TARİ HÎ BAHİ S LER |
1860
Yılında Mâliyemiz
Yazan: Halûk Y. Şehsuvaroğlu
O s m a n l I İ m p a r a t o r l u ğ u n d a Batı ¡ ^ i l a m ı n d a b i r b ü t ç e t a n z i m i a n c a k 19. a s ır o r t a l a r ı n d a y a p ı l a b i l m iş ti . A s r ın b a ş l a r ı n d a y a p ı l a n ilk b ü t ç e d e n e m e l e r i n d e n s o n r a F u a t P a ş a n ı n s a d a r e t i n d e ve 1880 - 61 t a r i h i n d e ilk A v r u p a i b ü t ç e tan-
j
zim o l u n m u ş t u .(15u y e n i b ü t ç e d e eski tas n if in
i y e r i n e a y r ı ve m a h s u s c e t v e l l e r le d e v l e t i n u m u m i m u v a z e n e s i m u n t a z a m b i r ş e k l e k o n u l m u ş ve eski n a m l a r a b e d e l e v v e l k i v a r i d a t m e n b a l a r ı n ı n h e m e n h e m e n a y n i n i i f a d e e d en d a h a a sri ısla h a t k a im o l m u ş ve d o ğ r u d a n doğ r u y a ve d o l a y ı s i y l e a l m a n v e r g i l e r v e s a i r e d e n m ii t e h a s s il o l n ja k ü z e r e b a ş lıc a b eş fasıl a l t ı n d a t a s n if e d i l m i ş o la n v a r i d a t ı n iki m i l y o n d ö r t y ü z k ı r k iki b in üç vü* a l l m ı ş s e k iz k e se y ü z a l t m ı ş do k u z k u r u ş t a n ve h a ric î, d a h il î bo rç l a r l a v a k ı f ve d e v l e t d a i r e l e r i n d e n i b a r e t o l a r a k b a ş lıc a d ö r t f a sıl a l t ı n d a t o p l a n m ı ş o la n m a s r a f l a r ise iki m il y o n y ed i y ü z s e k sen a l t ı b in s e k iz y ü z on b e ş k e s e k ı r k d ö r t k u r u ş t a n i b a r e t t i (1). B ir y a b a n c ı m ü ş a h i t de 19. as r ı n b i r in c i y a r ı s ı n d a T ü r k i y e n i n b ü t ç e s i h a k k ı n d a şu m a l û m a t ı v e r i n e k t e d i r ; ( T ü r k i y e n i n y ı ll ı k g eli ri b i r çok y ı l l a r b o y u n c a a lt ı y ü z ell i m i l y o n ile y ed i y ü z m il y o n k u r u ş a- r a s m d a d e ğ i ş m e k t e d i r . B u a ş a ğ ı d a k i ş e k i ld e g ö s t e r il e b il i r . L. K u r u ş A ş ar 2.200.000 220.000.000 A ra zi v e r g i l e r i 2.000.000 200.000.000 Ş a h s i v e r g i l e r 400.000 40.000.000 G ü m r ü k l e r 860.000 86.000.000 V a s ı t a l ı v erg, 1.500.000 150.000.000 M ı s ı r v a r i d a t ı 300.000 30.000.000 E f lâ k v a r i d a t ı 20.000 2.000.000 M o l d a v y a v a r i d . 10.000 1.000.000 S ı r b i s t a n v a r id 20.000 2.000.000 Y e k û n 7.310.000 731.000.000 B ü tçe a ş a ğ ı d a k i ş e k i ld e y a p ıl-m ış tı r . L. K u r u ş H ü k ü m d a r ı n şa h s î b ü tç e s i 750.000 75.000.000 H a r e m i h ü m a y u n m a s r a f l a r ı 84.000 8.400.000 O r d u m a s r a f . 3.000.000 300.000.000 D o n a n m a m as f. 375.000 37.000.000 A s k e r î l e v a z ı m ve m ü h i m m a t d a ir 300.000 30.000.000 M ü l k i y e d a ir . 1.950.000 195.000.000 H a r ic i iş. ve elç. 100.000 10.000.000 N a f ı a işleri 109.000 lO.OO'VOOO V a k ı f l a r a v e r il e n 120.000 12.000.000 T i m a r s a h i p l e r i n e v e r i l e n t a z m i n . 140.000 44.000.000 O s m . b a n k . v e r . 300.000 30.000.000 Y e k û n 7.510.000 751.000.000 Y in e a y n i e s e r b azı d e v l e t a- d a m l a r ı n ı n a y l ı k l a r ı n ı da şö y le g ö s t e r m e k t e d i r ( 2 ). b o rç s e n e t l e r i b i r t a r a f t a n s a r a y ı n i s r a f la r ı, d iğ er l a r a f t a ı ı h â z in e n in , T o o h a n e T e r s a .