I HARPUT MÜZİĞİNİN TÜRK MÜZİĞİ İÇİNDEKİ YERİ
"
Harpııthı, yıllarca bağlarda, bahçelerde yapılan
"M eşk
meclisleri’nde; evlerde ve köy odalarında ya p ıla rı
"Kür
sü başı" ve "Âleın Meclisleri’n de
"kendine has bir müzik
üretmiş ve icrâ etmiştir.”
TürkerEROĞLU
B ugün E lazığ adıyla b ilin en vilayetim izin eski adı "H a rp u t'tu r. H a rp u t'a tayin ed ilen b ir V âlinin, yalçın kayalar ü zerin e k u ru lu b u kale şe h rin e çıkm ayıp, vilayet konağını ’M ezre" ad ı verilen ovalık y ere kurm ası üzerine, H a rp u l halkı yavaş yavaş M e zre’ye taşınm ış ve b u ra d a yeni b ir şe h ir k u ru lm u ştu r. Bu yeni şe h ire ö n ce "M am u ratü l A ziz” ad ı verilm iş, d a h a s o n ra d a "E l A ziz", ve "Elazığ"adını alm ıştır. E ski vilayet m erkezi ise yine H a rp u t adıyla E lazığ'ın b ir m ahallesi d u ru m u n d a
k a lm ıştır.(l)
H a rp u t, 900 yılı aşan b ir sü re d e n b e ri T ü rk 'tü r. A s ırla r boyu geniş b ir h in te rla n d a sa h ip o lan H a rp u t, e k o n o m ik ve id a ri b ir m erkez o lm a özelliği yanında,
fab rik ad a , b ü rö d a , ta rla d a çalışırken, uykusundan ve d in len m esin d en fe d ak ârlık e d e re k evine ve çocuklarına hizm et e d e rk e n b u gün h e r z am an k in d en d a h a çok Sel- cen H a tu n ’a. B anıcicek'e benziyor. Y aklaşık o la ra k 500
yıl ö n ce -aydınım ızın ihm ali y ü zü n d en -k ü ltü r
hayatım ızdan sö k ü p attığım ız b ir şa h eserin çizdeği tip, b u g ü n k ü hayatım ızı izah e tm e d e bize yardım cı o lm a k tad ır. Y aklaşık 15-16 sa at evde ve işte çalışan T ü rk k adınım bileceği ve iftih a r edeceği Selcen H a tu n 'a. B anı cicek'e b e n z e tm e k e n azın d an g u ru ru n u okşayacak, gönlünü alacaktır.
D em ekki, T ü rk m illetinin sosyal şa rtla rın a ve k a ra k te r yapısına uygun o lan ve en azın d an b ire r s e m bolik tip o la ra k z ih in lerd e kalm ası g e re k e n Selcen H a tu n 'un. B anıcicek'in. Leylâ'nın h a tın için u n u ttu ru
l-M illî Folklor
aynı zam a n d a b ir k ü ltü r m erkezidir. B ir ta rih ve k ü ltü r hâzinesi o la n H a r p u t’un zengin b ir müziği v ard ır.
H a rp u tlu , yıllarca b ağ lard a, b a h ç e le rd e yapılan
"M esk M eclisleri'n d e : ev lerd e ve köy o d a la n n d a
y apılan "K ü rsü b a sı" ve "Â lem M eclisleri"nde kendine h as b ir m üzik ü re tm iş ve icrâ e tm iştir.
D a h a İsta n b u l’d a T ü rk ve T ü rk m üziği yokken (2) H a r p u t’ta K U R A L A D A Y A L I O L A R A K (3) T ü rk m üziği icrâ ediliyordu. B u m üzik çeşnisi, kom şu vilayet le rd e icrâ ed ilen T ü rk m üziğine d e g e re k kullanılan saz lar, g e re k se m elo d ik yapı b a k ım ın d a n -p e k b en zem iy o r d u . ^ )
m ası "yeninin cazibesi" ile m eydana gelen b ir "değişm e* o lm ak la b e ra b e r sağlıklı b ir "gelişm e’1 değildi. Aynı şe k ild e b u g ü n B a tı'n ın bile bıktığı m addeci h ay attan ve "faydacı" âşık tip le rin d e n d ö n m e k istediğim iz zam an da Leylâ’yı yanıbaşım ızda h azır b u lam ay acağ a .
