Changing of Serum Iron, Ferritin and Malondialdehyde Levels and Lipid Parameters in the Miners m
Officers of Sivas-Divriği Mine Company VVorkers
Ferah ARMUTÇU ** Ahmet AKER ***
ÖZET
Bu çalışmada Sivas - Divriği Demir Madeni işletmesi çalı-şanlarında, serum demir ve ferritin düzeyleri ile lipid peroksidasyonu son ürünü malondialdehid (MDA) düzeyleri arasındaki ilişki araştırılmıştır. Ayrıca, çalışanların lipid paramet-releri de tayin edilerek ateroskleroz gelişme riski yönünden değerlendirilmiştir.
Seçilen 32 işçi, 26 memur ve idari personel ile, işletme ile ilgisi olmayan 14 sağlıklı kişiden alınan kan örneklerinde, serum demir, total demir bağlama kapasitesi (TDBK), ferritin düzeyleri ve lipid parametreleri otoanalizör ile plazma MDA düzeyleri ise spektrofluorometrik metot kullanılarak tayin edildi.
Kontrol ve deney gruplarından elde edilen bulgular Kruskall-VVallis varyans analizi ve Mann-Whitney U testiyle istatistiksel olarak karşılaştırıldı. İşletme çalışanlarında kontrol grubuna kıyasla yüksek demir ve ferritin düzeyleri (p<0.05) bulundu. Plazma MDA düzeylerinin de işçilerde, hem memur (p<0.05) hem de kontrol grubundan (p<0.001) daha yüksek olduğu bulundu. Lipid peroksidasyonu ve yıkım ürünlerinden olan MDA' in ateroskleroz gelişimindeki rolü nedeniyle, lipid parametre düzeyleri karşılaştırıldığında, yine işletme çalışanla-rında; trigliserit, total kolesterol ve LDL kolesterol ile Apo B düzeylerinin yüksek olduğu (p<0.05), buna karşın HDL koleste-rol düzeylerinin düşük olduğu (p<0.05) bulundu. TDBK ve Apo Al düzeylerinin ise gruplar arasında istatistiksel fark gösterme-diği (p>0.05) gözlendi. Sonuç olarak, işletme çalışanlarının, çalışma ortamından etkilendiği ve bunun ateroskleroz gelişimi-ne katkıda bulunabilecek bir risk faktörü olabileceği kanısına varıldı.
Anahtar Sözcükler: Demir, ferritin, malondialdehid,
lipid, lipoprotein, ateroskleroz
k
---
MSUMMARY y
in this study, association betvveen serum iron, fer« and malondialdehyde (MDA) which is the end product of l lipid peroxidation was investigated in the miners and officerB Sivas-Divriği Mine Company.
Serum samples were obtained from 32 miners,; l personnels who were vvorking in the company and fromB healthy controls who were selected from out of the compal The ievels of serum iron, total iron binding capacity (TİM ferritin and lipid parameters were detected vvith autoanalyl whereas the ievels of the plasma MDA were measured usil spectrofluorometry.
The results obtained from experimental groups al controls were assessed with Kruskal-Wallis variance analyl and Mann-Whitney U test. Our results demonstrated thatJ both miners and company vvorkers, serum iron and ferrl ievels were increased compared to control group (p<0.01 Plasma MDA ievels were increased compared to control grouı (p<0.05), whereas plasma MDA ievels were increased l miners more than company workers (p<0.05) and conta group (p<0.001). Because of undesirable role of MDA ast contributor to the development of atherosclerosis, we alsı intended to evaluate the changes in lipid parameters. in ra study group triglyceride, total cholesterol, LDL choslesterol ari Apo B ievels were found to be increased (p<0.05), vvhilj HDL cholesterol ievels were detected to be decreasd (p<0.05). TIBC and Apo Al ievels vvere not different in minerc and officers compared to controls and vvorkers of the company (p>0.05). in conclusion, miners vvere found to be influenced by the vvorking environment and this effect could be a risk factor of development of atherosclerosis in miners.