ıc H a r b i y e gibi d a i r e l e r i n m a s a r i f i için ç ı k a r ı l m ı ş I ve v â d e i e ı ı t e f p g e çm iş ve mü- k e r r e r e n y e n i l e n m i ş b i r t a k ı n ı h a zine b o n o l a r ı n d a n liı a ıc t ti . B u n l a r E s h a m ı C e d i' S e rg i H a zin e T a h v ilâ tı, E s h a n n M ü m taz ? gibi a y r ı a y r ı a d l a r a l t r da 'di. Y e k û n u on, on b eş m il y o n l ir a y ı t e c a v ü z e d en bu b o r ç l a r ı n bıraı ı e v v e l it fası lâz ım d ı. B i n a e n a l e y h y in e is t i k r a z a b a ş v u r m a k t a n b a ş k a ç a r e y o k t u . A n c a k b u n d a n e v v e l k i is t i k r a z ı n i n g i l t e r e d e h ı r i ti m a t s ı z lığa u ğ r a m a s ı ve h a t t â ikin ci kıs m ın ilk k ı s ı n m a n n e k d û n b i r fi- a t l a s a t ıl m a s ı y i n e i s t ik r a z ın I n giliz p i y a s a s ı n d a a k d i n e i m k â n o- J a m ıy a ca ğ ın ı g ö s t e r m i ş t i . B ü y ü k b a n k e r l e r i n ve m a l i y e c i l e r i n iç ti n a p e tm e s i d o l a y ı s i y l e F r a n s a d a d a a k d i n e i m k â n g ö r ü n m ü y o r d u . t H t e h ü k ü m e t i n is t in - 8 z a k d i için ! A v r u p a y a g ö n d e r d iğ i m e m u r l a r P a r i s ’te c e s u r, p i y a s a y ı t a n ı y a n ve m a t b u a t ı n e ıd e « d ilm e s i sa na- | t ın a v â k ı f f a k a t b ü y ü k â m i r l e r i n I m ü z a h e r e t i n d e n m a h r u m , a y n i z a m a n d a h a r e k e t l e r i p e k d ü r ü s t ol- m ı y a n M ire s n a m ı n d a b i r iş ada- I m in i b u l m u ş l a r ve b u n u n l a 1860 da b i r m u k a v e l e a k d e y l e m i ş l e r d i . B u d ö r d ü n c ü i s t i k r a z P a r i s t e d ö r t y ü z m il y o n f r a n k o l a r a k a k d e d i l m iş ti ( 4 ) k 1860 y ı lı n ı n İlk y a r ıs ı m a l î skan- d a l l a r l a g e çm işti. S a r a y ı n i s r a f ı n a b i r m is a l o l m a k ü z e r e z i k r e d i l e b i l i r ki, ( R u m e l i o r d u s u n u n m a s a r i f i f e v k a l â d e s i sekiz y ü z bin k e se k a d a r o lu p G ö ç o ğ l u n u n s a r a y l ı l a r a y a p t ı r d ı ğ ı elb is e ve v e rd iğ i e ş y a y ı s a i r e d e n d o la y ı m a t l û b u d a t a m b u m i k t a r a b a li ğ o l m u ş t u ) (5). Y in e C e v d e t P a ş a 1860'ı t a k i p e- d e n g ü n l e r d e n b a h s e d e r k e n ş ö y le d e m e k t e d i r . ( H a z i n e i m a l i y e f e v k a l â d e m ü z a y a k a h a l i n d e v e g ü n d e n g ü n e h u m ü z a y a k a ş i d d e t b u l m a k t a idi. K a i m e ile y ü z l ü k a l t ı n b i r giin üç y ü z k u r u ş a k a d a r ç ı k tı, Y e f e rd a s ı gün üç y ü z ü geçti. M ü t a a k ı b e n d ö r t y ü z e v a r ı r v a r m a z hiç g e çm ez o l d u . E k m e k ç i v e b a k k a l ve k a s a p k a i m e a l m ı y o r. H a l b u k i n â s ı n e li n d e h e p k a ime b u l u n d u ğ u n d a n p e k çok ke- san aç k a ld ı . H a l k e k m e k b u l a m a z o l d u . H e r k e s n e y a p a c a ğ ı n ı ş a ş ı r d ı ) (6). 