M ed en iy et ve k ü ltü r d eğ işm e le ri b ir vakıa
o ld u ğ u n a g ö re, b u değişm e sıra sın d a kollektif
şu u ru m u z d a k i yeni heyecanını "ölçü" ile b irle ştire rek , b ug ü n y aşam ak ta old u ğ u m u z hayatı en iyi şekilde izah ettiğini g ö rd ü ğ ü m ü z b ir k ü ltü re l değeri, 500 yıl ö n ce u-
n u tm u ş olm an ın b u ru k lu ğ u n u yaşam ayalım . K abul
ettiğim iz yeni, geçm işten g etirdiğim iz "m illf nin
d ü şm an ı olm am alı. A ksi h ald e -b u g ü n e k a d a r olduğu
gibi b ü tü n m illet hayatım ızı "uyum sağlam aya
c alısm a k "la geçireceğiz.
I la rp u t m üziği, yu k arıd a sözünü ettiğim iz özel o r tam lard a; ud, k an u n , kem an, k la rn e t gibi klâsik sazlarla icrâ edilir, İcrâya "Paşa G ö çtü " veya "H arp u t Peşrevi"
ad ı veriler, bit- peşrevle b aşlan ır, so n ra K ürdf,
M ü stezat, M uhalif, T ecn is faslı gibi (S) fa sıl'a ra girilir. H e r fasılda ho y rat ve gazel, a ra la rd a ise "Şıkıltım ” adı verilen tü rk ü le r o k u n u r.(6 )
H a rp u t'ta gene! o la ra k 12 a d e t klâsik T ü rk müziği m akam ı (7),10-15 k a d a r d a H a rp u t m akam ı (8)
kullanılır. H a ro u t m ak am ların ın birço ğ u n u n klâsik
T ü rk m üziğinde tek ab ü l ettiği m ak am lar b u lu n m ak la bera b e r: 900 yıllık b ir T ü rk belde:» olan H a rp u t'u n m üzik ic râcıian n ın tsia n b u l ve İstan b u llu d an ö n ce bu m ak am ları icat ve icrâ e tm iş olabileceği (9) ni d e d iijü n m e k gerekir.
Şim di gelelim H a rp u t m üziğinin, T ü rk müziği içindeki yerine: Y u k a rıd a belirttiğim iz ö zellik ler göz
ö n ü n e alındığında H a rp u t m üziğinin klâsik T ü rk
m üziğinden de, T ü rk halk m üziğinden d e a y n olduğu açıkça g ö ıu lecek tir. A cab a H a rp u t müziği b u iki tü r
ara sın d a b ir geçiş müziği m id ir? Y oksa kendi
o rta m ın d a ü retilip gelişm iş o lan , kendine has b ir T ü rk müziği tü rü m ü d ü r?
E ğ e r halk m üziği-sanat müziği ayrım ı doğruysa,
ikisinden d e farklı olan H a rp u t m üziğini nereye
koyacağız?
İşte b u so ru n u n cevabını bulam ayan T R T , radyo ve televizyonlarında a rab esk adı verilen müziği de
ra h atlık la yayım larken, H a rp u t m üziğinin (k la rn e t,
k e n u n . ud, k an u n , ah en k , çığırtm a, tam b u r, kaval, d ü m b eiek v.b. gibi) m ahallî sazlarla icrasını yasaklam ış ve b u ınüziği bağlam ayla icrâya m ahkûm e tm iştir. Bu d u ru m H a rp u t nağm elerinin m ahallf tavrının kaybol m asına se b e p o lm ak tad ır. Z a te n re p e rtu a ra alınan
b irse k >.ser. y etersiz d e rle m e ve hatalı n o talan ıa
yününden, H a rp u t m ahallf tavrından yok su n d u r. B ir de bağlam ayla icrâ edilince H a rp u t tav rın d an e s e r kal m am ak tad ır. B ir Elazığlıya, b ir H arp u tlu y a bağlam a eşliğinde llo v ra t. M ava. E lc zb cr okutam azsınız. B unun
tem ci sebebim H a rp u t'îa b ağlam anın yaygın o l
m am asına ve H arpvaiunun bağlam ayı b en im se m e m iş olm asına bağlanabilir. (10)
B ü tü n bu g erçeklere rağm en, T R 7 ''n in -m ahallf sazlarla icrâ edildiği zam an a rab esk piyasasına bile te s ir edebılccek. belki d e A R A B fcS K E A L T E R N A T İF (? )
12____________________________________ ____
olab ilecek o la n - bu müziği bağlam ayla icrâya z o r lam asının seb eb i a n laşıla m a m ak tad ır. Bu yüzden bu k ü ltü r varlığım ız d e je n e re o lm ak tad ır.