Key Vtfords: Iron, ferritin, malondialdehyde, lipid,
lipoprotein, atherosclerosis.
C. Ü. Tıp Fakültesi Dergisi 23 (3): 126-130, 2001
GİRİŞ
Biyolojik sistemler, moleküler oksijenin normal
metabolizma basamaklarında indirgenmesi ile açığa
Bu çalışma 19-20 Mart 1999 tarihlerinde İzmir'de Klinik Biyokimya Derneği'nce düzenlenen Ateroskleroz Sempozyumu'nda tebliğ edilmiştir.** Zonguldak Karaelmas Üniversitesi Tıp Fakültesi Biyokimya Anabilim Dalı *** Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Biyokimya Anabilim Dalı Sivas
çıkan serbest radikallerin yanısıra, dış etkenlerden kay-naklanan serbest radikallere de maruz kalmaktadır. Hava kirliliği, pestisitler, asbest tozu, sigara, çeşitli karsinojenler ve iyonize radyasyon gibi çevresel kimya-sal etkilerle karşı karşıya kalma sonucu hücrelerde rad i-kallerin çoğaldığı ileri sürülmektedir (1).
Geçiş metallerinden özellikle demir ve bakır, fizyo-lojik şartlarda çeşitli oksidasyon basamaklarında rol oynamaktadır. Demir, Haber-Weiss ve Fenton reaksi-yonları yolu ile süperoksit (02&) ve hidrojen peroksidin
(H202), toksik hidroksil serbest radikallerine (02&)
dö-nüşümünü hızlandırarak zararlı oksijen ürünlerinin olu-şumunda önemli bir rol oynar. Metal iyonları ayrıca lipid peroksidasyonu ve dolayısıyla Malondialdehid (MDA) gibi, oldukça sitotoksik aldehidlerin oluşma sürecine de katılmaktadır (2,3).
Oksijen türevi serbest radikallerin diabet, kanser, yaşlanma ve reperfüzyon hasarı gibi pek çok patolojik sür eçt e önemli r olü olduğu bilinmektedir (4). Ateroskleroz patogenezi üzerine yapılan çalışmalar da düşük dansiteli lipoproteinlerin (LDL) oksidatif modifi-kasyonunun, aterosklerotik plak oluşumunda, çok ö-nemli bir rol oynadığı düşüncesine yol açmıştır. Steinberg'e göre, okside olmuş LDL, doğal LDL'den potansiyel olarak daha aterojenik olup, LDL'nin yüksel-miş plazma konsantrasyonları hızlanmış ateroskleroz ile doğrudan ilişkilidir (5,6)
Bu çalışmada Sivas -'Divriği Demir Madeni işletme-si çalışanlarında, serum demir ve ferritin düzeyleri ile lipid peroksidasyonu son ürünü MDA düzeyleri arasın-daki ilişki araştırılmıştır. Ayrıca, çalışanların lipid para-metreleri de tayin edilerek ateroskleroz gelişme riski yönünden bir değerlendirme yapılmıştır.
GEREÇ ve YÖNTEM
Bu çalışma Sivas-Divriği Madeni işletmesinde
çalı-şan, 32 işçi ve 26 memur ile kontrol grubu olarak
ma-den işletmesiyle ilgili olmayan, 14 sağlıklı kişima-den 12
saat açlık sonrası alınan kan örnekleri üzerinde yapıldı.
