• Sonuç bulunamadı

Ahmedi Tervihü`l-Ervah / null

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Ahmedi Tervihü`l-Ervah / null"

Copied!
2141
0
0

Yükleniyor.... (view fulltext now)

Tam metin

(1)

~. ·<

iFIRAT

'ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL

DİLİMLER ENSTİTÜSÜ

TÜRK

DİLİ

VE

EDEBİY

ATI ANA

BİLİM

DALI

DOKTORA

TEZİ

AHMED

i

T ••

-TERVIHU'L-ERV AH

I

1

A

GİRİŞ-İNCELEME-

ME

TİN

-YÖNETEN

Doç. Dr. Zafer QNLER

Firat Üniversitesi Merkez Kütüphanesi 1111111 11111 lllllllllllllllllllllllllllllllll *0068445* 255.07.02.03.00.00/08/0068445 TD D/fı-20 ELAZIÖ-1995 i f'IAAT QI'J,\IERS\'T r:.:-l \((-\t~ ph • r p . '. ~ ı-·.·.' t) c\ ! ··~ '?. '·': • -~ HAZIRLAYAN Osman ÖZER

(2)

I

İÇİNDEKİLER

İçindekiler...

I-

n

Önsöz ... 1-2

GİRİŞ ...

3-14

XIV. Yüzyılda Anadoluda Yazılmış Belli Başlı Türkçe Tıp Kitapları ...

3-4

AJ:ımedi ... ~ ...

4-6

Eserleri ... 6-10

Edebi Kişiliği . . . 1 0-13

Eserin N üshaları ...

13-14

YAZlM (İMLA) ÖZELLİKLERİ ... : ...

15-23

ÜNLÜLERİN YAZILIŞI ... 16-20 a ve e ünlülerinin yazılışı ... 16-18 ı ve i ünlülerinin yazılı ş ı ... .18-19 o, ö, u, ve ü ünlülerinin yazılı ş ı . . . .. . 19-20 ÜNSÜZLERİN YAZILIŞI. ...

21-22

p ünsüzünün yazılı ş ı ... 21 ç ünsüzünün yazılı ş ı ... 21-22 g ünsüzünün yazılı ş ı . . . .. ... . . .. .. . . . .. . . .. . . ... . . .. .. . . .. .. . . 22

.. .. .. ..

ı ?2 D unsuzunun yazı ışı ... _ t ünsüzünün yazılı ş ı ... 22 ··n ·· u··nu··n yazılı 22 S U SUZ ŞI ... . EKLERİN' YAZILIŞI ···.··· 23

Bitişik yazılan kelimeler ...

23

(3)

II

SES

BİLGİSİ ···~···

24-44.

ÜNLÜLER

22-25

ünlü Değişmeleri ... 24-25 e> i değişikliği . . . .. . . . .. . .. . .. .. . . .. .. ... . . .. . . .. .. . . .. . . 24 Ü>İ; n> ı değişmesi... 24-25 .ÜNLÜ UYUMU ... 25-37 Dil Benzeşmesi . . . .. . .

25-26

Dudak Benzeşme si . . .. . . .. . . .. . . .. . .

26

Kelimelerde görülen D udak Benzeşmezliği . . ... . . .. . . .. . . .

26-27

Ekierde Görülen Dudak Benzeşmezliği ...

27-3 7

ÜNSÜZLER ÜNSÜZ DEÖİŞMELERİ ... ~ ...

38-44

1J ünsüzü ...

3 8

t->d- değişmesi...

3 8-41

-t->-d- değişmesi...

41

-~->-g- değişmesi ... : ...

41-42

İÇ VE SON SIZICILAŞMA -~->

-b- ...

42

g>v değişmesi . . . .. . ... .. . . .. . . .. . . .. . .

43

g>y değişmesi . . .

43

İÇ SES TE TONLULAŞMA ...

43-44

KA YNAKÇA ...

45-46

TRANSKRİPSİYON iŞARETLERİ ...

4 7

ME TİN...

48-866

DiZiN ...

867-2134

(4)

ı

ÖN SÖZ

Bir dilin söz varlığının ve yapısının tam olarak ortaya konulabilmesi ancak o dille yazılmış olan bütün m etinierin işlenmesiyle mümkündür. Bu yüzden edebi metinlerde olduğu gibi, tıp yazmaları üzerine de yapılacak

olan çalışmalar dil araştırmaları bakımından büyük bir önem taşımaktadır.

Bu tür araştırmaların tıp tarihi için de önemli bir kaynak olduğu

söylenebilir. Bu tür tıbbi metinler yayınlayarak, bu konuda çalışan

uzmanların faydasına sunmak görevi de bizlere düşmektedir. Çünkü bu

metinlerin doğru okunabilmeleri için yalnızca eski yazıyı bilmek yeterli

değildir; Türkçenin yapısı konusunda da yeterli bilgiye sahip olmak

gerekir.

Alımedi'nin Tervihü'l-Ervah adlı tıp mesnevisi üzerine yaptığımız bu

çalışma "Metin" ve "Dizin" olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Tam

bir gramer çalışması yapmak bu güne kadar yapılanların bir tekran

olacaktır. Metnimizin hacimli olması, derinlemesine bir dil bilgisi yapmaya

imkan vermiyordu. Bu yüzden sadece o döneme ait imla özellikleri özerinde durmaya çalıştık. Belirgin bazı fonetikler üzerinde durmakla . yetindik. Tervil:ıü'l-Erval} XIV. yüzyılın önemli şairlerinden Alımedi'nin

yazmış olduğu ve edebiyatımızın bil~nen ilk manzum tıp kitabıdır.

Eserin günümüze kadar gelen bir tam, üç tane de yarım nüshası

bulunmaktadır. Çalışmamızın metni, bu nüshalar içerisinde tam olan

Topkapı Sarayı, Revan Bölümü 1681 nurnarada kayıtlı nüsha esas alınarak

hazırlanmıştır. Metnimizin hacimli olması sebebiyle diğer nüshalar

arasındaki farklılıklar gösterilmemiştir. Metnin harekeli olması sebebiyle, harekelerin gösterdiği şekilde okunarak tamiri yoluna gidilmemiştir.

Dizin hazırlanırken bilgisayar kullanılarak "Transkript" adlı bir

proğram geliştirilmiş, bu sayede dizinde hata payı sıfıra indirgenmeye

çalışılmıştır.

