Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

XVi. YÜZYıLDA ÜSKÜB ŞEHRi'NiN

MAHALLELERİ

Dr. Mehmed iNBAŞI*

Osm~nlı Devleti dön~minde Rumeli Beylerbeyliği'ne bağlı önemlı bir sanc~k merkezi olup~dını Skupi'den almakta olan Üsküb,

Romalıların Dardania adını verdikleri eyaletin başşehri idii. Birçok

kavim arasında el değiştiren şehir, l282'ye kadar Bizansın hakimiyetinde kalmış, bu tarihten itibaren de Sırpların eline geçmiş ve onların başkenti olmuştur'2.

Üsküb'ün Türk hakimiyetine geçmesi 1389 1. Kosova Muharebesi'nden sonradır. Sultan 1. Murad'ın şehadetiyle sonuçlanan bu zafer hakkında, Osmanlı müellifleri oldukça uzun rna'lumatlar vererek, Yıldırım Bayezid'in kumandanlarından Timurtaş Paşa, Evrenos Bey ve Paşa Yiğit'in bölgede fetihlerde

bulunduklarını kaydetmişlerdir3_{. Batılı müellifler Üsküb şehrinin} Türk hakimiyetine geçmesini, 6 Ocak 1392 olarak

göstermektedirler.

..

'2 3

Aıaıürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü . Nazif HOCA, "Üsküb".1A,xnı.s. 122.

N.HOCA, "Üsküb". İAXJII.s.122·123.

AşıkpaşaoğluTarihi. haz.N. ATSıZ. Ank.1985. s. 66; Mehmed Neşr1. Kitab-ı Cihannüma. Neşri Tarihi. yay, F.R,UNAT-M.A,KÖY~lEN. Ank.1987, s. 311; Hadidi.Tevirih-ıAI-i Osman. haz. N.ÖZTG'RK, tst.l99i. s. 108; Anonim. Tevirih-i Al-i Osman. haz. N.AZA...\o1AT. ist.1992. s.129. JohnV.A.Fıne.TheLıleMedievel Balbns. Mıchıgan 1987.~...ı12; Skopje and Its Surrounuıng. Zagreb 19X6. s. 20: A.Sıojanovski-I.Kuıarciev­ DZografski. bıoriya:'-la~lak~donskio( NaroJ. Skopje ı ~XS.s. 77; Hcrbert W,Duua. Balkantürkısche Studıen. Wıen 1949. s, 15; H. ŞJbanoviç. O

Fethi müteakip sistemli bir iskan politikası takip

edilmi~tir5. Rumeli Beylerbeyliği bünyesinde Pa~a Sancağı'nın bir

kazası olan Üsküb6, 1551 'de müstakil bir sancak olmuştur7

İki tuğlu paşalık olan Üsküb Sancağı, Selanik'in kuzeyinde, Selanik. Sofya ve Köstendil arasında olup İstanbul'dan uzaklığı 16 menzildir8.Fethi müteakip inşa edilen cami, mescid, medrese, han ve hamam gibi Türk-İslam eserleri ile şehir, tam bir Anadolu şehri görünümü kazanmıştır.

XVI. yüzyıla kadar üç defa tahrir gören Üsküb'de 45 mahalle olup bunlardan 33'ü müsıüman, 12 tanesi de gayr-i müslim mahallesi idi9 . XVI. yüzyılda ise 1529, 1544 ve 1569'da olmak üzere üç defa tahrire!0, tabi tutulan Üsküb'de bu dönemde son tahrir itibariyle 57 müslüman mahallesi, LO tane de gayr-i müslim mahallesi vardı!!.

Organızacıyı Turskc l;prave USrhıjı u XV i XVI Vıyeku. Beograd 1955.: F.Bajraktarcvic. "Üsküb"HIV.s.ll1O .