Serum demir, TDBK, ferritin ve lipid parametreleri
tayini için cam tüplere alınan kan örnekleri, 3000 g'de
10 dk santrifüj edilerek serumları ayrıldı. MDA düzeyleri
tayini için, lityum heparinli polipropilen tüplere alınan
kan örnekleri, +4°C, 1500 g'de 10 dk santrifüj edilerek
plazma örnekleri elde edildikten sonra, örneklerdeki
otooksidasyonu önlemek amacıyla, her l mi. plazma için
lOul (1.3 mmol/L) EDTA ve aynı miktarda (0.65
mmol/L) GSH ilave edildi (7). Plazma MDA düzeyleri,
Wasowicz ve arkadaşlarının metodu modifiye edilerek
tayin edildi. Asidik ortamdaki Thiobarbitürik asit (TBA)
95 °C'de MDA ile kompleks yaparak pembe renkli
kromojen oluşturur. Bu kromojenin n-butanol ekstraktı
fluoresans spektrofotometrede ekstinksiyon; 525 nm.
emisyon; 547 nm. dalga boyunda ölçülür. MDA standart
eğrisini elde etmek için hazırlanan standart seri ve
plazma örnekleri, Hitachi 4010 spektroflorometrede
okutulduktan sonra standart eğri yardımıyla plazma
örneklerinde MDA düzeyleri tayin edildi (8). Serum
demir ve TDBK düzeyleri, kolorimetrik slayt yöntemi ile
ferritin düzeyleri de Biomerius firmasının ticari kiti ile
spektrofotometrede (enzim immünossay) tayin edildi.
Serum trigliserit ve T. kolesterol düzeyleri
enzimatik kolorimetrik yöntem ile otoanalizörde
çalışıl-dı. HDL kolesterol düzeyleri, VLDL ve LDL'nin
fosfotungstik asit ve magnezyum klorür ilave edilerek
çöktürülmesi yöntemiyle tayin edilmesinden sonra, LDL
kolesterol; total kolesterol - HDL kolestero-Trigliserit/5
formülünden yararlanarak LDL düzeyleri tayin edildi (9).
Apo Al ve Apo B düzeyleri ise immuno türbidimetrik
olarak tayin edildi. Kontrol ve deney gruplarından elde
edilen bulguların istatistiksel değerlendirmelerinde
Kruskall-VVallis varyans analizi ve Mann-Whitney U
testi kullanıldı (10).
BULGULAR
Çalışmaya dahil edilen ve yaşları 31-55 arasında
değişen maden işçilerinin yaş ortalaması 42.2, yaşları
31-55 arasında olan memurların yaş ortalaması 39.6 ve
yine yaşları, 38-50 arasında olan kontrol grubunun da
yaş ortalaması 42 olup, çalışanlar ve kontrol grubunu
oluşturan tüm denekler erkeklerden oluşmaktaydı.
İşçi-lerin çalışma süreleri ortalama olarak 16 yıl, memur ve
diğer çalışanların ise 11 yıl idi.
Gruplara ait demir, TDBK, ferritin ve MDA
ortala-ma değerleri ve standart hataları Tablo I' de, Trigliserit,
T. kolesterol, HDL ve LDL kolesterol, Apo Al ve Apo B
ortalama değer ve standart hataları Tablo II' de
verilmiştir.
İstatistiksel değerlendirmede verilerimiz normal
dağılışa uygunluk gösterdiğinden, her üç gruba ait
se-rum demir, TDBK, ferritin ve lipid parametreleri ile
plazma MDA düzeyleri arasında fark olup olmadığı
karşılaştırıldı. Yaş bakımından 'gruplar arası farklar
istatistiksel olarak önemsiz bulundu (p>0.05).