Her çalışmada olduğu gibi bu çalışmada da bir takım yamşlıkların ve

eksikliklerin olabileceği muhakkaktır. Bu tür eksik ve yanlışlıkların hoş

görüleceği kanaatini umuyorum.

Fırat Üniversitesi Bingöl Mesle~ Yüksek Okulu'na akutman olarak

(5)

~.-·~·· ~ . . ·· ... · ... ·.::·~:· ... ~.i! .• ~:~,·.:,~Ho .. ~·.·,. ..

2

Rektörü Prof. Dr. Arif ÇAÖLAR'a, çalışmalarım için gerekli olan izni veren Bingöl Meslek Yüksek Okulu Müdürü Prof. Dr. Rauf CAN'a, bilgisayar ile ilgili teknik konu ve proğramlarda yardım eden "Kutlu

Bilişim" e teşekkür ediyorum.

~Bu çalışmada bana katkıları olan Y ard. Doç. Dr. Ahmet B URAN, Fırat

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü Doç. Dr. Sabahattin KÜÇÜK'e, Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY'a ve beni bu çalışmaya yönlendirerek büyük katkıları olan, yardımiarına sürekli başvurduğum danışman hocam Doç. Dr. Zafer ÖNLER'e yürekten teşekkür etmeyi bir borç bilirim.

.-{

OsmanÖZER ELAZIG 1995

(6)

3

GİRİŞ

·XIV. ·Yüzyılda Anadoluda Yazılmış Belli Başlı Türkçe Tıp Kitapları

Türk kültür tarihi içerisinde Eski Anadolu Türkçesi dönemi edebi eserlerin yanında, çeşitli ilim dallarından da birçok sayıda eser yazılmıştır.

Bunların içerisinde tıp kitapları önemli bir yer tutar. Bu tıp kitaplarının bir

kısmı telif, bir kısmı da tercümedir.

Anadoluda yazılmış ilk telif tıp kıtabı Edviye-i Müfrede (1390) İbn-i Murad tarafından yazılmıştır. Tercüme kitapların başında da İbn-i

Baytar'ın "Kitabü'l-camic! fi'l-edviyetü'l-müfrede"si gelmektedir, bu

kitabın tercümesinin kimin tarafından yapıldığı belli değildir. XIV.

yüzyılda kısa bir tercüme devresi geçirdikten sonra Türk tıbbı rayına

oturmuş ve bir müddet sonra kıymetli eserleriyle ilim ve kültür tarihimizde

layık olduğu yere gelmiştir.

XIV. yüzyılda yazılmış tıp kitaplarından biri de Ali Çelebi Bin Şerif tarafından yazılını olan Yadigar-i İbn-i Şe.r!f adlı eserdir. Belli başlı bir çok kütüphanelerde nüshaları bulunan bu eserin yazılış tarihi belli değildir.

Eşref bin Muhammed'in 1460 yılında yazmış olduğu Hazac!nü's-Sa'adat

adlı eserde, iki yerde yaptığı çıkmalarda ı Y ad!gardan alıntı yapmış olması

da bu eserin o dönemde oldukça tanınan ve önem verilen bir eser olduğunu

göstermektedir. XV. yüzyılın önde gelen tabibierinden biri de Hacı Paşa

lakabıyla tanınan Celalüddin Hızırdır. Celalüddin Hızır, en önemli

eserlerini Arapça olarak yazmıştır. Müntehab-ı Şifa, Celalüddin Hızır'ın

Türkçe yazmış olduğu en önemli eseridir.

Bu dönemin önemli tıp kitaplarından biri de, AH Bin Abbas el-Mecus!n)nin "Kamilü;)s-sına)tü)t-tıbbiye" adlı eserinden bir bölümünün

Kamilü;)s-sına'a adıyla Türkçye yapılan çevirisidr. Çeviri tarihi belli olmayan Bursa, Hüseyin Çelebi Kitaplığı Tıp No. 2 deki yazma1453 tarihinde Timurtaş Paşaoğlu Umur Bey tarafından vakfedilmiştir.

I :Eşref bin Muhammed: Hasa<Tnü,s-Sacadat, Hazırlayan: Dr .. Bedii N. Şehsuvaroğlu, Türk Tarih Krumu

(7)

~.

Ancak bu döneme ait tıbbi eserler üzerinde çalışma yok denecek kadar

azdır2. Damşman hocam Doç. Dr. Zafer ÖNLER bu alanda ilk önemli

çalışmayı3 yaparak bir yol açmıştır. Bunu diğer çalışmalar izlemiştir4.

AHMEDI

A- HAYATI

Yazdığı kitaplarda "Abm edi" malılasım kullanan şairin gerçek adı

·eski kaynaklarda değişik biçimlerde geçmektedir. Bu değişik adlardan "Tacüddin İbrahim bin Hızır" adı birçok araştırmacı tarafından

benimsenmiştir 5.

Alımedi'nin doğum yılı ile nereli olduğu kesin olarak _____ _

bilinmemektedir. XV. yy. tezkirecilerinden Latifi ve tarihçi Ali, şairin

Sivas lı olduğunu yazarlar6. Katib Çelebi ve Kınalızade Hasan Çelebi ise, şairi Germiyanlı olarak anar7. Eslafta~, Osmanlı müJelliflerinde9 ve Amasya Tarihi'ndeıo Alımedi'nin Aınasyalı olduğu yazılıdır.

Köprülü , Alımedi'nin Amasyalı olarak gösterilmesinin, İbni

Arabşah'ta Amasya'da öldüğünün bildirilmesinden ileri geldiğini

söyler11.

Araştırmacılar Alımedi'nin Sivaslı olduğu yolundaki bilgileri

benimsemiyor; Ancak Uzunçarşılı, şairin Uşak köylerinden Sivaslı'da

2Bu alanda Vecihe Hatiboğlu'nun Sabuncuoğlu Şerafeddin'in Cerrahiye-i İlhaniye (DTCF) adlı eseri üzerine

yaptığı Dilbilgisi çalışması; Mustafa Canpolat'ın Edviye-i Müfrede'nin bir bölümünü yayımlaması (Türkoloji

Dergisi C .5, S .ı

,

1 973) İstisna niteliğinde iki çalışmadır.