1860 y ı lı n d a ve o n u t a k i p e d e n s e n e l e r d e O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n u n m a l î v a z i y e t i b ö y le v a h i m b i r m a n z a r a y d ı . Y a p ı l a n t o p l a n t ı l a r m ü z a k e r e l e r ve a l ı n a n t e d b i r l e r de f a y d a v e r m i y o r d u . (1) Z iy a K a r a m ü r s e l , O s m a n l ı M ali T a r i h i h a k k ı n d a t e t k i k l e r . S a d r â z a m 1,000 100.000 Ş e y h ü l i s l â m 1,000 100,000 M ü ş ir r ü t b e s i n i h aiz n â z ı r l a r 700 70,000 Y ü k s e k r ü t b e l i r i c a l 500 50,000 Y a p ı l a c a k i n c e l e m e s o n u n d a T ü r k b ü t ç e s i n i n 20.000.000 k u r u ş m a s r a f açığı ile m ü t e v a z i n o l d u ğ u g ö r ü l ü r . Bu h â l e n a z a r a n b ile T ü r k iy e b i r if lâ s a d o ğ r u g i t m e k t e d i r . K a l d ı k i b u b ü t ç e s a d e c e k â ğ ıt ü s t ü n d e k a l m a k t a d ı r . B u h â l e ç ar e b u l a c a k d e v l e t a d a m ı m e r a k l a b e k l e n m e k t e d i r ( 2 ). 1860 y ı lı n a g e lih c e , b u y ıl Os-m a n l ı i Os-m p a r a t o r l u ğ u n u n , t a Os-m b i r if lâ s için d e b u l u n d u ğ u y ıld ı. D e v l e t b i r b i r i n i t a k i p e d e n i s t i k r a z l a r l a b i r ç ık m a z y o l a g ir m iş , t e d a v ü l e ç ı k a r ı l a n k â ğ ıt p a r a n ı n s u k u t u i k ti s a d i h a y a t ı fe lc e u ğ r a t m ış tı. N e t ic e d e k a v a i m i n a k d iy e - nin k a l d ı r ı l m a s ı n d a n b a ş k a ç a r e g ö r ü l e m e m i ş f a k a t b u n u n için de y e n i b i r i s t i k r a z a b a ş v u r m a k l ü z u m u h â s ıl o l m u ş t u . i a n e ile k a l d ı r ı l m a s ı k a a b i l ola- m ı y a n k a v a i m i n a k d i y e n i n k a l d ı r ı lm a s ı için 1858 de i s t i k r a z y a p ı l dı. Bu ü ç ü n c ü i s t ik r a z b e ş m il y o n H ra idi. B u n u n b i r in c i k ıs m ı %85, ik in c i k ıs m ı %62 ye i h r a ç e d i l m i ş t ir . H a k i k a t e n m a h a l l i n d e s a r f o l u n m a k l a b e r a b e r b ü t ü n k â ğ ıt p a r a n ın t o p l a n m a s ı m ü m k ü n o l a m a d ı ğ ın d a n m a k s a t h â s ıl o l a m a d ı. Bu i s t ik r a z H a s i p P a ş a n ı n b ir in c i m a liy e n a z ı r lı ğ ı z a m a n ı n d a y a p ıl m ış idi. H a s i p P a ş a ikin ci d e f a m a l i y e n a z ı r l ı ğ ı n a g eld iğ i z a m a n k a v a im i n a k d i y e ile p e k çok m i k t a r d a d ü y u n s e n e d a t ı t e d a v ü l e t m e k t e idi. V'-ni 7--- da G a l a t a b a n k e r l e r i n d e n y ü k s e k k a i m e l i a k d e d i l m iş b i r çok b o r - l a r v a r d ı (3). T e d a v ü l d e k i g a y r ı m u n t a z a m (2) T u r k e y , its H i s t o r y a n d p r o g ress: F r o m T h e J o u r n a l s a n d c o r r e s p o n d e n c e of s i r J a m e s P o s te r . L o n d o n 1854 Vol. IX. (3) C e v d e t P a ş a T e z a k l r isim li e s e ri n d e p a r a l a r ı n ı a l a m ı y a n G a la ta B a n k e r l e r i n i n v a p u r l a r k i r a - l ı y a r a k T a r a b y a ve B ü y ü k d e r e se f a r e t h a n e l e r i ö n ü n d e y a p t ı k l a r ı n ü m a y i ş l e r i t a f s i l â t i y l e a n l a t m a k t a d ı r . (4) M e h m e t Z e k i P a k a l ı n T a n z im a t M a liy e N a z ı m ı m C i lt I. (5, 6) C e v d e t P a ş a , T e z a k i r .
i
■:
■ ■ ■ ■:
!Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi
