TARAFINDAN BATILILARA AH~DNAMELERLE
VERILEN ~ MT~YAZLARA GENEL B~R BAKI~~
*
Doç. Dr. MELEK DELILBA~I
Anadolu Selçuklu Devleti Hükümdarlar~~ taraf~ndan ilk defa XIII. yüzy~lda H~ristiyan Devletlere ahidnâmeler verilmeye ba~lanm~~t~ r.
Ahidnâmeler (kapitülasyonlar), bugünkü antla~malardan farkl~~ ola-rak, yabanc~lara imtiyaz tan~yan belgelerdir. Ahidnâmeler, di~er Müslü-man Devletlerde oldu~u gibi Türkler taraf~ndan da F~ k~h'a göre düzenlenmi~tir. Islâm Hukukuna göre, dünyadaki ülkeler ikiye ayr~lmakta-d~r: Birincisi; daru'l-harb yani Islam egemenli~inde olmayan ülkeler. Ikincisi; daru'l-islâm, Islam egemenli~i alt~nda bulunan ülkelerdir. Darü'l-harp de bulunan Müslüman olmayanlar • "harbi" yani sava~~ durumunda say~l~rlard~. Müslüman olmayanlar~ n kanun himayesine al~n-malar~~ ve ahidnâme elde etmeleri için "aman" istemeleri gerekiyordu. Aman dileyerek Islâm ülkesine giren yabanc~lar~n canlar~~ ve mallar~~ hukuken kanun himayesine al~nmakta ve kendilerine de "müste'min" ad~~ verilmekteydi. Islâm hükümdarlar~~ tarafindan ahidnâmeler, tek tarafl~~ ve ~ah~slar~~ ad~na verilmekte ve sadece saltanatlar~~ boyunca geçerli oldu~un-dan, halefleri taraf~ndan da yenilenmeleri gerekmekteydi
Bat~l~~ Devletler ile Müslümanlar aras~ndaki ticaret, özellikle XI. yüzy~l~n sonunda ba~layan Haçl~~ seferleri nedeniyle geli~mi~tir. Eski ça~lardan beri önemli ticaret yollar~~ üzerinde bulunan Anadolu'nun, Türkiye Selçuklu Sultanlar~~ taraf~ndan güvenli~inin sa~lanmas~yla da, bu ticarette oynam~~~ oldu~u rol daha da artrru~t~ r. Anadolu Selçuklu Sultanlar~~ Antalya (1207) ve Sinop (124) gibi önemli limanlar~n fethinden sonra, deniz a~~r~~ ülkelerle ticari ili~kilerini geli~tirmeye ve H~ ristiyanlara ahidnâmeler vermeye ba~lam~~lard~r. Ahidnâmeler verilmesinde ba~l~ca amaç, uluslararas~~ ticareti te~vik etmek ve siyasal dostluklar sa~lamak olmu~tur.
*Bu makalenin özeti, X. Türk Tarih Kongresinde (1981, Ankara) bildiri olarak sunulmu~tur.
I Ahidnâmelerin karakteri ye içeri~i hakk~ nda ayr~ nt~ l~~ bilgi için Bk. H. ~ nalcik, ~ mtiyazat, ET., Leiden, 1971.
