Kronik Yorgunluk Sendromuna Güncel Bir Bak›fl
A Current View to Chronic Fatigue Syndrome
Ö Özzeett
Kronik yorgunluk ve/veya kronik yorgunluk sendromu (KYS), ço¤unlukla he-kimlerin tedavi etmekte zorland›¤›, s›k rastlanan klinik bir problemdir. KYS ta-n›s› spesifik biyomedikal göstergelerin olmamas›ndan dolay› zorlukla konur ve tan› esas olarak hastadan al›nan subjektif bilgilerin, bu sendroma ait s›n›f-lamaya uygun olup olmad›¤› karar›na ba¤l›d›r. Belirtilerin nedeni aç›k de¤ildir. KYS ile ilgili bu belirsizlikler daha genifl, çok yönlü ve sistematik de¤erlendir-melere ihtiyaç oldu¤unu göstermektedir. Bu derlemede KYS ile ilgili etiyopa-togenez, klinik özellikler, s›n›flamalar ve hasta tedavisindeki son geliflmeler ele al›nacakt›r. Türk Fiz T›p Rehab Derg 2007;53:69-73.
A
Annaahhttaarr KKeelliimmeelleerr:: Kronik yorgunluk sendromu, a¤r›, tedavi
S
Suummmmaarryy
Chronic fatigue and/or chronic fatigue syndrome (CFS) has become increasingly recognized as a common clinical problem that physicians often find difficult to manage. The diagnosis of CFS is difficult due to the absence of specific biomedical markers and depends primarily on determining whether subjective information provided by the patient meet the clinical case definition of this syndrome. The nature of the symptoms is complex. The-se complexities of the chronic fatigue syndrome indicate the need for more comprehensive, multidimensional and systematic interpretations. This review article highlights the ethiopathogenesis, clinical features, classifications and recent approaches to the patient management, utilizing current literature information relevant to chronic fatigue syndrome. Turk J Phys Med Rehab 2007;53:69-73.
K
Keeyy WWoorrddss:: Chronic fatique syndrome, pain, treatment
Dilek DURMUfi, Nesrin BÖLÜKBAfiI*
Ondokuz May›s Üniversitesi T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, Samsun *Gazi Üniversitesi T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, Ankara, Türkiye
Y
Yaazz››flflmmaa AAddrreessii:: Dr. Dilek Durmufl, Ondokuz May›s Üniversitesi T›p Fakültesi, Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, 55139 Kurupelit, Samsun, Türkiye Tel: 0362 457 60 00/2338 Faks: 0362 457 60 40 E-posta: drdilekdurmus@yahoo.com KKaabbuull TTaarriihhii:: Aral›k 2006
G
Giirriifl
fl
Yorgunluk, her zaman hissedilebilir ve enerji yoklu¤u anla-m›na gelir. Toplumun yayg›n flikayetidir ve genelde geçicidir (1). Kronik yorgunluk sendromu (KYS), en az 6 ay süren ve or-ganik veya ciddi psikiyatrik hastal›k gibi bir neden olmaks›z›n geliflen bir yorgunlukla birlikte kas iskelet a¤r›s›, uyku bozuk-lu¤u, konsantrasyonda bozulma ve bafl a¤r›s›n›n efllik etti¤i kronik, sakatlay›c› ve tedavisi zor bir hastal›kt›r. Yorgunluk hastan›n bireysel, sosyal, mesleki, e¤itimsel ve ruhsal fonksi-yonlar›n› s›n›rland›r›rken, zengin klinik bulgularla birliktelik göstermektedir (2).
KYS hastalar›nda beceri isteyen ifllerde yavafllama, planlama, organizasyon ve problem çözme gibi yeteneklerde gerileme var-d›r. Bunlar›n yan›nda dikkat kusuru, konsantrasyon düflüklü¤ü, ka-rar vermede zorluk gibi bulgular da gösterilmifltir (3). Tüm bu özellikleriyle KYS, birçok ülkede ifl gücü kayb› yapabilen
hastal›k-lar kategorisinde yer alm›flt›r. Bu derlemede, insan hayat›n› olum-suz yönde etkileyen bu hastal›¤a genel bir bak›fl ve tedavisindeki son geliflmeler ele al›nacakt›r.