3önler, Zafer. Müntehab-ı Şifa, Doktora tezi, Elazığ,

4Küçüker,Paki Yadigar-ı İbn-i Şerif, Doktora Tezi, Elazığ, 1994

5Köprülü, Ahmedi, İslam Ansiklopedisi (İ.A) : Bu konunun tartışması Banarlı, Nihad Sami, [XIV, Asır

Anadolu şairlerinden Abmedi'nin Osmanlı tarihi: Dasitan-ı Tevarih-i Mülük-i Ali-i Osman ve Cemşid ve

Hurşid Mesnevisi, Türkiyat mecmuası VI. cildinden ayrı basım İstanbul 1939 ] ve daha geniş olarak Kortantamer [Leben und Weiltbild des altosmanichen dichters Alımedi unter Besonderer Berücksichtigung seines Diwans, Freiburg 1973] vermişlerdir.

6 La~Ifi, Tez;kiretü'ş-Şu'ara, İstanbul, 1314, 'Ali Künhü'l-al].bar, İstanbul, 1277

7Hasan Çelebi, Tezkiretü'ş-Şu'ara, Kutluk, TTK., Ankara 1978

8p, Reşad, Eslaf, İstanbul, 1311

9M. Tal;ıir co§manlı Mü>ellifleri, İstanbul, 1333

lOHüseyin Hüsameddin Amasya Tarihi, İstanbul, 1327

(8)

5

doğmuş olabileceğini söyleyerek Latifi ve Ali'nin bildirdiklerini

doğrulamaya çalışmıştırl2. Ergun ve Banarlı ise, şairi Germiyanlı

olarak anmaktadırlar 13.

Alımedi'nin ilk öğrenimini nerede yaptığı da kesin olarak

bilinmemektedir. Mecdi ve Katip Çelebi, onun Mısır'a gitmeden önce çevresindeki bilginlerden öğrenim gördüğünü söylerlerl4. Ergun ve Köprülü de bu söylenenleri benimserlerı s. Şairden söz eden eski kaynaklar, onun bilgisini artırmak üzere Mısır'a gittiği, orada Şeyh

Ekmelüddin'in öğrencisi olduğu, bu sırada öğrenim gördüğü

yolundaki bilgiler doğru alınakla birlikte, Hacı Paşa ve Molla Fenari

ile arkadaşlığı inandırıcı değildir16.

Yukarıdaki kaynaklardan kimileri, Alımedi'nin Mısır dönüşünde

Germiyan beyi Süleyman Şah'ın sarayında olduğunu bildirirler ı?.

Sehi'nin ve Latifi'nin Mir Süleyman diye söz ettiği kişi Germiyan beyi Süleyman Şah olmalıl8. Onun Süleyman Şahla ilişkisi Divan'ındaki

şiirlerinden de anlaşılmaktadır.

Alımedi Mirkatü'l-edeb adlı kitabı ile Mizanü'l-edeb ve

Miyerü'l-edeb adlı manzum kitapçıklarını Aydınoğlu İsa Bey döneminde, onun

oğlu Hamza Bey'in öğremi için yazmıştır19. Bu bilgi, şairimizin

Aydınoğulları sarayında bulunduğunu göstermekle birlikte, bunun

hangi yıllarda olduğu~ önce Germiyanoğullarıyla mı, yoksa

Aydınoğullarıyla mı karşılaştığı sorusuna açıklık getirmemektedir20.

Alımedi'nin Osmanlı sarayına da ne zaman geldiği kesin olarak

bilinmemektedir. İskendernamedeki

"Ol Süleyman zade-i şah-ı cihan

Bayezid ibn-i Murad ibn-i Orhan" beytini yanlış

değerlendirerek yola çıkan T. Jozsef21, Ergun22 ve Banarlı23 şairin

12tJzunçarşıh, İsmail Hakkı Kütahya Şehri, İstanbull932

13Ergun, Türk Şairleri, C .I,

14Mecdi Hş., Göh.')'ay, Orhan Ş aik Kati b Çelebi'den Seçmeler, İstanbul 1968 15Ergun, Saadettin Nüzhet Türk Şairleri, İstanbul 1975; Köprülü, Ahmed!, İ.A.

l6şehsuvaroğlu, Nurnan Bedii. Şair ve Hekim, Ahmedi, İstanbul, 1954; Kortantamer, Ahmedi, s. 100-104

17Mecdi, Hş. Gökyay

18Sehi, Heşt-behişt, İstanbul, 1325, s.54; Latifi, s. 82

19Çetin, Nihad M. Alımedi'nin Bilinmeyen Brirkaç Eseri, Tarih Dergisi, C. II, S. 3-4, 1952; Çetin,

Alımedi'nin "Mirkatü'l-Edeb"i Hakkında, Türkiyat Mecmuası, C. XIV 1965 20ünver, İsmail, İskendername İnceleme-TıpkıbasımTDK. 1983

21T. Jozsef, Türk Dili Yadigarları, (Çev. R Hulusi) Milli Tetebbu'lar Mevmu'ası, C. II S. 4 1331 22Ergun, Tş., s. 4

23Banarlı, Nihad Sami. XIVüncü Asır Anadolu Şairlerinden Alımedi'nin Osmanlı Tarihi: Dasİtan-ı Tevarih-i

Müluk-i Al-i Osman ve Cemşid ve Hurşid Mesnevisi, Türkiyat Mecmuası VI ıncı cildinden ayrı basım,

(9)

. . . ·: •. . . .... -~. -~ ..

6

Yıldırım Bayezid'in yanında bulunduğunu bildirmektedirler24.

Köprülü bunun Bayezid'in oğlu Süleyman Çelebi olduğunu ortaya

koymaktadır~5. Bu yanlış değerlendirme dışında Yıldırım

Bayezid-Ahmedi ilişkisini açıklayan hiçbir belge yoktur. Kimi kaynaklarda ·Ahmedi'nin Timurla ilişki kurduğu s·öylenmekte ve bir hamam hikayesi anlatılmamakta ise de 26 bu karşılaşmanın gerçek olduğu

kesin değildir27. Şairin yazdıkları, Osmanoğullarından Emir Süleymanla tanıştığını ve şehzadenin ölümüne değin bu ilişkinin

sürdüğünü göstermektedir.

Ahmed!, İskendername'sine ekiediği Mevlid bölümünü Emir Süleyman zamanında Bursa'da yazdığını bildirmektedir28.