Anadolu Selçuklular~n~ n ilk ahidnâmeleri Venediklikre ve K~br~s Krall~~~na vermi~~ olduklar~~ bilinmektedir 2.• G~yaseddin Keyhüsrev
zaman~nda Antalya'n~n fethinden sonra ba~layan bu ticari ili~kilerden, imtiyaz tan~yan belgelerin en eskisi, I. Izzeddin Keykâvus'dan K~br~s Krall'na gönderilmi~~ olan mektuptur. "Müteka.biliyet" ilkesine göre düzenlenen, yani, hükümleri kar~~l~ kl~~ olarak taahhüt alt~na al~nan bu ahidnâme ile K~ br~s'l~~ tüccarlara tan~nan imtiyazlar ~unlard~r: K~br~s kral~ n~n tebaas~, Sultan'~n egemenli~i alt~ndaki ülkelere serbestçe ve korkusuzca girebilecekler, sadece al~~~lagelmi~~ gümrük vergisini ödeyecek-lerdir. Burada belirtilmemi~~ olmakla birlikte di~er ahidnâmelerden ö~ren-di~imize göre, gümrük vergisi mallar~n de~eri üzerinden %2 oran~nda al~nmaktad~r ve bu miktar Fatih Sultan Mehmed zaman~na kadar de~i~meyecektir 3. Tüccarlar~n canlar~~ ve mallar~~ güvenlik içinde olacak, gemilerinin kazaya u~ramas~~ durumunda, içinde bulunanlar, e~yalar~~ ile birlikte Kral'~n tebaas~~ olduklar~~ kan~ tland~ktan sonra geri gönderilecekler-dir. Tüccarlar, Sultan'~ n egemenli~i alt~ ndaki bir yerde ölürlerse, yine Kral tebaas~~ olduklar~~ tesbit edildi~i takdirde e~yalar~ n~n geri verilece~i taahhüt edilmektedir. Böylece Ortaça~'da geçerli olan "hasara u~rayan gemilerin kal~ nt~lar~~ ile içinde bulunanlar~n o sahile egemen hükümdara ait olmas~" kural~ n~n kald~r~lm~~~ oldu~u anla~~l~yor. öte yandan Ortaça~'da Kuzey Afrika Arap emirleri tarafindan verilen ahidnâmelere bakt~~~m~zda, bu kural~n, onlar taraf~ndan da kald~r~ld~~~~ görülmektedir 4. Bu ahitnâme ile Ortaça~'da çok yayg~n olan korsanl~~a kar~~~ da baz~~ önlemler getirilmi~tir: korsan gemilerinin kar~~~ tarafa zarar verdikten sonra yakalanmalar~~ halinde, gemilerin içinde bulunanlarla birlikte, zarara u~rayan tarafa geri gönderilmesi taahhüt edilmektedir. Ortaça~'da hemen her ahidnâmede korsanl~ kla ilgili hükümlerin bulunmas~ ndan, al~nan önlemlerin ba~ar~ya ula~mad~~~~ anla~~lmaktad~ r.
2 Sultan Izzeddin Keykâvus ile K~ br~s Kral~~ Hugues aras~ nda 1214-1216 y~llar~nda
gönderilmi~~ olan mektuplar~~ önce, Sp. Lampros, H 'EXktivt~cii if~ç'E~ricstwoç yX&raa tv Eoukttvcov, NE 5 (1908) 45-52'de yay~nlanm~~, daha sonra O. Turan, Türkiye Selçuklular~~ Hakk~nda Resmi Vesikalar, Ankara, 1958, s. 139-143'de Türkçe çevirileriyle birlikte de~erlendirerek yay~nlanm~~t~r.
3 Fatih Sultan Mehmed gümrük miktânn~~ %2'den %4'e, hükümdarl~~~n~ n sonunda ise
%5'e ç~karm~~t~r. Bk. H. Inalc~k, Imtiyazat, EI.
4 Kuzey Afrika Arap Emirlerinin H~ristiyanlara verdikleri Ahidnâmeler için Bk. Mas Latrie, Trait6 de paix et de commerce et documents divers, Paris, 1866. Ilgili bölümleri Türkçeye çeviren Fatih Yücel'e te~ekkür etmeyi borç bilirim.