5 İskan politikası hakkında geniş bilgi için hkz. İNBAŞı. Mehmet: Fetihten İtibaren Üsküb'de Türk Nüfusu, Atatürk Üniversitcsi Türkiyat

;\raştırmabrıEnstitüsü D.:rgisi. (,\ÜT.'\ED). Sayı 2. ErzuruıTI 199:'.s.

71-80.

6 SA. MAD 12 vr.36b vd. N. TODOROV. Thc BJlkJn Clty 1400-1900. London 1983. s.24.

7 Üsküb'ün Sancak yapılıştarihi taraflıTImian 1551 olarak (espit cdilmiştir. TSMA. MD. Koğuşlar. s. 87: Üsküh'ün 1553'te sancak yapıldı~ını sa\'unanlar ise. Aleksandar Sıojanovski. La Dıvısıon .'\omınıslratıvc­ Tcrrııorıalc Dc Lı Macedoınc Sous L'Enıprre Ottomar. LJsqu'a. La. Fın Du XVII. Sıcele Macedoınc. S\-.:üpjc ı 9~i. s. 9ı-97: S.'YCruSI1110S. Lcs

\'oyageurs Düns L'Ernrırc Onoman (xıv-xvı Sıcclc,ı. Ank.I'J\)I. s.;'7: Todorov.The Balkan Ctty.,.2.1.

LI. P.L.İııciciya.n-H.D.Andrca.sy::ın. Osmanlı Rumclisinin Tarih vcCoğr::ıfyJsı. Güneydoğu Avrupa Ara~tımıaları Dergisi.2-~. ls1197.1. s.5~

9 BA.MAD 12.TD4. TO 16M.numara.lı whrirdefterlerı. 10 BAID 149.: TO232: TKXKA.TD 190.

Üsküb ~ehrindcki mahalleler. ilk dönemlerdeki büyük

komutanlardi.ln İsh:ık Beğ, Hi.lmz:ı Bey ve Oruç Pi.l~aların bini.l

ettiklerinden bi.lşb, müslüm~ın mi.lhi.lllekı·den y:ırısından bzlası,

zengin taeir ve san:ıtkarların y:ıptırdığı c:ımilerin etrafındi.l

kurulmuitur. Nitekim nnhalkkr de kurucularının ismini

taşımi.lkL.ldır. Kazi.lneı Hızır. Tuzcu Süleyman, Hari.leeı Şüe:ı',

Dcbbağ Şahin, Sarrac TliNın, S:ıbuncu Hacı. Kuyumcu Hayreddin

vb. bunlara en güzel örnektir. Diğcr taraftan bdı, muhtesib.

voyvod:.ı ve kaıip gibi yüksek görevlilerin isimlerini taşıyan

mah:.ılleler de v:.ırdı ı2. Bu m:.ıh:.ıllekrden "Hacı" ismini ı:.ışıy:.ın

mahalle sayısı LL. "Hoca" ismini taşıyan mah:.ılle si.lyısı 4. meslek

ismi taşıyan mahaııe sayısı ise 23 tane idi.

XVI. yüzylld:.ı Üsküb'deki müslüman mahalleleri ve

bunların nüfus durumları ı3:

Üsküb Şehri'nde Bulunan Müslüman \'lahaileleri

YILLAR ı529 ı544 ı569 MAHALLELE Nüf im Mü Nüf im Mü N'üf Ima Mü R Aheryan Hasan 72 1 ıı

s

2 ı 162 3 ı Ahi İsa 22 50 1 i 190 Ali Beğ 25 ı ı 135 1 ı 203 2 2 Birun Hisar

-

-

-

100 ı ı 63 ı ı Carrü-i Kebir ı83 2 3 220 2 i 312 4 2 Debbağ Şahin 123 ı - ı49

s

i 83 1 -Dervişan 26 - - 75 ı i p-_J ı ı 12 13

BARKA:--J, Ô.L.. Quelques Remarques Sur L~ Constııuııon Sactak Eı DcmoqraphıqueDesYılle:; 8albnıques Au Cours Des XV Et XVI Sıecles, Istanbul A La Jonctıan Des Culturcs 8;ılbnıqucs,\kJltcrrJnnecnnes. S\avcs EtOncntJlcs.\Jx XV1-XIX Sıecics, 8u<.:arcst ı91/. s. ~90-\-bhallckrin ni.Huslırıhane d .,.-mi.lccrreJ ve muaf )cklinJcJir.