Mecdi'nin Şal.ca;)il>. Tercümesi'ne koyduğu ekte, Alımedi'nin seksen yaşını geçmiş olarak H. 815/1412-1413 yılının sonlarında

Amasya'da öldüğü bildirilmektedir29. Bu hesaba göre 1333-34 yılları

arasında doğduğunu söyleyebiliriz. Uzunçarşılı'nın Alımedi'nin

Kütahya'da öldüğünü söylemesi yalnızca yerel söylentilere

dayanmaktadır30 .Yaşadığı yüzyılda en çok yazan şairlerden biri olan

ve Tervii:ı-ü'l-Ervai:ı gibi 10084 beyiti dokuz ayda

"to~uz ayul) içinde uşbu man?üm 1 batam-ı danişile oldı magtün1"

yazdığım; Cemşid-i Hurşid'i iki ayda yazdığım belirtınektedir.

B-

ESERLERİ

1- DiVAN

Alımedi'nin şiirlerini kapsadığı bir divan'ı bulunduğunu Sehi

Latifi, Ka tip Çelebi gibi eski kaynaklar bildirmektedir.

24Daha geniş bilgi için bakın Ünver, a.g.e s. 15-16 25Köprülü, Ahmed!, İ. A.

26Aşık Çelebi, Mş. yk. 40a; Hasan Çelebi, s. 147, Mecdi, Hş. s.71; Ali, C. V. s. 128; Gökyay, s. 198

27Köprülü, Ahmedl, i. A.

28ünver, İsmail, Alımedi'nin İskendernamesindeki Mevlid Bölümü TDA Y ., 1977

2~ecdi, Hş., s. 71; M. Tahir Osmanlı Müellifleri, Cil, s. 73

(10)

7

Ankara ve İstanbul Üniversitelerinde yapılan öğrenci bitirıne tezleri dışında, Alımedi Di vanı üzerine çeviriyazı çalışması

yapılmamıştır. Kortantamer, adı geçen çalışmasında Divan

yazmalarını geniş bir biçimde tanıtmış31, şairin dünya görüşü ve iç

dünyasıyla ilgili incelemesinde Divan'daki şiirlerden yararlanmıştır32.

Bu çalışmada Divan'ın altı yazması da geniş bir biçimde tanıtılmıştır.

Bunlardan İslam Eserleri Müzesindeki yazma 8056 beyitle en geniş

olamdır. Bu yazınada 72 kaside, 2 terci-i bend, 7 terkib-i bend ve 727

gazel bulunmaktadır. Köprülü Alımedi'nin nazire mecmualarındaki kimi şiirlerin Divan yazmalarında bulunmadığı bildirilmektedir33.

2-İSKENDER-NAME

Alımedi'nin İskender-name'si Türk edebiyatında yazılmış ilk

manzum İskender hikayesi olması ve Alımedi'nin en büyük ve en ünlüsü olması bakımından büyük önem taşır 34. İskendername

yazıldığı yıldan günümüze değin Alımedi'nin hiç unutulmamış bir

mesnevisidir. XVI Yüzyıldan başlayarak tezkirelerde ve diğer kaynak eserlerde anılmış, yerli ve yabanci ilim adamlarının ilgisini

çekn1iştir35.

Aruzun remel bahrinin fa ci la tün 1 fa ci la tün 1 fa ci lün

kalıbıy la yazılmıştır. Mesnevinin bey it sayısı hakkındaki bilgiler

genellikle tek bir yazmaya ya da kendi tahminlerine dayanmaktadır.

Ünver36 İskendername yazmalarım mukayese ederek 8250 beyitten çok olan altı yazma, beyit sayısı 7000-8250 olan dokuz yazma ve beyit

sayısı 7000'den az olan yedi yazma tespit etmiştir

31 Kortantamer , Tunca . Le ben und Weilbild des Al to smanisehen Dichters w Alımedi un ter besonderer Berücksichtigung seines Diwans, Freiburg 1973, Ahmedi, s. 50-75

32Kortantamer a.g.e. s. 201-408 33K.. opru u, ··ı·· Ah me d .... ı. ı· . . A

34iskender-namenin beyit sayısı 8754'tür Ün ver, a.g.e.s. 15

35" Unver, a.g.e. s. 12 36" Unver, a.g.e., s. 13-15

(11)

8

Thury37 İskendernameye geniş yer ayırdığı yazısında, mesnevinin diliyle ilgili önemli gör<;Iü~ü noktalara değindiğini

Brockelman'ın da Alımedi'nin dili üzerinde dururken üç yazmasına

dayanarak örnekler verdiğini38 Ünver belirtmektedir. Akalın39

Alımedi'nin Dili üzerine yaptığı çalışmada İskendername'nin İstanbul

Üniversitesi Kütüphhanesindeki yazmasından çeşitli örnekler

vermiştir. Ünver İskendername üzerinde çalışarak bir İnceleme-Tıpkı

basım yayınlamıştır40.

3-

CEMŞiD Ü ijURŞID

Alımedi'nin Cemşid ü ijurşid'inden ilk söz eden Sehi "Cemşid u

Hurşid adlu bir kitab dahı nazm etmişdür. Amma İskendernarnede

olan marifet ü letafet anda yoktur41" demiştir. Katib Çelebi de Cemşid

ü Hurşid'den sözetmekte ve mesnevinin Emir Süleyman'a

sunulduğunu bildirmektedir42. Eanarlı İskendername'deki Osmanlı

tarihi bölümünü yayıma hazırlarken, mesnevinin biinen tek

yazmasıyla karşılamış ve onu bilim dünyasına tanıtmıştır43.

Şairin 1403 yılında tamamlandığını bildirdiği bu mesnevi Emir

Süleyman'ın isteğiyle kaleme alınmış ve sunulmuştur.Ancak elde

bulunan tek yazmadan, mesnevinin ilk bölümlerinde küçük

değişiklikler yapılarak, I. Ahmed'e sunulduğu ya da sunulmak üzere

hazırlandığı anlaşılmaktadır44.

Hezec bahrinin me fa

'I

lün 1 me fa

'I

1 lün 1 Fa ü lün

kalıbıyla yazılmış olan Cemşid ü Hurşid'in konusu, Çin Fağfur'unun

oğlu Cemşid ile Rum Kayser'inin kızı Hurşid arasındaki aşk

hikayesidir. Bu mesnevi üzerine Akalın doktora çalışması yapmış ve

çeviriyazısını yayımlamıştır45.