K~br~s Krall~~~'n~n ve Venediklilerin I. Keyhüsrev zaman~nda alm~~~ olduklar~~ imtiyazlan gösteren belgeler henüz ele geçmemi~tir. Ancak, Alaaddin Keykubad'~n tahta ç~k~~~ndan k~sa bir süre sonra Venedik ile 8 Mart ~~ 22o'de yapm~~~ oldu~u antla~ma 5, Anadolu Selçuklulan döneminde-ki imtiyazlar hakk~nda geni~~ bilgi vermektedir. Bu antla~maya göre, Venedik'li tüccarlara Türk topraklar~nda ticaret serbestisi, kendileri ve mallar~~ için güvenceler verilmekte, gemilerine de bir tehlikeye u~rad~klar~~ takdirde s~~~nma hakk~~ tan~nmaktad~r. Bu hükümler kar~~~l~kl~~ olarak taahhüt alt~na al~nm~~t~r. Ayr~ca, ahidnâmede gümrük vergisi%2 olarak belirlenirken, de~erli ta~, inci, alt~n, gümü~~ ve bu~day üzerinden gümrük istenmemekte, serixstce ithali konusunda izin verilmektedir. Genellikle ihrac~~ yasak olan de~erli madenlerin, ta~lar~n hatta gemi ithalinin vergiden muaf tutulmas~~ ile ilgili maddelere, ça~da~~~ olan Arap emirlerine ait ahidnâmelerde de rastlanmaktad~r 6. Bir ba~ka hükümle de Venediklilere, tek yanl~~ bir ayncal~k olarak, Türkiye'de mahkeme kurma hakk~~ tan~nm~~t~r. Buna göre; Venedildilerden seçilecek mahkeme üyeleri, Türki-ye'de ticaret yapan Lâtinler aras~nda bir anla~mazl~k olursa davaya bakacaklar, ancak h~rs~zl~k ve cinayet davalar~~ Sultan'~n mahkemelerine b~rak~lacakt~r. Ortaça~'da "Kanunlar~n Ki~iselli~i" -ki~inin her yerde kendi hükümdar~n~n kanununa tabi olmas~-sistemi geçerli oldu~undan, Anadolu Beylikleri ve Osmanl~~ dönemlerinde de Konsoloslann, kendi yurtta~lann~n davalar~n~~ görmeleri do~al say~lm~~t~. Burada Venediklilere sa~lanan avantaj, konsoloslan bulunmayan di~er Lâtinlerin de davalar~na bakmalanyd~. Ahidnâmede bulunan, Venedik topraklar~nda Sultan'~n adamlar~ndan birine zarar verildi~i takdirde, bu zarar~n tazmin edilmesi maddesi Türklere tan~nan tek tarafl~~ bir ayr~cal~k gibi görünüyorsa da, Anadolu Selçuklu hükümdarlann~n, ya~ma ya da tecavüze u~rayan tüccarlar~n mallar~n~~ tazmin ettikleri bilinmektedir 7.
Anadolu Selçuklu Devletine ait ~imdilik ba~ka bir ahidnâme metni bulunmamaktad~r.
Beylikler dönemine gelince; Orta Anadolu'da kurulmu~~ olan Karaman-o~ullar~~ Beyli~inden Ibrahim Bey, Osmanl~lara kar~~~ Venedik Cumhuriyeti ile ~ubat 1453'de bir antla~ma imzalam~~t~r. Bu antla~maya göre; Venedikli tacirlere vergi ödemeden serbest ticaret yapma, kaza hakk~na
5 O. Turan, ayn~~
tahlilini yapm~~t~r.
6 Mas I.atric, ayn~~
eser, 129-131.
7 O. Turan, ayn~~
eser, s. 14.3-146'da antla~man~n Türkçe çevirisi ile birlikte geni~~ bir
eser, s. 107. Ayr~ca, Selçuklularda para siyaseti için Ek. O. Turan', ayn~~ eser, s. ~~ 26- ~~ 29.
sahip bir konsolos bulundurma, al~~veri~lerde kendi ölçülerini kullanma ve bir de Han açma izni verilmi~tir 8.
K~ br~s Kral~~ II. Ioannes Lusignan'~n 7 Eylül 1450 tarihinde Aliye Bey'i Lütfi Bey'e göndermi~~ oldu~u bir mektuptan, her iki ülke tüccar~n~ n kar~~l~kl~~ olarak serbestce ticaret yapabileceklerini, can ve mal güvenlikleri sa~land~ktan ba~ka, u~ran~lacak zararlar için de tazminat verilece~inin garanti edildi~ini ö~renmekteyiz 9.