12
7
Analiz sonuçlarına göre; demir düzeyleri ikişerli
olarak karşılaştırıldığında, 1. ve 2. Grup arasındaki fark
istatistiksel olarak önemsiz iken (p>0.05), 1. ile 3. ve
2. ile 3. gruplar arasındaki fark önemli (p<0.05)
bulun-du. TDBK yönünden gruplar arasındaki fark istatistiksel
olarak önemsiz bulundu (p>0.05). Ferritin düzeyleri
karşılaştırıldığında, 1. ile 2. ve 1. ile 3. grup arasııl
fark önemli (p<0.05) bulunurken, 2. ile 3. grupaB
daki fark önemsiz (p>0.05) bulundu. Plazma MDflH
zeyleri karşılaştırıldığında 1. ile 2. grup arasındaki™
önemli (p<0.05) bulunurken 1. ile 3. ve 2. ile 3. gnl
arasındaki farklar oldukça önemli (p<0.001) bulundıH
Tablo I: Gruplara ait demir, TDBK, ferritin ve MDA düzeyleri (Ört. ± S. Hata)Gruplar
Demir (ug/dl) *
TDBK (Mg/dl) **
Ferritin (ug/L) *
MDA (umol/L) °
1 (n=32) 2
(n=26) 3
(n=14)
129.41±6.77
125.77±8.62
67.64±3.20
422.69±10.33
420.73±11.60
435.50±13.51
161.41±16.30
120.08±13.20
90.07il4.41
2.25İ0.18
1.73±0.10
0.79İ0.07
nt er
* İstatistiksel olarak anlamlı (p<0.05), ° (p<0.001)
Lipid parametrelerinden trigliserit düzeyleri yönü
n-den 1. ile 2. ve 1. ile 3! grup arasındaki fark önemli
(p<0.05), 2. ile 3. grup arasındaki fark ise önemsizdi
(p>0.05). Gruplara ait T. kolesterol, HDL ve LDL
terol düzeyleri ile, HDL ve LDL kolesterolünün T.
koles-: Anlamlı değil
1. ile 3. ve 2. ile 3. grup
(p<0.05) bulundu.
arasındaki fark öne
Tablo II: Grupların lipid ve lipoprotein düzeyleri (mg/dl) ortalamaları (Ört. i S. Hata)
Gruplar
Trigliserit *
T. Kolesterol *
HDL*
L D L *
Apo Al **
Apo B*
1 (n=32) 2
(n=26) 3
(n=14)
215.69Ü8.1
140.31±11.0
123.0İ9.1
214.31±6.5
201.81±7.2
177.07±4.5
45.84±1.3
49.38Ü.5
57.07Ü.6
125.50i6.9
124.73i7.1
95.36İ4.9
121.00±3.1
121.42İ2.9
125.79İ2.7
121.9Ü4.8
115.62i4.8
91.86±2.9
İstatistiksel olarak anlamlı (p<0.05) : Anlamlı değil (p>0.05)
Apo Al düzeyleri yönünden, üç grup arasındaki
farklar önemsiz (p>0.05) bulundu. Apo B düzeyleri
karşılaştırıldığında ise, 1. ile 2. grup arasındaki fark
önemsiz (p>0.05) iken, 1. ile 3. ve 2. ile 3. grup
arasın-daki fark istatistiksel olarak önemli bulundu (p<0.05).
TARTIŞMA
Demir katalizli reaktif oksijen türlerinin oluşumu;
diabet, ateroskleroz, miyokard infarktüsü, infarktüs
sonrası reperfüzyon hasarı, bazı kanser endokrin ve
nörodejeneratif hasar durumlarını içine alan bir çok
hastalığın patogenezi ile ilişkilendirilmiştir. Son yirmi
yılda, 90'lı yıllarda daha da dikkat çeken, demir ve
ateroskleroz ilişkisini konu alan yayınlarda bir artış
görülmektedir (2,11,12).
Dokularda demir miktarının artmasına yol açan
demir fazlalığı, çeşitli patolojik durumlarla sonuçlan
a-bilmektedir. Bağlı olmayan inorganik demirin hem
reaktif oksijen radikalleri oluşumunu artırarak, hem
lipid peroksidasyonu sürecine katılarak değişik hastal
ların etyopatogenezinde rol oynadığı, yapılan hayv
deneylerinin yanı sıra, pek çok klinik çalışmad
elde edilen verilerle de kanıtlanmıştır (13-14).