3711mry, Jozsef, Türk Dili Yadigarlan (Çev. Ragıb Hulusi),Milli Tetebbular Mecmuası, C.II s. 4 38Brockelman, Carl Altosmanische Studien, I. Die Sprache Aşık PaŞa und Alımedi s, ZDMG ., 73 (1919)

39 Akalın Mehmet- AlımedT'nin Dili TDA Y 1989

40ünver, İsmail AhmedT, İskendername, İnceleme-Tıpkıbasım TDK. 1983, İskendername için daha fazla bilgi bkz.

4Isehi, Heştbehişt, İstanbul 1325 s 54 42Gökyay, s. 198

43Banarlı, DTMAO., s. 90-94

44Banarlı,DTMAO., s. 88-111; Köprülü Alımedi İ. A.

45 Akalın, Mehmet Ahmedi, Cemşid ü Hurşid (İncelem-Metin) Atatürk Üniversitesi Yayınları, no. 182, Ankara

(12)

9

4-

TERVI}JÜ'L-ERVAIJ

Şairin bu mesnevisi üzerinde, sonraki bölümde durulacağı için

burada sadece adım anınakla yetiniyoruz.

5-

ESRAR-NAME ÇEViRiSi

Alımedi'nin İranlı Şair Feridüddin-i Attar'dan aym adla Türkçeye

çevirdiği bu mesneviden eski kaynaklar söz etmiyor. Bu Kitaptan ilk

söz eden M Tahir, Alımedi'nin Esrar-name'yi manzum olarak

çevirdiğini bildirerek son altı beytini vermektedir46. Ergun

mesnevinin "Halil Bey veya Halil Paşa adında birine ithaf' dediğini,

1572

beyit olduğunu ve

fa

ci

la tün

1

fa

c:i

la tün

1

fa

c:i

lün

kalıbıyla yazıldığını bildirir47. Ertaylan bu mesneviyi : "Ahmediye

izafe edilen Esrar-name diye anmakta,Ahmedi'nin de Da'i'nin de birer Esrar-name yazmış o Iab ileceklerini b ildirmektedir48.

Özbalcı , Esrar-name'nin çeviriyazısını verdiği bitirme tezinde H.

880 yılını veren beyitlerin, kimi yazmaların sonunda müstensihlerce

eklenmiş olabileceğini, çünkü bu beyitlerin anlatım bakımından

metinden ayrı olduğunu bildirir49.

Din, tasavvuf ve ahiakla ilgili ibret verici hikayelerden oluşan bu mesnevinin yazmaları kitaplıklarda bulunmaktadır50.

6-

BEDA Yic:US-SİHR Fi ŞANA Yic:iŞ-Şi'R

Alımedi'nin edebi sanatlarla ilgili olarak yazdığı bu kitabı Çetin

tanıtmıştır51. Kitabın bilinen tek yazması Konya'dadır. Eski kaynaklar

bu kitaptan söz etmemektedir.

46M. Tahir, OM., C. II, s. 73 47Ergun TŞ. s. 73-374

48Ertaylan, İsmail Hikmet. Ahmed-i Da'i Hayatı ve Eserleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

yayınlarından, TürkDili ve Edebiyatı Zümresi, no. 518. İstanbul 1952, s. 67

49özbalcı, Mustafa. Alımedi'nin Esrar-name Tercümesi, DTCF. bitirme tezi, no 75 50özbalcı a.g.e. IV'te 6 yazma göstem1iştir.

(13)

lO

7-MİR~ATÜ'L-EDEB

Alımedi'nin bu Arapça-Farsça manzum sözlüğünü de ilk önce

Çetin tanıtmıştır52. Katib Çelebi de Alımedi'nin bu adlı bir kitabı

bulunduğunu söyler. Kitabın biri mensur mukaddimeli olmak üzere

altı yazması bilinmektedir.

8-

MİZANÜ'L-EDEB

ve

MİcYARÜL-EDEB

Alımedi'nin yukarıdaki iki eserini tanıtan Çetin, aynı yazınada

Mirkatü'l-edeb'ten onra Arapçanın biçimbilgisini anlatan Mizanü'l-Edeb ve sözdizimini anlatan Mi'yarü'l-edeb adlı ik Farsça kasidesi

bulunduğunu bildirmiştir.

9- ~AŞIDE-i ŞARŞARI ŞERI:Ii

Mecdi, İbni Arabşah'a dayanarak, Alımedi'nin Kaside-i Sarsari'ye

ş şerh yazdığını billdirmekte, Kati b Çelebi de şerhten söz etmektedir. M Tahir, Ergun ve Köprülü de bugüne değin ele geçmeyen bu şerhi anmışlardır.

Bunlardan başka Alımedi'nin Süleyman-name, Hayretü'l-ukala ile Kanun ve Şifa Tercümesi, ve Çeng-name gibi kitaplarından söz edilmekle birlikte, bunUardan bir bölümünü Alımedi'nin yazmadığı bilinmektedir.

C- EDEBi KİŞİLİGİ

Alımedi'nin edebi kişiliği ile ilgili olarak, bugüne değin yeterli

bir çalışma yapılınamaşı tır. Böyle bir araştırma da ancak şairin bütün

yazdıklarının değerlendirlmesiyle mümkün olabilecektir. Oysa,

bugüne kadar şairin Cemşid ü Hurşid dışında hiç bir eseri

yayyımanmamıştır. İskendername'si tıpkıbasım olarak yayımlanmış.

Kortantamer şairin Divan'ına dayanarak onun şiirlerine yansıyan

dünya görüşü ve iç dünyası üzerinde durmuştur. Akalın Alımedi'nin

dili üzerine bir çalışma yapmış tır.

(14)

--{

ı ı

TERVll:IÜ'L-ERVAI:I

Tervihü'l-Ervah Alımedi'nin en büyük mesnevisi olması yanında Türk edebiyatında yazılmış ilk manzum tıb kitabı olması bakımından

da büyük bir önem taşır.

Alımedi'nin "ilm-i tıbbda mesail-i kanun ve şifayı nazm ile

muteber bir kitab" vücuda getirdiğini söyleyen Latifi'nin kastı

herhalde Tervihü'l-Ervah'tır. Tarihi kaynaklarda adı geçmeyen bu eser

yanlışlıkla Tafri~ al-arva~ şeklinde bahsedilmiş sonra Saadettİn

Nüzhet tarafından bazı parçaları neşrolunmuştur53. Eserin Tafri~

al-Arva~ şeklinde bahsedilmesine sebep Topkapı Sarayı III. Ahmet

Bölümündeki 1986 numaralı yazmanın başında bu şekilde bir ibare

bulunmasından kaynaklanmaktadır. Latifi ve M. Tahir'in etkisiyle

"Kanun ve Şifa Tercümesi" altında Ahmed~'nin yazmadığı bir kitaptan

bahsedilmiştir. Tervihü'l-Ervah'ta sadece aşağıdaki beyİtte ~anün-ı

Şifa'dan bahsedilmiştir. Burada da böyle biresere sahip olup olmadığı

açık değildir.