Bat~~ Anadolu'da kurulmu~~ olan Mente~e-O~ullar~ n~ n ticari ili~kileri daha çok Venedik'e ba~l~~ Girit Dukal~~~~ ile olmu~tur". Girit arac~l~~~~ ile Bat~'ya ~ap, safran, susam, bal, balmumu, üzüm, bu~day, kereste, me~e maz~s~, arpa, pirinç, hal~, at, tutsaklar ihraç edilmekte; Bat~'dan ise Anadolu'ya kuma~, amber, sabun, kalay, kur~un ithal edilmekteydi
Mente~e-O~lu Orhan Bey taraf~ndan 1331 y~l~ nda Girit Dukas~~ Marino Morisini'ye verilen ahidnâme ile Venedik tebaal~~ tüccarlara ilk defa imtiyazlar tan~ n~yor ve bu antla~malar, 1337'de Ibrahim Bey, 1359'da Musa Bey, 1375'de Ahmet Bey taraf~ ndan yenileniyordu. Bu ahidnâmeler üzerinde E. Zachariadou taraf~ndan sürüdülmekte olan çal~~malar tam olarak yay~nland~~~~ zaman bu konudaki bilgilerimiz daha da geni~leyecektir 12. Mente~e Bey'i olan Ilyas Bey'in, 1403 y~l~nda Girit Dukas~~ ile yapm~~~ oldu~u antla~ma 13, Venediklilere verilen imtiyazlar hakk~ nda
ayr~ nt~l~~ bilgi vermekte olup, Ortaça~~ Ticaret tarihi ve hukuku için önemli maddeleri içermektedir. ~lyas Bey, bu ahidnâmeyi, devam eden korsanl~ k hareketleri yüzünden, 1407 ve 1414 y~llar~ nda yenilemi~tir.
Mente~e Bey'i taraf~ndan verilen imtiyazlar özetlenecek olursa, Anadolu Selçuklulan döneminde tüccarlara sa~lanan can ve mal güvenli~i ve dokunulmazl~~~~ ile ilgili hükümler aynen tan~ nd~ ktan ba~ka, Venedik
Heyd, Histoire du Commerce du Levant II, s. 356-357; ~. Tekinda~, Karamanl~ lar, ~~ A.
9
Metin için Bk. Miklosich-Muller, Acta et Diplomata graeca medii aevi, Vienne, 1865, C. III, s. 284-285.I° Ayd~ n ve Mente~e Bcylerinin Venedik ile ticaret ili~ kileri için Bk. Thiriet, F., Les relations entre la Crete et les emirats turcs d'Asie Mineure au XIVe siecle.(vers 1348-136o). Actes du XIle Congres International des Etudes Byzantines, Beograd, 1964, II, s. 213-221; E.
Zachariadou, Sept traites inedits entre Venisc et les emirats d'Ayd~ n et de Mente~e (1331- I 4o7), Studi Preottomani e Ottomani, Napoli, 1976, S. 229-240.
l I
Heyd, Yak~ n Do~u Ticaret Tarihi, Çev. E.Z. Karal, Ankara, 1975, C. I, s. 6o8.12 E. Zachariadou, ayn~~ makale, s. 232-237.
13
Antla~ma metni; Martin-Thomas, Diplomatarium Vencto-Levantinum, Acta et Diplomata, II, Venctiis, 1899. s. 293-296'da yay~ mlanm~~ur. Türkçe ÇCV. B. Güçer, T.T.K.(Bas~ lmam~~~ eser). Ahidnâmelcr hakk~ nda daha geni~~ bilgi için Bk. M. Delilba~~, Türk Hüktimdarlanna Ait Yunanca Ahidnâmcler ve Nâmeler, (Bas~ lmam~~~ Doçentlik Tezi, 1980).
ülkelerine zarar veren Türk gemilerine yard~m edilmeyece~i ve Türk gemilerinin Girit ve Venedik ülkelerine zarar vermeyeceklerine dair 500 florinlik bir depozito yat~ racaklar~~ kabul edilmi~tir. Venedik gemileri Türk sular~ nda zarar görürlerse, Venedikli olduklar~~ kan~ tland~ktan sonra, zararlar~~ tazmin edilecek, hatta ba~ka bir emir taraf~ ndan verilecek olan zararlar~n da tazmin edilece~i taahhüt alt~na al~nm~~t~ r. Venedikliler Türk gemilerini (korsan gemileri olmal~d~r) esir edecek olurlarsa, gemilerle birlikte içindeki insanlar geri gönderilecek, ganimetler ise Venediklilerin olacakt~r.