Derviş 4S L L 56 L L 85 L ı Ramazan D~rzibaşı ıs l l 95

_-

.,

..,... 104 1 ı Emir Hoca 31 ı

_-

100 ı - 94 1 1 Eyn~ Beğ 21 L i 50

.,

_- .., 77 - ı Gazi Mentes 50 - - 95 _ı l ı-ı5 3

..,

...

~Jöncuo§:lu 36 .., i 90

.,

_- L 98 1 1 ·Iacı Bali 85 1 1 105 1 1 145 .., 1 i_i;ıcı Gazi 68 L 1 ı-ı-ı ..,

-

2 l86 1 -Hacı Hürrem - - - - _- - 70 1 1 Hacı Kasım 46 ı ı 78 ..,

_-

1 98 1 1 Hacı Kemal 35 - _{- 76 1} 1 64 - -Hacı Mchmed 30 1 1 55 ..,- 1 54 ı 1 Hacı Muhyeddin l8 L 2 83 2 L 90 2 2 Hacı Mustafa - -

-

- -

-

64 i 1 HacıTaceddin - - - ₆₅ 1 1 106 1 ı Hamza Bali - - _{- - -}

-

_{81 1} 1 Hamza Beğ 42 1 ı 102 1 ı 269 2 2 Haraccı Şüca' 86 1 1 105 1 1 188 1 2 Hızır Kazancı 15 1 2 40 1 1 80 1 1 Hoca Omer 95 1 1 140 2 1 182 4 2 Hoca Sl 2 ı 81 2 1 58 1 1 'Şemseddin Ibn-iKocacık 80 1 2 100 ı 1 174 ı 1 Ibn-i Muhtesib 56 - - 132 1 1 126 1 3 Imaret-i Ishak 35 1 i _{75 ı 2 94 ı 2 h.} Be§; lsaBeğ 39 1 ı ı39 ı 1 98 ı ı Hatuncuk Isa Bd!: Cedid 29 1 80 ı ı 84 1 1 ıshak B~ğ 35 ı ı 64 ı ı Sl ı 1, ımd fskenda Gazi - - - 65 i ı ı-ı2 1 1

NiJt: Nütus, Im: ımam, Mü: \[üezzın, h: Kılıp, md: Müderris, ısmail Yoyvoda 65 i L 125 i ') i 18

-

-Karakadı ı22 ı i 95 i i 210 L ı Karak:.ıpucuba~ı 61 3 - ISO

.,

ı ı83 i h. i Kasım Fakih 31 i ı ' ı20 i i 21t i ı Katırlı 98 i i 1-ı5 ') _{:2 150} i 2 K~thüda Hacı 45 i - 60 ') _{1 175} 3 i ,"-, lmd Kuyumcuoğıu 3i

.,

-

.,

- 70 i i 103 1 ı Kuyumcu 54 2 - 70 ı i 8i i i Hayredelin ~ıehmed Çelebi 3i - - 75 i i ı57 ı i \khmcLl Çd.:bi v. _{- - - 135 i 1 135 1 1} Mcscid-iHacı Yunus Molla Arab - - -

-

- - 275 - -Nögeri Ahmed i - -

_-

- -

-

-

-Oruc Paşa 103 i h. - 132 2 1 246 i 1 Paşa Beğ 37 - - 80 i 1 110 i 2 Pazarbaşı 27 i 2 75 ı i 88 1 i Selahaddin 60 - - ı20 2 ,1 ı42 3 2 Haraccı Taşhisar 70 - -