Metal iyonları lipid peroksitlerin sitotoksik ürünlı
ayrışımını kolaylaştırır ve hasarlı dokularda li
peroksidasyonu sağlıklı olanlardan daha hızlı ilerler,
dokularda
peroksidasyona
yatkınlıktaki
ar
antioksidanların inaktivasyonu ve metal iyonları
hücre
içinden
serbestleşmesinin sonucuc
Aterosklerotik lezyonlardaki demir bağlayan proteir
rin, makrofajlarca üretilen 02& ve 02& radikalle:
maruz kaldıklarında, bu yapılardan demir iyonu salın
na neden olabilecekleri ileri sürülmüş ve deı
hayvanlarında demirin iskemik miyokardiyal ha;
hızlandırdığı bulunmuştur (14,15).
terole oranı değerleri yine ikişerli olarak karşılaştırıl
ğında, her bir parametre için aynı şekilde olmak üzJ
1. ile 2. grup arasındaki farklar önemsiz (p>0.05)i»
as"î Rat karaciğer mikrozomlarında MDA ile tayin
e-*;ilen lipid peroksidasyonu, genellikle demir madenle-D^indeveya asbestoz fiberlerinin kontaminantları olarak Uyunan çözünmez demir içeren; pyrite,- magnetite, 9mfıemalite ve demir özü gibi mineraller ile indüklenebil-ı*nektedir(16).
Dabbagh ve arkadaşları karbonil demir diyeti ile lemir fazlalığı oluşturulan ratlarda karaciğer ve plazma mtioksidan düzeylerinin azaldığını, hepatik hasara bağlı Jemir fazlalığının, plazma lipid profilinde de değişiklikle-•e neden olduğunu göstermişlerdir. Çalışmada oc-tokoferol, askorbik asit gibi antioksidanların kontrol grubuna göre düşük, lipid hidroperoksitlerin yanı sıra, trigliserit ve kolesterol düzeylerinin de kontrollerden yüksek olduğunu bulmuşlardır (17).
ılı
Biz de demir madeninde çalışan, işçi ve memur ''gruplarında, kontrol grubuna oranla yüksek ve istati s-Th'ksel olarak anlamlı, serum demir ve MDA düzeyleri "bulduk.
Steinberg ve arkadaşları (yaşları 40-70 arasında) 840 kişi üzerinde yaptıkları araştırmada, serum ferritin konsantrasyonları ile ateroskleroz arasında ilişki olduğunu, ferritin ile serum kolesterolü artışı arasında da benzer bir ilişkiyi göstermişlerdir.
Salonen ve arkadaşları da yaptıkları çalışmada demir f azlalığının, bir çok koroner arter hastalığı (KAH) risk faktörü ile ilişkisi olduğunu göstermişle r-dir. Çalışmada serum demir ve ferritini (ortalama 166 ug/L) ile kan glukozu, trigliserit, HDL kolesterol ve Apo B konsantrasyonu arasında anlamlı ilişkiler olduğu bulunmuştur (18).
Bizim bulgularımızda, maden işçilerinin ferritin d ü-zeyleri ortalaması, 16Ü16.3 ug/L olup, işçilerin, memur ve kontrol grubundan daha yüksek serum ferritin dü-zeylerine sahip olduğu gözlendi. Demir tozları ile doğrudan ve yakından teması olan işçilerde; 370, 440 ug/L gibi, yüksek serum ferritin düzeylerine sahip ola n-lar da vardı. Serum demir düzeylerinin yanında, işçi ve memurların serum ferritin düzeylerinin de kontrol grubunda farklı bulunması ve gruplar arasındaki farklılığın plazma MDA düzeylerindeki farklılıklara da paralel olması dikkat çekici bulundu. Bu sonuçlar, serum demir ve ferritin düzeylerindeki artış ve farkın, plazma MDA düzeylerindeki artıştan sorumlu olabile-ceğini düşündürmektedir.