Di~er bir madde ile, Venedik gemilerinin Türk limanlar~ ndan kendi paralar~yla su ve yiyecek sa~lamalar~~ kabul edilirken, ayn~~ yard~ m~ n yap~labilmesi için, Grek ve Latin gemilerinden Venedik ülkelerine zarar vermeyeceklerine dair teminat istenmektedir. Gümrük resmi ve karadan transit ücreti %2 olarak belirlenirken sat~lmayan mallar~n geri götürülmesi halinde, gümrük muafiyeti kabul edilmi~tir. Bu kural XII. yüzy~ldan itibaren di~er Islam ahidnâmeleri için de geçerli olmu~tur 14. Ayr~ca, yine ki~ilere tan~nan güvence gere~i olarak suçlulara yüklenen bireysel sorumlu-lukla-bir H~ ristiyan~n i~ledi~i suçdan dolay~~ di~erinin ceza görmemesi-ilgili bir hükmün ilk defa, bu ahidnâme ile kabul' edildi~ini görüyoruz. Borçlular ve kölelerle ilgili hükümlere göre, iki taraftan birinin borçlusu kaçacak olursa, borçlu hakk~nda adli soru~turma yap~lmas~~ ve borcunu ödeyinceye kadar ceza evinde tutulmas~; ~ayet bir köle kaçm~~~ ise çald~~~~ e~yalar ile birlikte sahibine geri gönderilmesi ve köleyi saklayan~ n ~~ 2 florin para cezas~~ ödemesi de kabul ediliyordu. Ahidnâmede ayr~ca, ithal ve ihraç edilen bir k~s~ m mal ile bunlar~n fiyatlar~~ da belirlenmektedir. Ölçek ba~~na bu~daya 2
akçe, arpa ve sebzelere ~~ akçe; at için 3 akçe; bir öküz ya da e~e~e 2 akçe; bir
kad~ n ya da erkek tutsa~a ~~ o akçe ödenecekti. Ayr~ca, Venedikli tüccarlar~ n getirdikleri ~arap, sabun, balmumu, deri, ~ap, için giri~~ ve ç~k~~ta gümrük resmi ödenmeyecektir. Yaln~z ~arap için f~ç~~ ba~~na 50 akçe al~nacakt~ r. Bu hükümlerden ba~ka, Venedikli tüccarlara, ilk ahidnâmelerden ~ sitibaren depo ve ev in~as~~ için toprak sahibi olma hakk~~ ile bir konsolos bulundurma ve bir kilise in~a etme müsaadesi yenileniyordu. Di~er Islam ülkelerinde oldu~u gibi yabanc~lar da kendi dinlerinde ibadet etmekte serbest olacaklar ve Ortaça~~ Türkiyesinin en önemli ticaret merkezlerinden biri olan Balat'da, Müslümanlara kar~~~ kendi haklar~n~~ koruyacak bir de konsolos bulundurabileceklerdi 16.
14 Mas Latrie, ayn~~ eser, S. ~~ oo- ~~ o ~~
15 E. Zachariadou, ayn~~ makale, S. 231-232.
Ortaça~'da önemli bir ihracat-ithalat liman~~ olarak bilinen Ayasulu~'a (Alto-Luogo) sahip olan Ayd~ n-O~ullarm~ n, Bat~~ ile ticaret antla~malar~ n~ n ilki, Umur Bey ile Girit Dukas~~ Giovanni Sanudo aras~ nda 1337 y~l~ nda
yap~lm~~ t~ r 17. Bu ahidnâme ile Venedikli tüccarlar, ticaret serbestisi ile
birlikte, Mente~e Elinde oldu~u gibi, arazi sahibi olma hakk~ n~~ ve bir de kilise in~a etme müsaadesini elde edeceklerdi. Ayr~ca bir de konsolos bulundurmaya hak kazan~yorlard~.
Ayd~ n-O~ullarmdan H~z~ r Bey'e ait iki ahidnâme bulunmaktad~ r. Metninde tarih ve âkit devletin ad~~ bulunmayan antla~malardan ilki 18 1346-1347 y~llar~ nda imzalanm~~ t~ r. Akit taraf büyük bir ihtimalle 1346 y~l~ nda Sak~z'~~ ele geçiren Sak~z Cenevizlileridir. Maddeleri kar~~l~ kl~~ olarak taahüt edilen antla~maya göre, âkit tarafa serbest ticaret hakk~~ ile can ve mal güvencesi verilmekte, ele geçen gemilerdeki insanlar~n ve mallar~ n~ n ve zararlar~n tazmini garanti edilmektedir. Ayr~ca H~z~ r Bey, kar~~~ taraftan y~ll~ k vergi alacak ve herhangi bir sald~ r~~ kar~~s~ nda da yard~m gönderecek-tir.
