I KURBAN KODAY ve HİZMETLERİ
" K u r b a n K o d a y , A n k a r a ' d a n a l d ı ğ ı g ö r e v i h e r t ü r l ü g ü ç ş a r t l a r
a l t ı n d a y a p m ı ş v e b u u ğ u r d a ş e h i t o l m u ş bi r T ü r k i s t a n l ı o l a r a k ,
m i l i ! t a r i h i m i z d e h a k e t t i ğ i ş e r e f l i y e r i n i a l m ı ş t ı r . "
A . Ş e k ü r T U R A N *
K urban K oday T ü rk iy e ile D oğu T ürkistan T ü rk le r i a r a s ın d a k i k ö p rü y ü s a ğ la m la ş tırm a y a ç a lış a n b ir m ü c â h ittir. D ah a ö n ce bu k ö p rü y ü K a şg a r'd a A h m et K em âl îlk u l v e H o ten 'd e İsm ail H a k k ı1 B e y le r k u rm u şla rd ır. Tüm araştırm alarım a rağm en K urban K oday'm T ü rk iy e'y e n asıl ve hangi ta rih te g eld iğ in e d a ir b ilg i bulam adım . K urban K o d a y 1 9 1 8 y ılın d a D o ğ u T ü rk is ta n 'ın I lo te n v ilâ y e tin e b a ğ lı K E R İY A k a z a sın d a d o ğ m u ştu r. T ü rk iy e ’de öğ retm en o k u lu n d a o kum uştur. Bu b il g i l e r t a n ı d ı k l a r ı n ı n a n l a t t ı k l a r ı o lu p , r e s m î k a y ıtlard a rastlam ak m ü m kün olm am ıştır.
O zam an İstan b u l'd a okum akta o lan arkadaşı İ b r a h im M u t l u ’n u n y a z d ı ğ ı n a g ö r e 2 D oğu T ü rk is ta n 'ın k u r tu lm a s ın d a n b a h s e d e rk e n , "B u u ğ u rd a şe h it v e y a g â z î o la c a ğ ın ı" sö y le r. 1944 y ılların d a Ç in 'd e M ehm et E m in B uğra, M esu t Sab- ri ve Isa Y u su f A lp tek in B e y le rin m illî v e siy a sî fa a liy e tle ri b ilin iy o rd u . A yrıca D oğu T ü rk ista n 'ın ili, A lta y , Ç ö v ç ek v ilâ y e tle rin d e Ç in lile re k arşı M illî m ü c a d e le b a ş la m ış tı. B u n u d u y a n b a z ı g en çler, bu m ü cad eley e k atılm ak ister. B unun için D oğu T ü rk ista n m e se le sin i bilen ve o lay ları takip eden M E M D U H ŞE V K E T E SE N D A L ’dan yardım ta le p ed erler. B ilin d iğ i gibi E sendal büyük insan, i- leriyi görebilen b ir d ev let adam ı ve Doğu Türkistan h â m isi idi. Bu y ü zd en b ir ço k D oğu T ü rk ista n lı g e n c i M e h m e t E m in B u ğ ra 'n ın m ü c a d e le s in e y ard ım cı o lu r u m u d u y la ev in d e b a n n d ın jıış, o k u t m uş ve y e tiştirm iş.3 Bu g e n çler arasın d a o ortam da ç a lış a b ilir d iy e g ü v e n d iğ i K urban K o d a y ’ı Doğu T ü rk ista n 'a gön d erm ek için se çm iştir. K urban K o d ay E se n d a l'ın sa ğ la d ığ ı bu m a d d i v e d ip lo m atik im k ân larla ö n ce B a ğ d a t’a gider. B ağdattan da hiç b ir m ü lk î ve siy a sî en g elle karşılaşm adan Ç in'e or- dan D oğu T ürkistan'a gelir.