Plazma MDA düzeyleri yönünden işçi ve memur ;rubu ar asındaki istatistiksel fark anlamlı (p<0.05)
bulunurken, işçi ve kontrol grubu ile memur ve kontrol grubu arasındaki istatistiksel farkın daha anlamlı (p<0.001: tablo I ) bulunması, işletme çalışanlarının eksojen bir serbest radikal kaynağı olarak, demir tozla-rının bulunduğu çalışma ortamından etkilendiği hipote-zini doğrulamaktadır.
Stringer ve arkadaşları yaptıkları çalışmada, lipid peroksitleri ile trigliserit düzeyleri arasında zayıf fakat önemli bir korelasyon varlığını, buna karşın lipid perok-sitleri ve total kolesterol düzeyleri arasındaki ilişkinin önemli olmadığını belirtmişlerdir (19).
Yükselmiş plazma kolesterol düzeyli hastalar o-LDL (okside o-LDL) oluşumu için daha fazla risk taşı-maktadır. Angina pektoris ve miyokard infarktüslü hastalarda yapılan çalışmada; plazma MDA, trigliserit ve LDL düzeyler inde, her iki grupt a da k ontr ol gru-buna göre istatistiksel olarak önemli bir artış bulunur-ken, HDL düzeylerinde önemli azalma olduğu bulun-m uş t ur . Ay n ı ç al ış bulun-m ad a; M D t r i g l is er it , MD A-T.kolesterol, MDA-LDL, ve T. kolesterol-LDL kolesterol arasında anlamlı pozitif korelasyon olduğu, gösteri I-miştir (21).
Bizim çalışmamızda, lipid parametreleri yönünden 1. ve 2. grubun oluşturduğu işletme çalışanlarında, kontrol grubuna göre anlamlı artış ve değişikliklerin olduğu, çalışanlar arasında da, işçilerin bazı parametre-lerde memur grubundan farklı sonuçlara sahip olduğu gözlendi. Risk açısından değerlendirmek amacıyla he-saplanan HDL/T. kolesterol ve LDL/T. kolesterol yönü n-den de 1. ve 2. grup ile kontrol grubu arasında anlamlı fark olduğu (p<0.05; tabloll) bulundu.
Oksidasyon sürecinde önemli rol oynayan demir düzeyleri ve kardiyovasküler hastalık arasında bir ilişki olduğunu gösteren epidemiyolojik kanıtlar her geçen gün artmakt adır (22). Bizim çalışma grubumuzdaki işçiler arasında (değerlendirme dışı bırakılan) iki tane de k or on er by- pass am eliy atı geçirmiş işçi vardı.
Sonuç olarak Divriği Demir Madeni işletmesi çal ı-şanları serum demir ve ferritin düzeylerinin kontrol grubuna göre farklılık göstermesi ve yüksek plazma MDA düzeyleri bulunması, çalışanların ve özellikle işçile-rin çalışma ortamından etkilendiğini düşündürmektedir. MDA düz eyler in d ek i ar tışın, demir tozu ve demir içer en miner al t ozlarına bağlı olarak oluşabilen ser-best radikal ve lipid peroksidasyonu oluşumundan ileri gelebileceğini düşündürmektedir.
12
9
Lipid peroksidasyonunun ateroskleroz
gelişiminde-ki rolü dikkate alınırsa; demir madeninde çalışmanın,
yine özellikle işçilerde olmak üzere, ateroskleroz
gelişi-minde, bilinen risk faktörlerinden ayrı bir risk faktörü
oluşturabileceği kanısına varılabilir. Hipertrigliseridemi,
hiperkolesterolemi, hiperlipoprbteinemi ve sigara içme
gibi diğer risk faktörleriyle birlikte ele alındığı zaman
bu durum daha da önem kazanmakta ve bu risklere
karşı önlem alınmasını gerektirmektedir.