KYS, daha s›k olarak beyaz ›rk› ve 20-40 yafl kad›nlar› etkile-mesine ra¤men tüm yafl, cins, ›rk ve sosyoekonomik gruplar› etki-leyebilmektedir. Yorgunluk üç kategoride s›n›fland›r›lm›flt›r. Uza-m›fl yorgunluk (UY), en az 1 ayd›r devam eden ve özürlülü¤e ne-den olan yorgunluktur. Kronik yorgunluk (KY), en az 6 ayd›r de-vam eden ve dizabiliteye sebep olan yorgunluktur. KYS’de ise 6 ayd›r süren yorgunluk herhangi bir klinik nedenle aç›klanamaz. ABD’de 1995’te yap›lan bir araflt›rmada KY oran› %19, KYS oran› %0,1-0,3, ‹ngiltere’de 1997’de KY oran› %11,3, KYS oran› %0,5-2,6 oran›nda bulunmufltur (4,5). Genel olarak prevalans %0,2-0,7’dir (1). KYS yüzy›llard›r insanl›¤› etkilemesine ra¤men, ilk defa 1988 y›l›nda ‘US Centers for Disease Control and Prevention’ merkezi-nin gelifltirdi¤i s›n›flama sayesinde göze çarpan bir bozukluk ola-rak tan›mlanm›flt›r (6).
E
Ettiiy
yo
op
pa
atto
og
ge
en
ne
ez
z
Etiyopatogenezi kesin olarak bilinmemekle birlikte sebep ola-rak birçok faktör öne sürülmüfltür. Hiç birinin kesin olaola-rak KYS’ye sebep oldu¤u kan›tlanamam›flt›r.
Öne sürülmüfl olan bafll›ca etiyopatogenetik faktörler flunlard›r: 11.. GG››ddaa iinnttoolleerraannss››
2
2.. NNoonnssppeessiiffiikk eennffeekkssiiyyoonnllaarr • Herpes virüs?
• Enterovirüs?
• Ebstein Barr virüs (EBV)? • Enfeksiyöz mononükleozis (+) • Retrovirüsler (+) (1,7)
3
3.. ‹‹mmmmüünnoolloojjiikk ffaakkttöörrlleerr • HLA ile iliflki bulunmam›fl
• Lenfosit proliferasyonu ve natural killer hücre sitotoksite-sinde azalma
• Serum IgG ve subtiplerinde azalma • Atopi prevalans›nda art›fl, Otoantikor (+) • SICCA semptomlar› (+) (8-10)
4
4.. NNöörroo--eennddookkrriinn ssiisstteemm
• Hipotalamo-hipofizer-adrenal aksta bozukluk • IGF-I seviyesinde azalma
• Otonomik disfonksiyon
• Serotonin ve dopamin reseptör antagonistlerine artm›fl du-yarl›l›k (11)
• Dolafl›mdaki düflük kortizol düzeylerinin santral karfl›l›klar› diye düflünülen kortikotropin salg›lat›c› hormon ve serotonin sevi-yesi ve fonksiyonundaki anormallikler (12).
5
5.. NNöörroommuusskküülleerr ssiisstteemm
• Kas gücü ve endurans› normal
• Kas biyopsilerinde Tip II lif atrofisi ile tübüler ve mitokond-riyal fonksiyonda bozukluk, protein metabolitlerinin üriner at›l›-m›nda de¤iflme (13)
6
6.. BBeeyyiinn yyaapp››ss›› vvee ffoonnkkssiiyyoonnuu
• MRG ile incelemede beyin beyaz cevher anormalli¤inde art›fl • SPECT ile bak›ld›¤›nda bölgesel beyin kan ak›m›nda art›fl • Yürüme ve motor anormallikler (14,15)
7
7.. KKooggnniittiiff ppeerrffoorrmmaannss
• Dikkat, konsantrasyon, di¤er kognitif fonksiyonlarda bo-zukluk
• Görsel ve iflitsel haf›zada bozukluk (1).