H~z~ r Bey-Ceneviz ittifak~, daha sonra, 1351 y~l~nda Ceneviz-Venedik
sava~~~ patlak verdi~i zaman da devam etmi~tir 19.
H~z~ r Bey, karde~i Umur Bey'in ~ehit dü~mesinden sonra, A~ustos 1348'de, Papal~ k, Venedik, K~br~s ve Rodos gemilerinden olu~an Haçl~~ ittifak~~ ile çok a~~r ~artlarda bir antla~ma imzalamak zorunda kalm~~ t~ r. Türk gemilerinin silahs~zland~ r~larak geriye çekilmesi, Haçl~~ ittifak~mn gümrük vergilerinden muaf tutulmas~~ gibi hükümleri içeren antla~ma maddelerinin pek yerine getirilmedi~i P. Lemerle taraf~ ndan da belirtilmi~tir 20. Ahidnâmede ayr~ca, Venediklilere, Umur Bey taraf~ ndan da kabul edilmi~~ olan, bir kilise in~a etme ve Konsolos bulundurma imtiyazlar~~ yenilenmekteydi. Bu tarihten itibaren Venediklilerin Ayasulu~'-da bir konsolos bulundurduklar~~ Heyd'in belirtti~i gibi di~er kaynaklar
17 E. Zachariadou, ayn~~ makale, S. 236.
18 Metni Sp. Lampros'dan sonra (Neos Ellinomnimon, 15 (1921) 357-366) yorumlayarak
yay~mlayan E. Zachariadou, Mia`EXX.fivoy?~~kscr~i auvu~rjleg To0 H~j8~ip 'Aiötvöy?~,ou, BZ 55 (1962) 254-265. Antla~man~n ikinci indiksiyonda yani, 1346-1347 y~llar~nda yap~lm~~~ oldu~unu kan~ tlad~ktan ba~ka, Rodos ~övalyeleri ya da Sak~z Cenevizlileri ile imzalanm~~~ olabilece~ini ileri sürmü~tür. Antla~man~n Sak~z Cenevizlileri ile imzalanm~~~ olabilece~i ihtimali bizce daha fazlad~r. Bk. M. Delilba~~, Türk Hükümdarlar~na ait Yunancaa Ahidnâmeler ve Nâmeler (Bas~lmam~~~ Doçentlik Tezi).
19
Thiriet, ayn~~ makale, s. 218.
20 P. Lemerle, L' Emirat d'Ayd~n, Byzance et l'Occident Recherches sur "La Geste d'Umur Pacha", Paris, 1957. s. 234-235.
tarafindan da do~rulanmaktad~r 21. Ayr~ca, bir Türkle H~ristiyan aras~nda
görülecek davan~n, ilk defa bu antla~ma ile hükme ba~lanm~~~ oldu~unu görmekteyiz. Dava, bir konsolos ve bir Türk yetkili tarafindan, ya da sadece konsolos taraf~ndan incelenecek ve verilecek karar, Türk Beyi taraf~ndan onaylanacakt~. Borçlular ve kölelerle ilgili maddelerde bir de~i~iklik olmay~ p, sadece bir kölenin fiyat~~ 15 florine ç~ km~~ t~r 22.
135 I 'de Ceneviz-Venedik sava~~~ patlak verdi~inde, H~z~ r Bey, daha önce Ceneviz ile yapm~~~ oldu~u antla~ma nedeniyle Cenevizlileri desteklemi~~ ve limanlar~na serbestce girip ç~kma iznini vermi~tir. 1351 y~l~nda Venedik ile ba~layan görü~meler, 1353 y~l~nda sonuçland~~~ndan Girit ile uzun zamand~r kesilmi~~ olan ticari ili~kiler yeniden ba~lam~~t~~ 23. Venedik ile iyi münasebet kurulmas~na ra~men, Ayd~n Emirleri Venedik paralar~n~~ takliden para bast~ rmaya ve korsanl~ k faaliyetlerine devam etmi~lerdir. Bunun üzerine, ~~ Ekim 1371 y~l~nda Ayd~n Emin i Isa Bey taraf~ndan, eski imtiyazlar~~ yenileyen bir ahidnâme verilmi~tir 24.