KAYNAKLAR
1. Arslan R, Şekeroğlu R, Bayıroğlu F: Serbest radikal türle-rinin membran lipid peroksidasyonuna etkileri ve hücresel antioksidan savunma. Yüzüncü Yıl Ün.'Sağlık Bil. Der.,; 2: 137-42, 1995.
Hallivvell B. Oxidants and human disease. Some new consepts. FASEBJ.; 1:358-64, 1987.
Henle ES, Linn S. Minirevievv; Formation, prevention and repair of DNA damage by iron/ hydrogen peroxide. J. Biol. Chem.; 272, 31(1): 19095-98, 1997.
Lunec J. Free radicals; their involvement in disease processes. Ann Clin Biochem.; 27:173-82, 1990.
Esterbauer H, Wag G, Puhl H. Lipid p'eroxidation and its role in atherosclerosis. Br Med. Bull.; 27: 173-82, 1990. Steinberg D, Parthasarathy S, Carew TE, Khoo JC, VVitztum JL. Beyond cholesterol. Modifications of low-density lipoprotein that increase its atherogenicity. N Engl J Med.; 320; 915-24, 1989.
Duthie G. G., Mirice P.C.,Ventresca P.G., McLay S.J.: Effect of storage, iron and time of day on indices of lipid peroxidation in plasma from healthy volunteers. Clin. Chim. Açta; 206: 207-213, 1992.
Wasowicz W, Neve J, Peretz A. Optimized steps in fluorometric determination of TBARS in serum importance of extraction pH and influence of sample preservation and storage. Clin Chem; 39 (12): 2522-26, 1993.
Norbert W, Tietz. Clinical Guide Laboratory Tests. 2"d Edition. Saunders Company,; 367-9, 1990.
Emerg Infect Diş; 5: 346-352, 1999. 12. Niederau C. iron Overload and
AthercJ
Hepatology; 32, 3, 672-3, 2000.
13. Hallivvel B, Gutteridge JMC, Free radicals and nH in human disease. An overvievv. Methods EnzyıM 186: 1-85, 1990.
14. • Akkuş İ. Serbest radikaller ve fizyopatolojik H Mimoza Yay.: 1-132, 1995.
15. Seven A, Candan G. Radikal ve lipid peroksit ıj
artıran etkenler. Biyokimya Dergisi.; 20 (4): 43-56,1
16. Fontecave M., Japuen M., Mansuy D., Costa D., R., Pezerat H.: Microsomal lipid peroxidation aıH radicals formation are induced by insolubl iron-cortM minerals. Biochem. Biohys. Res. Commun.; 173 (^H
18, 1990. Rifa
17. Dabbagh A, Mannion T, Lynch M, Frei B. The effl iron overload on rat plasma and liver oxidant stalB vivo. Biochem J.; 300: 799-803, 1994.
18. Steinberg D. Et al. Antioksidants in the prevfl of human atherosclerosis. Circulation; 85: 2338-S
1992. C.
19. Salonen J, Nyyssönen K, Korpela H, TuomiletlB Seppanen R, Salonen R. High stored iron levels associated with excess risk of myocardial infarctiM Earstern Finnish men. Circulation; 86: 803-11, 1992, l 20. Stringer MD, Görög PG, Freeman A, Kakkar V, [j peroxides and atherosclerosis. Br. Med. J.; 298: 2iH 1989.
21. Köse K, Doğan P, Ünal A, Çetin M, Köker AH.: B relationship between plasma lipid parametM fibrinogen and lipid peroxidation with angina pectorisB acute myocardial infarction. Türk J Med Sci; 27: 43B 1996.
22. De Valk B., Marx J. J. M. iron, Atherosclerosis fi Ischemic Heart Disease. Arch Intern Med; 159: isi 48, 1999
Yazışma Adresi
10. Microsoft Windows: SPSS İstatistik Programı 1Sİ$| Sürüm 6.0
11. VVeinberg ED. iron loading and disease su*
.an ılup