K u rb a n K o d a y 'ı 1948 s e n e s in d e D oğu T ü rk is ta n 'ın b a ş k e n ti Ü rü m ç i'd e M e h m et Em in B u ğ ra n ın evinde görm üştüm . Sohbetlerinde U ygur şivesiyle T ürkiye T ü rk çesin i k arıştırarak tatlı bir dille k o n u şu y o rd u . O rtao k u l h azırlık sın ıfın a g it tiğim sıralarda öğretm enliğim i de yapm ıştı. D ersle
‘ K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı M ü ş a v i r i
rin d e T ü rk iy e 'y i v e İs ta n b u l’un g ü z e lliğ in i a n latırdı. Bu şekilde T ü rk iy e'y i h e r fırsatta d ile g e ti ren K urban K oday o g ünlerde Y A L K ÎN adında dört say falık b ir g a z e te ç ık a rıy o rd u . Ç ok z o r şa rtla r a ltın d a ç ık a rd ığ ı b u g a z e te D oğu T ü rk is ta n 'la T ürkiye arasındaki b a ğ la n ku v etlen d irm ek , kültürel a la n d a b ir le ş tirm e f ik r in i iş le r k e n , ö z e llik le A tatü rk 'ü n fik irlerin e y e r v erm ek için g ay ret e d i yordu. Bu gazetenin A tatürk'ün b ir resm inin de b u lunduğu 29 -1 0 -1 9 4 8 tarih li nüsh ası elim izd e m e v c u ttu r .4 A ynı zam anda bize okutm ak için "U lusal T a rih im iz in A na H atları" isim li b ir ders k ita b ı h azırlay ıp b astırm ıştı. K itab ın ism i iç in d e k i f ik ir le r K urban K O D A Y 'ın yap m ak isted iğ i iş v e v a r m ak iste d iğ i g ay ey i çok açık b ir şe k ild e o rta y a koym akta idi. Bu k itab ın Ç in ’lile r tarafın d an to p latılacağ ım sezen K O D A Y , ön te d b ir o larak k ita bını b izlere v e çev resin d e k ilere ü c re tsiz dağıtm ıştı. Bu k ita b ı ö ğ re tm e n im in b ir h a tıra s ı o la ra k k i taplığım da m uhafaza ediyorum . K urban K O D A Y ’ın y azıhanesi okulun yolu ü zerin d e olup k ap ı, p e n c e resi caddeye bakardı. Y oldan geçen tan ıd ık ların ı ve b iz le ri ç a ğ ırıp m a sa n ın ü z e rin d e d e v a m lı d u ra n g ram afondan A nadolu Lürküleriııi d in letird i. Benim en çok d in le d iğ im tü rk ü " E y sü rm e li sü rm e li" türk ü sü idi. Bu türkü İsa Y usuf A L PT E K İN Bey'in kurduğu "Y aşlar U m ığı" (G en çler B irliği) C em iye- ti’n in halk tü rk ü le ri b ö lü m ü ta ra fın d a n U y g u r T ürçesine adapte edilip söylenm işti.
K urban K O D A Y 'ın ö ğ retm en lik y ap tığ ı ve g a z e te ç ık a r d ığ ı y ı l l a r y ü k s e k ö ğ r e n im in i T ürkiye'de görm üş olan M esut S A B R I B ey'in G enel V ali olduğu se n elere ra stla r. 1 .1.1949 se n esin d e M esut SA B R I B ey'in y erin e B U R H A N 'ı G enel V ali olarak atadılar. B U R H A N G enel v a li olunca Y A L - K IN G azetesini kapatarak K urban K O D A Y 'ın o k u l daki görevine son verdi.
M ehm et Emin BU Ğ RA 'nm yardım ı ile Y U RT isim li bir g azete ç ık a rtm ışsa da Ç in 'd e ve Doğu Türkistan'da m eydana gelen siyasi o lay lar yüzünden uzun öm ürlü olam am ıştır. 1949 senesi yurdum uzun yönetim i K ızıl' Ç inlilere teslim e d ilin ce d iğ er a rk a daşları gibi K urban K O D A Y da eşini ve çocuklarını bırakarak yurdu terketm ek için y o la çıktı. H in d is
ta n 'ı D o ğ u T ü rk is ta n 'a b a ğ la y a n h u d u t k a p ıs ı "K ö k a t" a g e lm iştik . Ö n ü m ü z d e Ç in a sk e rle riy le y urdu terk etm ek zo ru n d a k alan silah sız k işile r b i rik m işti. B u n ların iç in d e h a n ım la r ve ben im g ib i ç o c u k la r da v ard ı. A y n c a b a z ıla rın ın a ğ ır y ü k leri v e tic a rî m a lla n da b u lunuyordu. H erhangi b ir te h lik e anında çabuk harek et etm ek im k a n la n yoktu. Ç in lile r lıile ve ç e şitli v a a tle rle lid e rle rim iz olan M e h m et E m in B U Ğ R A ve İsa Y u su f B e y le ri si la h s ız la n d ırm a k iç in " s ila h la rın ız ı v e rip g e ç in ” diyorlardı.