Anadolu Selçuklular~~ ve Beylikleri döneminde verilen ahidnâmelerin ço~u mütekabiliyet esas~na göre düzenlenmi~tir. Bu nedenle, Türk tebaas~~ olan tüccarlar~n da, ba~ta K~br~s, Girit, Sak~z adalar~~ olmak üzere Venedik ve Ceneviz'e ait olan ülkelerde ticaret yapt~klar~~ ortaya ç~kmaktad~r. Konsolos bulundurma imtiyaz~ n~n sadece âkit devletlere tan~ nm~~~ olmas~n-dan Türk tebaas~~ olan tüccarlar~n bu yerlerde yerle~ip koloniler kurmam~~~ olduklar~~ da anla~~lmaktad~r.
Ayd~n ve Mente~e Beyleri taraf~ndan Bat~l~~ tüccarlara tan~nan imtiyazlar, bu bölgenin 1389 /13go'da Sultan I. Bayezid tarafindan fethinden sonra, Osmanl~lar tarafindan da tan~nm~~t~r. Sultan Bayezid, 21
Mart ~~ 3go tarihli bir ahidnâme ile Venediklilerin Venedik, Girit, A~riboz, Modon ve Koron'dan Osmanl~~ topraklar~na hiç çekinmeden gelebilecekleri-ni ve ticaret yapabileceklerigelebilecekleri-ni garanti ediyordu 25.
Cenevizliler ise, Orhan Gazi'den itibaren ticari imtiyazlar alm~~lard~r. I. Murat tarafindan 1387'de kabul edilen ve aynen onaylanan bu antla~ma
21 Heyd, ayn~~ eser, C.I, s. 6o6.
22 Antla~ma metni için Bk. Mas Latrie, Commerce et Exp&litions Militaires de la France et de Venise, 1879, Paris, S. 112-120;
23 E. Zachariadou, Sept trait6, s. 237.
24 Martin-Thomas, Dipl. Ven. Levan. II, s. 161.
25 Antla~ma metni; Martin-Thomas, Dip. Ven. Levan. II, s. 222-223; Ayr~ca, Orta Ça~da Venedik'in Do~u siyaseti için Bk. Max Silberschmidt, Venedik Menbalar~ na Nazaran Türk Imparatorlu~unun Zuhuru Zaman~nda ~ark Meselesi, Çev. Köprülüzade Ahmet Cemal, Istanbul, 1930, s. 56-65.
ile, Cenevizli tüccarlar, Osmanl~~ ülkesinde gümrük resmi ödeyerek serbestce oturma ve ticaret yapma müsaadesi kazan~yorlar, hububat fiyatlar~nda di~er tüccarlara tan~nm~~~ olan indirim Cenevizlilere de tan~n~yordu. Bunun kar~~l~~~nda Osmanl~~ tüccarlar~n~n Beyo~lu (Pera)'na serbestce girip ç~kmalar~~ güvence alt~na al~n~yordu 26.
Fetret devrinde ~ehzadeler aras~ndaki mücadele s~ras~nda, Süleyman Çelebi'nin ~~ 4o3 y~l~nda, Bizans Imparatoru, Rodos ~övalyeleri, Venedik, Cenova ve S~rp Despotu ile imzalad~~~~ bir antla~mayla H~ristiyanlara geni~~ imtiyazlar tamnm~~ur 27. Venedik Cumhuriyetinin ise, 1406 y~l~nda, Süleyman Çelebi ile ayr~~ bir ticaret antla~mas~~ imzalad~~~, Musa Çelebi'nin bu anda~may~~ teyit eden 1411 tarihli ahidnâmesinden 28 anla~~lmaktad~r. Bu ahidnâme ile, Venedikli tüccarlara, serbest ticaret güvencesinden ba~ka, kaçak borçlu ve kölelerin kar~~l~kl~~ olarak geri verilmesi de taahhüt ediliyordu. Venediklilere verilen bu imtiyazlar, di~er Osmanl~~ Sultanlan taraf~ndan da yenilenmi~tir. Antla~ma hükümlerinin kar~~l~kl~~ olarak taahhüt edilmi~~ oldu~u, I. Mehmed'in 1419 tarihinde vermi~~ oldu~u ahidnâmede belirtilmi~tir 29. Ortaça~'da bu ahidnâmeden sonra yap~lan antla~malarda mütekabiliyet esas~na göre tanzim edilmi~lerdir. Venediklilere verilmi~~ olan imtiyazlar, Sultan II. Murad taraf~ndan 4 Eylül 1430'da; Sultan II. Mehmed tarafindan da 23 ~ubat 1446'da verilmi~~ olan birer ahidname ile yenilenmi~tir 30.