K larn et ve k em anın B atı sazı olm ası sebep o la ra k gösteriliyorsa, klâsik T ü rk m üziğinin veya T ü rk sa n a t m üziğinin icrâsında b u sa zların kullanılm asına n ed en m ü sa ad e ediliyor? A yrıca T ü rk h alk müziği icrâsında kullanılan "B as Bağlam a" n e re d e n , hangi <h- tiyaçtan ç ık m ış tır ? (ll) Böyle b ir T ü rk sazı v a r m ıdır?
K aldı ki H a rp u t m üziğinde k em an ve k larnetin d ışın d a k ullanılan sazların hepsi T ü rk sazlarıdır. H a r p u tlu kem anı k em en esin e benzediği için b cn im se ıriş, k em en e (k e m a n e ) gibi d izinde çalm ış, ad ın a da kem an değil "K em ene" d em iştir. Y ılla rd ır kullandığı k larneti d e dilsiz kavalına benzediği için b e n im stm iş ve müzik icrâsında kullanm ış olabilir.
Bize g ö re H a rp u t m üziğinin m ahallf sazlarla
icrâsını yasaklam ak, o n a ara b e sk le stirm e k te n başka
birşey değildir. B u rad a T ü rk m üziğini halk, sanat, klâsik gibi sınıflara veya tü rle re ayırm anın yanlış o lab i'ece ğ in i ve b ir k ere d a h a g ö zden geçirilm esi g eıek - tiği h u su su n u d a ifade etm em iz gerekir.
Bize g ö te tek n ik b a k ım d an uyum lu o lan b ütün T ü rk sa z la n k u llan ılarak , to p lu b ir şekilde T ü rk müziği icrâ edilebileceği gibi; b este, an o n im , m ahallf özellikler b elirtilip , m u h afaza ed ilerek ayrı ay n d a icrâ edilebilir.
Klâsik sa zlard a T ü rk sa n at m üziğinde icrâ edilen "T elg rafın T e lle ri". "A lisim in K asları K are", "Y em en T ü rk ü sü ’ gibi tü rk ü le r halk tü rk ü sü m ü, b este midir. H alk tü rk ü sü ise n ed en klasik T ü rk müziği sazlanvla icrâ ediliyor? S onra halkın müziği sa n a t değil m idir? Ila ik müziği deyince belirli b ir zü m ren in müziği mi akla geliyor? K lasik T ü rk müziği veya sa n a t müziği gökten zem bille mi inm iştir? K ökleri n e re d e d ir?
Bu so ru ların d a cevaplandırılm ası ve b u husus-
la n n yeniden gözden g eçin lm esi gerektiğini d t
b e lirte re k , asıl m eselem ize dönelim :
H a rp u t müziği T ü rk k ü ltü rü n d e (bazı bölgeler d ışın d a ) b enzeri ve eşi olm ayan b ir T ü rk müziği tü rü d ü r. Belli m eclislerde, to p lu o la ra k m üzik ıcriı
e tm e geleneği H a rp u t d ışın d a d a v ard ır, \n c a k ,
K onya'daki O tu ra k A le m le ri B alıkesir’deki "Barane
S o h b e tle ri*. U rfad a k i "M esk m eclisleri"; H arp u t'tak ı
"Bahçe A le m le ri". "M esk  lem leri-M eclisleri".
Xiirsuı>ası M e ş k le r in d en farklıdır.