K
Klliin
niik
k v
ve
e A
Ay
y››rr››c
c›› T
Ta
an
n››
Hastal›¤›n en önemli belirtisi yeni veya bilinen bir zamanda bafllayan, devam eden bir fiziksel aktivite sonucu olmayan, istira-hatla hafiflemeyen, ifl, e¤itim, sosyal ve özel yaflam aktivitelerin-de belirgin azalmaya yol açan bir yorgunlu¤un olmas›d›r. Bu belir-tilere k›sa süreli haf›za ve konsantrasyon kayb›, bo¤az a¤r›s›, lenf bezlerinde hassasiyet (servikal veya aksiller lenfadenopati), kas a¤r›s›, çeflitli eklemlerde artrit olmaks›z›n artralji olmas›, kas a¤r›-s›, yeni oluflan, flekil de¤ifltiren veya ciddileflen bafl a¤r›a¤r›-s›, uyku bo-zuklu¤u, yap›lan bir ifl sonras› 24 saatten fazla sürede geçen k›r›k-l›k efllik eder (16-19). KYS tan›s› konmufl 68 kad›n hasta üzerinde yap›lan bir araflt›rmada yorgunluk (%100), miyalji (%97), lenfadenopati (%87), artralji (%84), farenjit (%84) en s›k görülen bulgular olarak tespit edilmifltir. Ayr›ca uyku bozuklu¤u (%73,5), bo¤az a¤r›s› (%69,1), atefl (%63,2), bafl a¤r›s› (%61,7) bulgular› da hastalar›n önemli bir k›sm›nda bulunmufltur (2). Yap›lan baflka bir
araflt›rmada, toplumda KYS’nin semptomatik faktör analizi ama-c›yla Chicago’da telefon yoluyla 18.675 kifliye ulaflan ve de¤erlen-dirme sorular› neticesinde bunlardan 780’inde (%4,2) kronik yor-gunluk tan›s› koyan De Paul Üniversitesi’nden bir grup, KYS klini-¤inde 4 ana faktörün rol oynad›¤›n› ileri sürmüfltür. Bunlar› hasta-larda enerji kayb›n›n olmas›, fiziksel durum, kognitif fonksiyonlar, yorgunluk ve dinlenme süresi olarak ifade etmifllerdir (20).
Kronik a¤r›l› hastalarda s›kl›kla depresyonun görüldü¤ü bilin-mektedir. Depresif duygu durumu olan kiflide umutsuzluk, s›k›nt› hali, çaresizlik duygusu, dikkat azl›¤›, konsantrasyon güçlü¤ü ve ifltah-kilo kayb› gibi belirtiler görülmektedir. KYS’ye efllik edebilen psikiyatrik bozukluklar içinde en s›k görüleni depresyondur (21). Çevik ve ark. (21) yapt›klar› çal›flmada, KYS’li hastalarda depres-yon düzeylerinin yükseldi¤ini, depresdepres-yon düzeyi yüksek olan has-talarda ise, uyku düzensizli¤i ve artralji oran›n›n artm›fl oldu¤unu tespit etmifllerdir. Axe ve ark. (22), 6 aydan fazla yorgunluk flika-yeti olan 565 hastay› KYS ve psikiyatrik hastal›klar aç›s›ndan de-¤erlendirmifllerdir. KYS tan›s› alm›fl kiflilerde psikiyatrik bozukluk oran›n› KYS tan›s› almam›fl kiflilerden daha yüksek bulmufllard›r. KYS semptomlar›n›n yayg›nl›¤›yla depresyon fliddeti aras›nda ilifl-ki olmad›¤›n› tespit etmifllerdir.
KYS ve fibromiyalji birlikteli¤i ile ilgili çal›flmalarda; KYS tan›s› al-m›fl hastalarda fibromiyalji görülme oran› %35-70, fibromiyalji tan›-s› alm›fl hastalarda KYS görülme oran› %20-70 olarak belirtilmifltir (2,23,24). Yap›lan bir çal›flmada depresyon düzeyi yüksek olan has-talarda hassas nokta say›s› artm›fl olarak bulunmufltur (21).
Bu hastalarda ayr›ca uzun süre yatakta kalmaya ba¤l› kas at-rofisi ve postüral hipotansiyon görülebilmektedir (25,26) (Tablo 1). KYS’li hastalarda, fizik muayene genelde normaldir. Ay›r›c› ta-n› için fiziksel ve mental durum çok iyi de¤erlendirilmelidir. Nöro-lojik defisitin varl›¤› (Multiple skleroz, polimiyozit vb.), anemi bul-gusu, kardiyak ve respiratuar yetmezlik, fliddetli enfeksiyon (he-patit B, he(he-patit C, Lyme hastal›¤›, sifiliz, giardiasis, EBV enfeksiyo-nu), tümör, konnektif doku hastal›¤›, psikiyatrik hastal›klar (anksi-yete, depresyon, somotoform bozukluklar) ve fibromiyalji gibi yu-muflak doku hastal›klar› d›fllanmal›d›r (Tablo 2).