Bu dönem ahidnâmelerinde, daha çok Bo~azlardan geçi~~ müsaadesi ile özellikle Türkiye'den bu~day ihrac~mn önem kazand~~~~ görülmektedir. Tüccarlara tan~nan imtiyazlar olarak ticaret serbestisi güvencesi, suçlular için bireysel sorumluluk, çal~nan mülk ve e~yalar~n geri verilmesi ile zararlar~n tazmini taahhüt edilmektedir. Kaçak tutsaklarla ilgili hükümler-de hükümler-de bunlar~n geri verilmesi istenmekte, ancak s~~~nd~klar~~ ülkede din de~i~tirdikleri takdirde kalabilecelderi belirtilmektedir. Anadolu
Selçuklula-r~~ ve Beylikleri dönemindeki ahidnâmelerdeki, tüccarlara tan~nan geni~~ hak
26 H. Inalc~k, Imtiyazat, El; I.H. Uzunçarl~~~, Osmanl~~ Tarihi, Ankara, 1961. !,S. 232. 27 Antla~ma metni için Bk. G.T. Dennis, 1403 Tarihli Bizans-Türk Antla~mas~, Cev. M. Delilba~~, D.T.C. Fak. Derg. XXIX/1-4 (1971-1978) 153, 166.
28 Martin Thomas, Dip. Ven. Levan. II, S. 302-304.
29 Martin-Thomas, Dipl. Ven. Levan. II, S. 318-319; Ayr~ca Bk, ~. Turan, Venedik'te Türk Ticaret Merkezi, Belleten XXXII /126 (1968) 249.
30 Murad'~n ahidnâmesi, Martin-Thomas, ayn~~ eser, II, s. 343-345'de yay~nlanm~~t~r. II. Mehmed'in ahidnâmesi için Bk. Babinger-Dölger, Mehmed's II. frühester Staatsvertrag (1446), OCP XV (1949) 225-258.
ve güvencelerle ilgili hükümlere bu dönem ahidnâmelerinde rastlanmamak- tad~ r.
Böylece, XIII. yüzy~ldan ba~layarak Fatih'e kadar Bat~l~lara verilen imtiyazlar~~ özetlemeye çal~~t~k. XVI. yüzy~ldan itibaren ba~ta Fransa ve Ingiltere olmak üzere, di~er yabanc~~ devletler de Osmanl~~ Sultanlar~ ndan ahidnâmeler alm~~lard~r. Önceleri bir imtiyaz olarak verilen bu kapitülas-yonlar, sonralar~~ kesin bir ~ekil alarak Imparatorluk üzerinde yabanc~~ devletlerin siyasal ve ekonomik denetimine yol açm~~~ ve ancak 24 Temmuz 1923'de Lozan Antla~mas~yla kald~r~ lm~~ t~r.
Üzerinde durdu~umuz Ortaça~~ ahidnâmelerinin bir özelli~i de, büyük bir k~s~ m~n~ n Yunanca yaz~lm~~~ olmas~d~ r. Dolay~s~yla, Ortaça~'da Türk Hükümdarlar~ mn Bizans ve Lâtin Devletlerle yapt~ klar~~ yaz~~malarda Yunanca'y~~ diplomatik dil olarak kulland~ klar~~ anla~~lmaktad~ r 31.
3 1 Yunanca'n~ n Türk Diplomati~inde kullan~ m~~ ve Ortaça~~ Ahidnâmeleri için Bk. M. Delilba~~, Türk Hükümdarlar~ na ait Yunanca Ahidnâmeler ve Nâmeler (Bas~lmam~~~ Doçentlik Tezi, 1980)