134a/3670 ya olmaya mürekkebde ol dabı hem

zi-Is:anün-ı şifa va'llahu a'lem

Köprülü Topkapı Sarayı'ndaki bir nüshaya bakarak takriben 4000 beyitlik dediği eser 10084 beyittir. Şairin kendi beyamy la

374a/10051 "'adedle onbiTJ hem yüzdür

zihi na~ım zihi 'ıls:d u zihidür" on bin yüz beyiti dokuz ayın

içerisinde yazmıştır.

Aruzun hezec bahrinden me fa 'i lün 1 me fa 'I 1 lün 1 Fa u lün

kalıbıyla yazılmış olan bu mesneviyi Şehsuvaroğlu daha geniş bir

biçimde tanıtn1ıştır54. Topkapı-Revan yazmasındaki yukarıya

aldığımız beyite göre bu mesnevinin 4000 dolayında değil, 10100

beyit olduğunu ileri sürmüştür. Ayasofyadaki yazmanın da eksik

olduğunu bildiren yazar; bu konuda kendi sayımına dayanan bir sonuç

da vermemiştir. Mesnevinin 1403-1410 yılları arasında Emir

Süleyman adına yazıldığını bildiren Şehsuvaroğlu, daha sonra eklemeler yapılarak I. Mehmed'e sunulduğunu öne sürmüştür.

53Köprülü, Alımedi İ.A.

(15)

ı 2

Köprülü: "İran ve Türk edebiyatında, cinsi m~nasebetlere ve· zevk ·ve sefahate, keyfe ait bir takım meselelerin böyle, tıbba ve hıfzısıhhaya

aitmiş gibi ciddi bir renk verilerek şiir mevzu ittihaz edilmesi eski bir

ananedir. İhtiyar şair de genç ve sarhoş prensin hoşuna gitmek için böyle bir mevzi intihap etmiş olmalıdır." 55 diyerek kitapta baştan

sona bu konuların işlendiği izlenimini uyandırmıştır. Halbuki 10084 beyitlik mesnevide bu konular sanıldığı biçimde ve genişlikte ele alınmamıştır.

Ahmed!, Tervih-ü'l-Ervah'ın dibacesinde;

4a/44 "düzelüm tıbda bir }.<aç }.<avanin 1 ki ola tuhfe-yi şah-ı selatin" beyitiyle tıbba ait bazı meselelerden bahsedeceğini söyleyerek, ismini zikretmemekle birlikte aşağıdaki beyiderden anlaşılacağı üzere; bunu Süleyman Çelebi namına yazmıştır. Emir Süleyman sarhoşluk ile

meşhur bir şehzade idi56.

Alımedi bazı kasidelerinde ve inceleme metnimizde herkesin akıl

ve şuurunu kaçıran içkinin Emir Süleyman üzerinde tamamiyle makus bir tesir yaptığını tekrarlamak suretiyle velinimetini müdafaya

çalışmıştır57.

4a/46 çü bezm idenedür 15:atında anuiJ Cem 1 çü rezm idenedür öiJinde Rustem 4b/55 nola bu şeh içerse bade dayim 1 çü c:al.<l u hüşidür peyveste !5:ayim 4b/56nice kim içe artar c:al.<l u nün 1 nıeger kim ol şarabu1Jdur tahün 4/b57çün içe nıal)z-ı ral)met olur ol şah 1 ki itsün devletini !5:ayim Allah 4/b58 niçe kim içe olur eltaf-ı efzün 1 düşer ne dürlü fıc:l iderse mevzün 4b/66 ol içsün cam-ı reyi:ıanı vü gülgün 1 naşlbi düşmenüiJ ]Jar-beng ü efyün

Tervil).ü'l-Erval).'ı Bursa'da yazan Ahmed!, eserin yazılmasını

istemeyen ulema takıını için yergi yazmıştır. Bu yergiden bir takım beyideri aşağıya aldık.

ı 73b/46ı9 bu bir 15:avmü1J içinde oldı man:{:üm 1 }.<amusı şüm a]Jter şöylekim büm

ı 73b/4620 eşekler Iili adlan eyinınıe 1 ne millet bilinmezler ne ünınıe

ı 73b/4626 nedenkim var ki adı canavardur 1 it u toiJızdan anlar biterdür

ı 73b/4627}.<arabet yo]J olarda vü e}.<arib 1 zarar işleri eylekim 'a}.<arib

ı 73b/462815:amusıl5:arga gibi l)Ilekerdür 1 cemic:l zag gibi clfe ]Jürdur 1 74a/4633 olarda ]Jayrdan hergiz eser yol5: 1 eşekde var olarda bir h üner yol.<

ı 74a/4634 dilemezlerdi ki ola uşbu te:ılif 1 ki derd-i canadur etiere bu taşnlf

55K·· opru u ··ı·· Alım e d... ı. ı· . . A 56Köprülü, Alımedi İ.A. 57K·· . opru u, ··ı·· Ah me d.. ı, ı· . . A

(16)

13

17 4a/4635 virürlerdi baiJa d ürlü melamet 1 ki terk idem ire balJa l).acalet 374b/10065 birinde cilmden yo]J nim şerome 1 nedendür yarabadları eimme 374b/10067 yehiid al).ban bir kez itdi tal).rlf 1 bular tal)rlf ider peyveste taşnlf 374/bl0068 bulardan yigdurur bi-şek behayinı 1 neden oldı bularu1J adı calim 375a/10073 eşek bigi deperler her edlbi 1 hem it bigi talarlar her garlsi 375a/10074 kütübden virmediler nesne bal)a 1 dilemezlerdi bu te;)IIf 01Ja 375a/10075 bu niin dilemezlerdi ol eyirnme 1 veya billahu illa en yütimme 375a/10076 ı:ı~a minnet ki bu te;)fifi kamil/ tamam oldı caıa. ragım olara zıl

ESERiN NÜSHALARI

Bazı kaynaklar eserin bilinen beş nüshasından58 bahsetmelerine

rağmen eserin bir tam, üç tane de eksik nüshası vardır. Topkapı Sarayı

Kütüphanesinde Revan Bölümü 168l'de kayıtlı bulunan eser tam,

diğerleri de yarımdır. Bu eserden Osman Şevki müellif nüshası diye söz etmektedir59. Topkapı Sarayı Kütüphanesi III. Ahmet Bölümünde

ı 986 nurnarada kayıtlı bulunan nüsha yarımdır. Eseri II. ci lt olarak

değerlendirirsek I. cildidir. Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya

Bölümünde 3595 nurnarada kayıtlı bulunan nüsha da eserin II. cildidir.