Spesifik laboratuvar bulgusu yoktur. Tüm de¤erler normaldir ve sadece di¤er tan›lar› d›fllamak için yap›l›r. Bunun için tam kan, sedimantasyon h›z›, C-reaktif protein, RF, ANA, Anti-DNA, serum elektrolitleri, karaci¤er fonksiyon testleri, tiroid fonksiyon testleri, tam idrar tetkiki, immün fonksiyon testleri ve serolojik testler ya-p›lmaktad›r (11,27).
KYS, benzer semptomlarla seyreden ve tan›y› etkilemeyen ba-z› hastal›klarla birlikte görülebilmektedir. Bunlar›n aras›nda fib-romiyalji, majör depresyon, anksiyete ve inflamatuar barsak has-tal›klar› say›labilir (28,29).
KYS tan›s›, tan› kriterleri göz önünde bulundurulup, kronik yorgunlu¤a sebep olan durumlar ve psikiyatrik hastal›klar d›fllan-d›ktan sonra konulmal›d›r.
T
Te
ed
da
av
vii
Bireye özgü fiziksel ve sosyal tedavi plan› gelifltirme, herhangi bir yeni semptomu ya da kötüleflen fonksiyonu de¤erlendirme, kifli-yi ve ailesini e¤itimi ve sosyal yaflant›s› konusunda destekleme, dü-zenli flekilde hastayla iletiflimi sürdürme KYS tedavisinde esast›r (1).
H
Haassttaall››¤¤›› aannllaammaa
Geri dönüflümsüz nörolojik ve immünolojik hasara sebep olan çevresel kirleticilerden ve enfeksiyonlardan uzak durmas› söyle-nir. Bunun için hastaya medikal, psikolojik ve sosyal yönden des-tek verilir (1).
U
Uyykkuu tteeddaavviissii
KYS’de normal uyku paterninin kronik bir flekilde kesintiye u¤-ramas› yorgunluk, muskuloskeletal a¤r›, irritabilite ve konsantras-yon bozuklu¤unu beraberinde getirir. Uyku tedavisinin amac› kuyu düzenli hale getirme, uykunun kesilmesini engelleme ve uy-ku kalitesini gelifltirmedir. Tedavide; her gece belli saatte düzenli olarak yatma, sedatif ve hipnotik ilaç kullan›m›, muskuloskeletal a¤r› için NSA‹‹ kullan›m›, kestirme ya da 30 dakikan›n alt›ndaki uy-kudan kaç›nma, hafif derecede günlük egzersiz yapt›rma ve uyku hijyeni stratejileri önerilir (1,30).
‹‹llaaçç tteeddaavviissii
Uzun süreli remisyon sa¤layacak bir ilaç flu ana kadar göste-rilmemifltir. Subjektif enerji sa¤lamada (moklobemid), uyku bo-zuklu¤una etkisi (amitriptilin, nefazodone), nöropatik a¤r›, kas ve
eklem a¤r›lar› için (amitriptilin ve NSA‹‹, siklobenzapirin), depres-yon için (sertralin, paroksetin, nefazodon), anksiyete için (alprazo-lam ve lorazepam) önerilmifltir (31,32).
KYS, fibromiyaljiyle birlikte görüldü¤ünde semptomatik teda-vide NSA‹‹ ve trisiklik antidepresan ajanlar›n kombinasyonunun a¤r›y› azaltma ve uykuyu gelifltirmede etkili olabilece¤i söylen-mifltir. Bu ilaçlar kullan›lmalar›na ra¤men etkileri tart›flmal›d›r ve uzun dönem etkileri bilinmemektedir (1,7,33).