_-

- - -

-

-Tophane 204 -

-

205 i ı 20ı i ı Tuzcu Süleymaf). 22 - - 55 ı ı 95 ı ı Yeled-i Bahri 71 1 2 94 _-,7 _{i 154 2 ı} ışey Yeıed-i Şahin 14 1 1 60 1 1 75 2 ı Yahya Paşa 46 - - _ııi ı ı 170 1 1 Yazıcı Şahin 5ı - 1 100 i i 100 ') ₂ TOPLA:vı :;;.~26 3'1 ..B 5267 76 59 7.704 76 62 i 1 i 1 1

hatip şevh müd müd hatip

....

uzyı a s u e ayr-ı 1 us ım! a a e trvıAHALLE ADI 1529 1544 1569 Andronik 106 108 47 Çereb 141 185 195 Dabajiv V.Niko\a 67 55 121 Dimitri Manko 31 30 36 ;Dimitri Porsin 42 52 20 penko 102 120

-Görülüyor ki Üsküb Şehrinde müslüman nüfus 1529'da dini görevlilerle birlikte 2.909 iken bu sayı 1569'da yani 40 yıl sonra 7.344'e yükselmiştir. Dini görevlilerin sayısında meydana gelen artl~ (h Osmanlı Devleti'nin bölgede kalıcı olmayı sağlamak için rlJ.sıl bir politikJ. takip ettiğini göstermektedir. Nitekim bu politikanın bir neticesi olarak gayr-i müslim tebaa arasında islamiyet hızla yayılmıştır. Bilindiği gibi müslüman olan gayr-i mUslim erkeklere genelde "Abdullah" ismi verilmektedir. 1544 t~ırilıli defter üzerinde yapılan bir incelemede şehirde 316 tane Abdullah ismini ta~ıyan kimse vardı. Bunlardan 15 tanesi mücerred olup diğerleri evli idi. Abdullah ismİnİ taşıyanlardan 26 tanesi idari hatta dini görevlerde önemli rol üstlenmişlerdi. 19 tanesi akıncı, lS'inin ise mesleği belli değildir Geriye kalan 251 tane Abdullah ismini taşıyan kimse ticaret ve sanatla uğraşmaktaydı. Bu ınuhtedilerçok iyi bir konuma sahipti. Bunların çoğunluğu kendi evlerinde otururken 75 tanesi kiracı idil4 .

Sayıları az olmakla birlikte Üsküb Şehri'nde gayr-i müslim mahalleleri de bulunmaktaydı. Bunlann nüfus durumu ise;

XVI y" Id Ü k"b'd ki G .M" r M h II leri

ı.ı _{BARK.AN. Quelques Remarques Sur LesVı11es Balkanıques. s. 301.:}

DU1:.ınb BOJA.:'JIC. PQd:ıcl O Skl)pju Iz 951 (ı5<W)Gndıne. Prıln..:ı TIl-IV 11952-53),Sar:ıjevo. 608-617

bri Bd: 81 60 -stavkofc.l 79 104 -KaluÇ!ereç 44 ı5 26 Klatvenik 27 55 47 Kurasın 12-+ 101 173 Kuyumcu - - 3l Peter 67 58 -RJJmanvJ l22 177 1-+7 Frenk -+0 150 Cemaaıi(RJguz;.ı) Yahudi Cem;.ı;.ıti 85 186 265 rrOPlAM l.118 1.3-+6 1.258

Görüldüğü gibi 1529-1569 tarihleri arasnda şehirdeki gayr-müslim nüfusun artışı oldukça düşüktür. Bu da bize Osmanil Devleti'nin XVI. yüzyddJ Rumeli'de ne kadar önemli bir nüfusa sahip olduğunu açıkça göstermektedir. Şehirdeki gayr-i müslim nüfusun önemli ölçüde artmaması bunların büyük ölçüde Islamiyeti kabul etmesiyle izah edilebilir. Nitekim bunların izleri günümüzde açık birşekilde göffilebilir.