M ehm et Em in BU Ğ R A v e ark ad aşla n için iki seçenek vardı. B irincisi çarp ışarak h u d utdan geçip c a n ın ı k u r t a r ı p s i l a h s ı z k i ş i l e r i Ç in lile r in k u rşu n ların a te rk ed ip ö lü m ü n e sebep olm ak, ikinci seçenek ise k en d ilerin i ve y ak ın larım teh lik ey e a- tarak h alk ın ı k u rtarm ak tı. M eh m et Em in B U Ğ R A , a rk a d a ş la rın a "sila h la rı v erin " a n la m ın d a m ek tu p y azd ı. ( B u m e k tu b ’un, b a z ı k işile rc e b ilm ed iğ im s e b e p le r le f o to k o p ile r i b a n a g ö n d e r ilm iş tir .) Ç in liler, silahsız kalan M . Em in BU Ğ R A ve 1. Y u su f A L P T E K İN B e y 'leri ve y a k jn la n n ı y ak alay ıp g ö tü rd ü le r. B ö y lec e silahsız, sa v u n m asız y ü zlerce k işi ca n ın ı k u rtard ı. K U R B A N K O D A Y , Bu k a r g a şa lık ta n y a ra rla n ıp g e riy e d ö n m ü ştü . K o n u m u z d ışı o ld u ğ u iç in lid e rle rim iz i v e b iz im k u r tu luşum uzu burada anlaünaya lüzum görm üyorum .
K U R B A N K O D A Y 'ın Ş A H A D E T İ: A radan y ı l l a r g e ç tik te n so n r a A n k a r a 'd a M . E m in B U ö R A 'n ın çıkardığı "T Ü R K İS T A N SESİ" d erg isi n in (1 9 5 6 , S ayı. I, S a y fa 3 0 ) sa y ısın d a K urban K O D A Y 'ın D oğu T ü rk is ta n 'd a k i fa a liy e tle ri ve şe h ad eti ile ilgili b ir h a b e r ve yorum yay ın lan d ı. Y ani K urban K oday, A n k ara'd an aldığı görevi her türlü güç şartlar altın d a yapm ış ve bu uğurda şehit olm uş b ir T ü rk ista n 'li o larak m illî ta rih im izd e hak ettiğ i şerefli yerini alm ıştır.
D oğu T ürk istan d ak i hürriyet m ücadelesinin o v ey a bu şe k ild e h e r ç e ş it im k ân sızlık lara rağm en devâm edip g eld iğ i bir gerçektir. Bu g erçeği A v ru p a v e T ü rk b a s ın ın d a y e r a la n h a b e r le r de doğ ru lam ak tad ır.
B u n l a r l a b e r a b e r , Ç i n ’d e k i s i y a s î değişik’ilik le r D oğu T ü rk istan m e se le sin e yeni b o y u tla r k a z a n d ırm ıştır. B unun g ö rü n ü rd ek i b e lirtis i kısm en de o lsa din h ü rriy etid ir. Bu hürriyetten y a ra rla n m a k için d in î ese rle re ih tiy aç du y an Doğu T ü rk ista n lılar ilk e tap ta Suudi A rabistanda yerleşen y u rtta şla n n d a n yardım talep etm iştir.
Bu istek d o ğ ru ltu s u n d a S u u d i A ra b ista n h ü k ü m e t i R a b e t e l - i s lâ m v a s ı t a s i y l e D o ğ u
T ü rk is ta n 'a 1980 d en b e ri b ir - İ s lâ m k a rd e şliğ i g özüyle bakıp oraya K u ra n ve başka d in î y a y ın la r göndem ıektedir. A y n ca Doğu T ürkistandaki d u ru m u nu y e rin d e g ö rü p in c e le m e k g a y e siy le b ir ekip g ö n d e rm iştir. Bu e k ip te K U R B A N K O D A Y ’ın hem şehrisi olan R A IIM E TU L LA H T Ü R K ÎS T A N I da b u lu n m a s ın ın D o ğ u T ü r k is ta n b a k ım ın d a n ta şıy a c a ğ ı m an a ile ris i için çok b ü y ü k o lacak tır. Ç ü n k ü , R a h m e tu lla h T ü rk is ta n ı S u u d i A r a b is ta n 'd a k i D oğu T ü rk ista n 'a y ard ım e d en y u rtta şla r iç in d e h iz m e tle ri o ld u k ç a g ö ze ç a rp a n la rd a n d ır. S u u d i A rab istan h ü k ü m e tin i ve o rad ak i h e m ş e h rilerim izin bu u lv î faaliy etlerin i d iğ er büyük k a ra r ların m üjdecisi olarak kabul ediyoruz.
K urban K O D A Y v e öncülerinin T ü rk iy e ile Doğu T ü r k i s t a n arasında kurduğu bu sağlam köprü zam an zam an k a p a n m ışsa da hiç y ık ılm a m ıştır. S on zam an lard a bu k ö p rü d en S ay ın esk i M e clis B aşkanım ız N ecm eddin K A R A D U M A N , Sağlık B a kanım ız S ayın H alil Ş IV G IN , S ayın Prof. Dr. Ba- haeddin Ö G E L v e arkadaşları ile S ayın irfa n Ü nver NA-SRA TTIN O Ğ LU g eçm işle rd ir. Y ine y a k ın lard a K ültür ve T urizm B akanlığı M illî F o lk lo r A raştırm a D airesi B aşkanı say ın K am il T O Y G A R , B a şk an Y a rd ım c ısı S a y ın H a y re d d in İ V G lN v e T ü rk K ültürünü A raştırm a E nstitüsü B aşk an ı S ay ın Prof. Dr. Şiikrü E L Ç İN B ey ler de bu köp rü d en geçtiler. B u n lan n çoğu Doğu T ü rk ista n 'ı ta n ıtıc ı y a y ın la r ve k o n u ş m a la r y a p a r a k k ö p r ü y ü g e n iş le tm e y e çalışıy o rlar.
Bu durum k a rşısın d a A tatü rk T ü rk iy e 'sin e y erleşen , o k uyan T ü rk -Islam se n tezi g ö rü şü n d e k i T ürkistanlılarla S uudi A rabistan ve d iğ er m em lek et l e r e y e r l e ş e n , o k u y a n , z e n g i n o l a n h e m şe h rile rim iz e m ü şte re k bazı k u tsa l g ö re v le r düşecektir. Bu g örev g eçm işte K urban K O D A Y 'ın ele aldığı, şehadeti d o la y ısıy le y a n d a k alan çetin g ö re v de o la b ilir. B ö y le k u ts a l g ö re v le r iç in şim diden h azırlıklı olup, um ut ışığı y a n d ığ ı an n e rede olu ı sak olalım bu görevi beıı veya biz y aparız diyecek durum da olm alıyız. Ç ünkü a z iz y u rd u m u z Doğu T ürkistan halkı bizden bunu beklem ektedir.
t . A h m e t K e m â l İ l k u t : D o ğ u T ü r k l s t a n - K a ş g a r ' d a İ l k M a a r i f T e ş k i l â t ı ve İ n k ı l a b ı . T ü r k K u l l ü r ü D e r g i s i . A n k a r a 1 9 6 4 S a y ı 1 9 , s a y f a 8 2 2. İ b r a h i m M u t l u : K U R B A N K O D A Y . T ü r k i s t a n S e s i D e r g i s i A n k a r a 1 9 5 6 s ay ı 3 - 4 , s a y f a 40. ( 3 ) - B ü y ü k i n s a n M e m d u h Ş e v k e t E s e n d a i A f g a n i s t a n ' d a B ü y ü k e l ç i i k e n , o t a r i h l e r d e A f g a n i s t a n ' d a b u l u n a n M e h m e t E m i n B u ğ r a fle d o s t l u k k u r m u ş t u r . B u d o s t l u k D o ğ u T ü r k i s t a n d a v a s ı y l a d a h a k u v v e t l e n m i ş o l a r a k s ü r m ü ş t ü r . ( 4) - Y A L K I N G a z e t e s i . A n k a r a M i l l î k ü t ü p h a n e ' d e ve b e n d e o l u p , k ı s m e n K ı r ı m l ı y a z a r H a k a n K ı r ı m h ' d a d a v a r d ı r .