Tedavide kullan›lan asiklovir, antikandidal ilaçlar, Mg enjeksi-yonlar› etkisiz bulunmufltur (30). KYS’yi immün yetmezlik sendro-mu olarak tan›mlayan baz› araflt›r›c›lar KYS’li hastalara yüksek doz Ig-γuygulam›fllar ve immün yetmezli¤in düzeldi¤ini tespit et-mifllerdir. Fakat bu düflünceyi destekleyen çal›flmalar›n az olmas› ve ilac›n yan etkisi sebebiyle kullan›m›n›n s›n›rl› oldu¤u
belirtilmifl-11998888 11999944 M
Maajjöörr KKrriitteerrlleerr
Alt› aydan uzun süren herhangi bir t›bbi Alt› aydan uzun süren herhangi bir t›bbi nedenle aç›klanmayan yorgunluk nedenle aç›klanmayan yorgunluk Aktivitelerin %50’ye kadar azalmas› Aktivitelerin azalmas›
M
Miinnöörr KKrriitteerrlleerr A
Aflflaa¤¤››ddaakkiilleerrddeenn eenn aazz 88 ttaanneessii AAflflaa¤¤››ddaakkiilleerriinn eenn aazz 44 ttaanneessii
Bafl a¤r›s› Bafl a¤r›s›
Bo¤az a¤r›s› Bo¤az a¤r›s›
Hassas lenf nodlar› Hassas lenf nodlar›
Miyalji Miyalji
Artralji Artralji
Uyku bozuklu¤u Uyku bozuklu¤u
Kognitif fonksiyon bozuklu¤u Kognitif fonksiyon bozuklu¤u Egzersizle semptomlarda artma Egzersizle semptomlarda artma Halsizlik
Atefl
Ani bafllangݍ
Tablo 1. Kronik yorgunluk tan› kriterleri (4).
Y
Yoorrgguunnlluukk
Spesifik güçsüzlük yap›c› nöromüsküler hastal›k Dispne ve efor intolerans› kardiyopulmoner hastal›k Somnolans, motivasyon kayb› majör depresyon Bilinmeyen kilo kayb› gizli enfeksiyon
karsinomlar tirotoksikoz
irritabl barsak sendromu K
Kuurruu ddeerrii vvee ssoo¤¤uukk iinnttoolleerraannss›› hipotiroidizm U
Uyykkuussuuzzlluukk uyku apne sendromu ‹‹llaacc››nn kkööttüüyyee kkuullllaann››mm››
D
Dee¤¤iiflflmmiiflfl bbaarrssaakk hhaassttaall››¤¤›› GIS enfeksiyonlar›
inflamatuar barsak hastal›¤› A
Arrttrraalljjii vvee ddöökküünnttüü konnektif doku hastal›¤› A
Arrttrraalljjii vvee mmiiyyaalljjii fibromiyalji
Tablo 2. Klinik hikayede ay›r›c› tan›.
V
Viittaammiinn vvee MMiinneerraall DDeessttee¤¤ii FFiizziikksseell tteeddaavviilleerr
Vitamin C Masaj
Vitamin E Kolonik irrigasyon Vitamin B6 So¤uk torbalar Vitamin B12 Feldenkrays Koenzim Q10 Aromaterapi L-Glutamin Oksijen tedavisi Magnezyum Hidrojen Peroksit Çinko DDiiyyeett kk››ss››ttllaammaass›› A
Akkuuppuunnkkttuurr "Hipoglisemik” diyet H
Hoommooeeooppaattii "Anti-candida" diyet N
Naattuurrooppaattii Tuzdan k›s›tl› diyet T
Thhaaii--CChhii M
Meeddiittaassyyoonn
Tablo 3. Kronik yorgunluk sendromu tedavisinde kullan›lan di¤er yön-temler (1).
tir (34,35). Yap›lan bir çal›flmada KYS’de azitromisinin etkisi arafl-t›r›lm›fl ve periferik immün sistemi aktive ederek immünmodüla-tör etki yapt›¤› tespit edilmifltir (36).
Sulbutiamin, büyüme hormonu, galantamin, fludrokortizonla ilgili yap›lan randomize kontrollü bir çal›flmada faydal› olduklar›na dair bir kan›t tespit edilmemifltir (32). 600 mg/gün sulbutiaminle ilgili yap›lan baflka bir çal›flmada yorgunlu¤u azaltt›¤› tespit edil-mifltir (37).
S-adenozil metionin, Koenzim Q10’un yap›lan çal›flmalarda KYS belirtilerini azaltmada belirgin etkili olmad›klar› söylenmifltir (1).