İki yarım nüsha hemen hemen aynı kalemden çıkmış gibi görünmesine

rağmen T.S.'ındaki nüsha 15, Süleymaniyedeki 13 satırdır. Atatürk Kitap lı ğı M. Cevdet O .47'de kaytılı bulunan nüsha ise yaklaşık ilk 7000 beyti almıştır.

Eserin tesbit edilen nüshaları şunlardır:

TOPKAPI SARA YI KÜTÜPHANESi NÜSHALARI

TopkapıSarayı Kütüphanesi ı767

REVAN

Bölümü ı68ı'de

kayıtlı bulunan nüsha; Alıarlı kalın kağıt, 27 5mm. boy ve 180mm. eninde 375 yaprak; sahifede talikle 55mm. uzunluğunda çift sütun üzerine harekeli yazı, Osman Şevki tarafından müellif nüshası olarak tahmin edilen, cetveller kırmızı, miklepli ve şemseli, eserin ilk sayfası

iki sefer yazılmış bu yüzden metinde 2b'den başladık.

Ayasofya Kütüphanesi

III. AHMED

Bölümü ı 986'da kayıtlı

bulunan nüsha; 265mm. boy ve ı 80mm. eninde 223 yaprak, hakekeli

58şevk:i, Dr. Osman Beşbuçuk Asırlık Türk Tababeti Tarihi (Sadeleştiren Prof. Dr. İlter Uzel) Kültür Bakanlığı

Yayınları Ankara, 1991, s. 175

(17)

14

nesilıle yazılı 110mm. uzunluğunda ·13 satır. Mahmud bin Abdullah

eliyle Bozdağ'da 932 (1526) kopye edilmiş. İlk 4638 beyit eksik.

SÜLEYMANiYE KÜTÜPHANESiNDEKi NÜSHA

Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya Bölümü 3595 nurnarada

kayıtlı bulunan nüsha; nesih yazı, 173 yaprak, 15 satır, 4638'den sonraki beyider eksik.

ATATÜRK

KİTAPLIGINDAKİ

NÜSHA

Atatürk Kitaplığı, M. Cevdet O. 47 nurnarada kayıtlı bulunan nüsha; 235 varak, 15 satır, 170mm. en 27 5mm. boy, kağıt clitli, farklı

nesih yazılar (farklı müstensihler); başlıklar kırmızı 76. varak ile 118. varaklar arasındaki bitki isimleri kıımızı. Yaklaşık 5000 beyit eksik.

(18)

ı 5

Y AZlM

(İMLA) ÖZELLİKLERİ

Şimdiye kadar Eski Anadolu Türkçesi üzerinde pek çok çalışma

yapılarak hemen hemen bütün dil özellikleri saptanmıştır60. B u

çalışmalar ışığında bir dilbilgisi yapmak yerine henüz çok iyi

araştırılmamış olan yazım özelliklerine ağırlık verdik.

Eski Anadolu Türkçesinde XIII. yüzyıldan başlayarak, yazım

özellikleri belirli kalıplara doğru gitmektedir. Başlangıçta daha çok hareke kullanılmış, daha sonra ekierde ve köklerde belirli kalıplar

ortaya çıkmıştır. Manzum eserlerde kalıplaşma biraz daha geç

gerçekleşmiş. Türkçe kelimelerde imalenin bol kullanılması bunun

sebeplerinden biridir. XV. yüzyıldaki manzum eserlerde ise genellikle

yazım kurallarım ölçü belirlemektedir. Türkçe kelimelerin köklerinde

ve eklerinden ünlülerin harfle ya da hareke ile gösterilmesi doğrudan

doğruya ölçüye bağlı olarak değişmektedir61.

Ahmedi, on dördüncü yüzyılın en önemli şairlerinden biri olduğu

için Türk Edebiyatı araştırıcılarının dikkatini çekmiş, hayatı ve eserleri çeşitli yönleriyle ele alınmıştır62.

Genellikle Türk dilinin bu dönemini;

1. Eski Anadolu Türkçesi 2. Osmanlıca

3. Türkiye Türkçesi olmak üzere üçe ayırarak Eski Anadolu Türkçesi'nin on üçüncü yüzyıldan on beşinci yüzyılın sonlarına kadar olan zamarn içine aldığım söylerler63.

60."Şeyhi ve Çağdaşlarının Eserleri Üzerine Gramer Araştırmaları" Faruk Kadri Tirnurtaş, TD AY, I 1960, II

1961

Tez;kiretü'l-Evliya,(Tercürnesi/ İnceleme-Metin-index, Dr. Selahattinn Olcay, Ankara, 1965 Ahrnedi, Cernşid ü J:Iurşid, İnceleme-Metin-index, Mehmet Akalın, Doktora Tezi (1969)

61Mecrnücatü'n-ne~acir, Doç. Dr. Mustafa Canpolat, Ankara, 1982

62 Bu araştırmaların belli başlıları şunlardır. "Ahrnedi" , Fuat Köprülü, İslam Ansiklopedisi, "Ahmed! ve

Dasitan-ı Tevari~-i Mülük-i Al-i Osman ve CemşTd ve IJurşTd mesnevisi, Nihad Sami Banarlı TM VI, 1939,

"Leben und Weltbild des altosmaschen Dichters AlımedT unter besanderer Berücksichtigung seines diwans" Tunca Kortan tarnar, İslarnkundliche J:mtersuchungen, B and 22 \reiburg im Breiscau 1973, Ahmedl, Cemşid ü

IJurşid, İnceleme-Metin-index, Mehmet Akalın, Doktora Tezi (1969), "Ahmedi'nin DiliMehmet Akalın,

TDAY 1989, Ahmed!-İskkendername, İnceleme-Tıpkıbasım, Dr. İsmail Ünver, Ankara, 1983 63 Ergin, Doç. Dr. Muharrem. Dede Kork.'Ut Kj~bı II, İndex-Gramer,Ankara 1963

(19)

ı 6

Prof. Dr. Zeynep Korkmaz Eski Ana~ olu Türkçesini iki döneme

ayırır:

1. XI-XIII. asırlara arası Selçklu Türkçesi Dönemi,

2. Eski Anadolu Türkçesi'nin ikinci dönemi: Beylikler Türkçesi (XIII-XV. yüzyıl ortalarına kadar uzanan dönem).

Mehmet Akalın Alımedi'nin dilini gramer yapısı itibariyle Selçuklu ve Beylikler Devri Türkçesinden ayırarak Daha çok

Osmanlıcaya yaklaştığım belirtir64. Ve Alımedi'nin eserlerinin Eski

Anadolu Türkçesinin ilk Osmanlı ca devrini temsil ettiğini söyler.