P
Pssiikkoolloojjiikk vvee SSoossyyaall DDeesstteekk
Son y›llarda farmakolojik bir tedavi yöntemi olmayan, biliflsel davran›fl tedavisi (BDT) gittikçe önem kazanmaya bafllam›flt›r. BDT’nin prensipleri, ço¤unlukla rehabilitasyon temel prensipleriyle yak›ndan iliflkilidir. Hastalar›n kendi hastal›¤›yla ilgili inanç ve düflün-celerinin yan› s›ra, bununla nas›l bafla ç›kaca¤›n›n ayr›nt›l› analizine dayan›r. Burada hedef hangi düflünce ve davran›fllar›n, hastalarda semptomlar ile dizabiliteyi art›rd›¤›n›n saptanmas›d›r (38,39). Bu ki-flilerin ayr›ca aileleri ve çocuklar›yla da konuflup de¤erlendirilmeli, bu konuda onlara da destek verilmelidir. Özellikle adelosan dönem-de ve çocuklarda 6 ay›n üzerindönem-de bir yorgunluk mevcutsa bu vaka-n›n tan›m› yap›lmal›d›r. Bu kiflilerin aile ve ö¤retmenleri ile konuflma-n›n ve bu bilgiler do¤rultusunda çocu¤a psikolojik ve sosyal destek yapman›n tedavide çok önemli oldu¤u belirtilmifltir. Bu genç vakala-r›n tedaviye iyi yan›t verip 2-4 y›l içinde iyilefltikleri ve eriflkinlerden daha iyi prognoz gösterdikleri belirtilmifltir (1).
F
Fiizziikksseell aakkttiivviittee
KYS’de teorik olarak hastalar için inaktivite yararl›ym›fl gibi görünmesine ra¤men, hafif aerobik egzersizlerin hastan›n a¤r›la-r›n› azaltt›¤› ve günlük yaflam aktivitelerini artt›rd›¤› bilinmektedir.
Egzersiz tedavisi
– Submaksimal kalp h›z›nda,
– Maksimal %60 O2kullan›larak yapt›r›lmal›,
– En fazla 30 dk. ve hastan›n yorgunluk ve di¤er semptomlar›-na göre günlük 1-2 dk. artt›r›lacak flekilde planlanmal›d›r
Yap›lan bir çal›flmada kademeli egzersiz tedavisi, uyku bozuk-lu¤u veya psikiyatrik bozukbozuk-lu¤u olmayan KYS’li hastalarda relak-sasyon ve fleksibilite egzersizlerine göre daha etkili bulunmufl ve egzersiz tedavisinin faydalar› bir y›l sonras›nda da gösterilmifltir (40). Yine yap›lan baflka çal›flmalarda kademeli egzersiz tedavisi-nin, KYS’li hastan›n günlük aktivitesini art›rd›¤›, yorgunluk semp-tomlar›n› azalt›p, fonksiyonunu ve egzersiz kapasitesini gelifltirdi-¤i tespit edilmifltir (41-43). Egzersizin yo¤unluk derecesi günden güne haftadan haftaya de¤erlendirilmelidir ve kiflinin fiziksel ve mental aktivitesine ne derecede izin verilece¤i doktor-hasta ileti-flimiyle karar verilmelidir.
Tablo 3’de KYS tedavisinde uygulanan di¤er yöntemler görül-mektedir.
Prognoz (1)
• Hastal›¤›n erken döneminde spontan iyileflme görülür. • Hastal›k süresi 1-9 y›l aras›nda ise prognoz iyidir. • 2/3 bireyde hastal›k sürekli ve fliddetli seyreder. • %15 alevlenme ve remisyonlarla gider.
Tedavi sonras›
– Hastalar›n %30’unda 1-6 y›l içinde normale dönüfl, – %20’sinin semptomlar›nda hafifleme,
– %20’sinde daha önceki aktivitenin %50’sinden daha az›n›n geri döndü¤ü bildirilmifltir.
KYS üzerinde durulmayan ancak tedavi edilebilir bir tablodur. Kiflinin hayat›n› olumsuz yönde etkileyen ve ifl gücü kayb›na yol
açan bu hastal›¤› erken tan›mak, tedaviye al›nacak yan›t›n olumlu olmas› aç›s›ndan çok önemlidir. Hastal›¤›n tan›nmas›nda ve teda-visindeki baz› belirsizlikler ve zorluklar, multifaktoriyel yaklafl›ml› yeni çal›flmalar› gerektirmektedir (44).
K
Ka
ay
yn
na
ak
klla
arr
1. Loblay R, Bertouch J, Darveniza P, Hickie I, Lloyd A, Rowe K, et al. Chronic fatigue syndrome. Clinical practice guidelines. MJA 2002;176:17-55.
2. Çevik R, Gür A, Nas K, Acar S, Saraç AJ. Kronik yorgunluk sendrom-lu hastalar›n klinik özellikleri. Romatizma 2003;18:18-22.
3. Sharpe M, Hawton K, Simkin S, Surawy C, Hackmann A, Klimes I, et al. Cognitive behaviour therapy for the choronic fatigue syndrome: a randomized controlled trial. Br Med J 1996;12:22-6.
4. Buchwald D, Umali P, Umali J, Kith P, Pearlman T, Komaroff AL. Chronic fatigue and the chronic fatigue syndrome: prevalence in a Pacific Northwest health care system. Ann Intern Med 1995;123:81-8. 5. Lawrie SM, Manders DN, Geddes JR, Pelosi AJ. A population-based
incidence study of chronic fatigue. Psychol Med 1997;27:343-53. 6. Holmes GP, Kaplan JE, Gantz NM, Kamaroff AL, Schanberger
LB,Straus SE. Chronic fatigue synrome: a working case definition. Ann Intern Med 1988;108:387-9.
7. Komaroff AL. A 56 year old woman with chronic fatigue syndrome. JAMA 1997;287:1179-85.
8. Landay AL, Jessop C, Lennette ET, Levy JA. Chronic fatigue syndrome: clinical condition associated with immune activation. Lancet 1991;338:707-12.
9. Whiteside TL, Friberg D. Natural killer cells and natural killer cell activity in chronic fatigue syndrome. Am J Med 1998;105:27-34. 10. Pagani M, Lucini D. Chronic fatigue syndrome: a hypothesis focusing
on the autonomic nervous system. Clin Sci 1999;96:117-25.
11. Demitrack MA, Dale JK, Straus SE, Laue L, Listwak SJ, Kruesi MJ, et al. Evidence for impaired activation of the hypothalamic-pituitary-adrenal axis in patients with chronic fatigue syndrome. J Clin Endocrinol Metab 1991;73:1224-34.
12. ‹zgi HB, Sofuo¤lu S, Asdemir A. Kronik yorgunluk immün disfonksi-yon sendromu: nöroendokrin de¤ifliklikler. Klinik Psikofarmakoloji Bülteni 2006;16:133-46.
13. Goldenberg DL. Fibromyalgia and other chronic fatigue syndromes: Is there evidence for chronic viral diseases? Semin Arthritis Rheum 1988;18:111-20.
14. Lange G, Wang S, DeLuca J, Natelson BH. Neuroimaging in chronic fatigue syndrome. Am J Med 1998;105:50-3.
15. Tireli U, Chierichetti F, Tavio M, Simonelli C, Bianchin G, Zanco P, et al. Brain positron tomography (PET) in chronic fatigue syndrome: preliminary data. Am J Med 1998:105:54-8.
16. Holmes G, Kaplan JE, Gantz NM. Chronic fatigue syndrome: a working case definition. Ann Int Med 1988;108:387-9.
17. Schuederberg A, Straus S, Peterson P: Chronic fatigue syndrome research: Definition and medical outcome assesment. Ann Intern Med 1992;117:325-31.
18. Komaroff AL, Buchwald D: Symptoms and signs of chronic fatigue syndrome. Rev Infect Dis 1991;13:8-11.
19. Bennett RM: The fibromyalgia syndrome, myofascial pain and the chronic fatigue syndrome. Kelley WN, Haris ED, Rudy S, Sledge CB (editors): Textbook of Rheumatology (4th edition). W. B. Saunders Co., Philadelphia, 1993, p. 471-9.
20. Jason LA, Taylor RR, Kennedy CL, Jordan K, Huang CF, Torres-Harding S, et al. A factor analysis of chronic fatigue symptoms in a community-based sample. Soc Psychiatry Psychiatr Epidemiol 2002;37:183-9.
21. Çevik R, Acar S, Gür A, Nas K, Saraç AJ. Kronik yorgunluklu genç ka-d›nlarda depresyon düzeyleri ile klinik bulgular›n iliflkisi. Romatizma 2004;19:21-8.
22. Axe E, Satz P. Psychiatric correlates in chronic fatigue syndrome. Ann Epidemiol 2000;10(7):458.
23. Russel IJ, Fletcher EM, Michalek JE. Treatment of primary fibrositis/ fibromyalgia syndrome with ibuprofen and alprazolam. A double-blind, placebo controlled study. Arthritis Rheum 1991;34:552-60. 24. Hickie I, Lloyd A, Wakefield D, Parker G. The psychiatric status of
patients with the chronic fatigue syndrome. Br J Psych 1990;156:534-40.
25. Bou-Holaigah I,Rowe PC, Kan J, Calkins H. Relationship between neurally mediated hypotension and the chronic fatigue syndrome. JAMA 1995;274:961-7.
26. Goldenberg DL. Fibromyalgia and related syndromes. In: Dieppe PA, Klippel JH, editors. Rheumatology. 4th edition. Philadelphia: Saun-ders 1993; p. 473-4.
27. Bennett MR. The fibromyalgia syndrome: myofascial pain and the chronic fatigue syndrome. In: Kelley WN, Haris DE, Ruddy S, Sledge CB, editors. Textbook of Rheumatology. 4th edition. Philadelphia: Saunders 1993. p. 473-4.
28. Lloyd A. Chronic fatigue and chronic fatigue syndrome: shifting boundaries and attributions. Am J Med 1998;105:7-10.
29. Bennett R. Fibromyalgia, chronic fatigue syndrome and myofascial pain. Curr Opin Rheumatol 1998;10:95-103.
30. Clapp LL, Richardson MT, Smith JF, Wang M, Clapp AJ, Pieroni RE. Acute effects of thirty minutes of light-intensity intermittent exersize on patients with chronic fatigue syndrome. Phys Ther 1999;79:749-56. 31. Jackson JL, O'Malley PG, Kroenke K. Antidepressants and
cognitive-behavioral therapy for symptom syndromes. CNS Spectr 2006;11:212-22.
32. Schonfeldt-Lecuona C, Connemann BJ, Wolf RC, Braun M, Freudenmann RW. Bupropion augmentation in the treatment of chronic fatigue syndrome with coexistent major depression episode. Pharmacopsychiatry 2006;39:152-4.
33. Sharpe M, Chalder T, Palmer I, Wessely S. Chronic fatigue syndrome a practical guide to assessment and management. Gen Hosp Psychiatry 1997;19:185-99.
34. Whiting P, Bagnall AM, Sowden AJ, Cornell JE, Mulrow CD, Ramirez G. Interventions for the treatment and management of chronic fatigue syndrome: a systematic review. JAMA 2001;286:1360-8.
35. Fukuda K, Straus SE, Hickie I, Sharpe MC, Dobbins JG, Komaroff A. The chronic fatigue syndrome: a comprehensive approach to its definition and study. Ann Intern Med 1994;121:953-9.
36. Vermeulen RC, Scholte HR. Azithromycin in Chronic Fatigue Syndrome (CFS), an analysis of clinical data. J Transl Med 2006;4:34. 37. Tiev KP, Cabane J, Imbert JC. Treatment of chronic postinfectious fatigue: randomized double-blind study of two doses of sulbutiamine (400-600 mg/day) versus placebo. Rev Med Interne 1999;20:912-8. 38. Sharpe M. Cognitive behavior therapy for chronic fatigue syndrome:
efficacy and implications. Am J Med 1998;105:104-9.
39. Christodoulou C, DeLuca J, Lange G, Johnson SK. Relation between neuropsychologic impairment and functional disability with chronic fatigue syndrome. J Neurol Neurosurg Psychiatry 1998;64:431-4. 40. Fulcher KY, White PD. Randomised controlled trial of graded exercise
in patients with the chronic fatigue syndrome. BMJ 1997;314:1647-52. 41. Lundell K, Qazi S, Eddy L, Uckun FM. Clinical activity of folinic acid in
patients with chronic fatigue syndrome. Arzneimittelforschung 2006;56:399-404.
42. Saggini R, Vecchiet J, Iezzi S, Racciatti D, Affaitati G, Bellomo RG, Pizzigallo E. Submaximal aerobic exercise with mechanical vibrations improves the functional status of patients with chronic fatigue syndrome. Eura Medicophys 2006;42:97-102.
43. Greenberg S, Frid M. Chronic fatigue syndrome-exercise and physical activity. Harefuah 2006;145:276-80.