Araştırma konumuz olan Tervii:ıü'l-Ervaq'ta diğer Eski Anadolu

Türkçesi metinlerinde olduğu gibi, Arapça ve Farsça kelimeler Türkçede her zaman bu alfabedeki imlalarıyla yazılmıştır. Türkçe kelimelerin imlasında ise Uygur imlasının etkisinin görüldüğünü

Korkmaz söylemektedir. Alımedi Divanı, Ahmedinin İskender­ namesi, Tervihü'l-Ervah'ın Topkapı Sarayı nüshaları üzerinde bir inceleme65 yapıldığı, tezimizin hacminin ve dizininin çok fazla olması

yüzünden imla meselesinin fazlaca uzatılmasından çekinilerek, tesbit

ettiğimiz imla husus u genel görünümleri ile ele alınmış, ekierin

yazılışı için ayrı bir bölüm açılmamıştır.

Metnimizde kullanılan ünsüzler Arap alfabesine ilave edilen farsça harfleri de içine almaktadır. Türkçede kullamlan sekiz ünlü yü arap alfabesindeki tJ .,

i

harfleriyle karşılanmaktadır. Bu bakımdan

Türkçe kelimelerin ünlülerinin tesbitinde, bazı hallerde güçlük çekilmektedir.

ÜNLÜLERİN

Y

AZILIŞI

a ve e Ünlülerinin Y azılışı

Metnimizde a ve e ünlüleri üstünlü e lif (i), medli e lif ( 1), ve iki gözlü he (~) ile gösterilmiştir. Örnekleri verirken aynı kelimenin vezne göre farklı yazıldığı yerlerden örnekler vermeye özen gösterdik.

64 "Ahmedi'nin Dili" 1\tlehmet Akalın, TDAY 1989,

(20)

17

Mesela dabı kelimesinin a'sı kimi yerde üstünle, kim yerde üstünlü elif kim yerde de medli elif ile yazılmıştır.

1- Ön seste

a) üstünlü elif : Metnimizde vezne göre son seslerde uzun okunmak icap eden yerlerde kullanılmıştır.

alalar 144b/ 3928 eger 17lb/4471

b) Medli elif : V ez ne göre uzun okunınası gereken hallerde

kullanılır,

ab 184b/4919 alJa 233b/6233

2- İç seste

a) üstün : Metnimiz manzum olduğu ıçın genellikle imal e

yapılmayan yerlerde kullanılır. dagı 142b/3869

gerekdür 144b/ 3930

b) üstünlü e lif : Metnimizde uzun okunmak gereken yerlerde

kullanılımıştır.

gerek 206/b5 513 degin 34 7b/9311

c) Medli e lif: Kullamlışı seyrektir. U zun okunınası gereken hallerde

kullanılır. N adiren kapalı hecelerde de medli e lif yazılışına tesadüf

edilmektedir.

dagı 141 b/3 854

taşdan 152a/4104

d) İki gözlü he : Metnimizde iki gözlü he Türkçe kelime ve ekierin

yazılışında genellikle son seslerde, seyrek olarak da iç seslerde

kullamlmıştır.

nitekim 7 a/126 nedür 149a/4028 giceyile 157a/4220

3- Son seste

a) Üstün : Türkçe kelime ve ekierde imale yapılmayan yerlerde

(21)

ide 157b/4233 şuda 143a/3892

ı 8

b) Üstünlü elif: Uzun okunmak icap eden yerlerde kulllanılınıştır.

balJa 284b/7588 arta 318b/6523

alJa 318b/6521 .

d) İki gözlü he : Türkçe kelime ve ekierin yazılışında son seslerde

sıkça kullamlmıştır. içe 258b/6895 idile 318b/6517 şuda 284b/7 596 ı, i Onlülerinin yazılışı 1- Ön seste

a) Esreli elif : ı ve i sesleri genellikle vezin icabı kısa okunmak durumunda bulunan açık hecelerde esreli e lif kullamlır.

ıssı 31a/751 ide 245b/6555 ider 141 b/3 844

b) Elif ye : Türkçe kelimelerin başındaki açık hecelerde imale varsa e lif ye ile yazılmaktadır.

ire 3 71 a/9965 idiise 371a/9963 ide 219b/5869

1- İç

seste:

a) Esre : Genellikle vezin icabı kısa okunmak zorunda olan iç ve son seslerde es re kullanılmıştır.

lqzıl 141 b/3 848 agızda 41 b/ 1024 b) Ye ile

dögiben 167b/4359

c) Esreli ye : Genellikle vezin icabı·uzun okunmak gereken açık

hecelerde kullanılır.

(22)

gibi 173b/4622 yigirrni 141 b/3 84 7

ı 9

bigi 54a/1463 iki ses de esreli ye ile yazılmış.

yimek 31a/750

gıc 51b/1314, 120a/3280,

3- Son seste

a) Esre : Genellikle vezin icabı kısa.okunmak zorunda olan iç ve son seslerde kullamlrnıştır.

altı 148b/4021 köki 145b/3948

şerheti 157b/4232

gibi 45a/1108

gibi 54b/1380, 173b/4622

b) Ye : Genellikle vezne göre uzun okumak gereken açık

hecelerde kullamlır, kapalı hecelerde esreli ye'nin kullamlması düzenli

değildir.

dabı ı 84b/ 49 ı 3

ıssı 223b/5957 biri 3 ı a/7 48

c) İki gözlü he: Farsçadan dilimize geçmiş ki, çünki, gerçi v.s. gibi

kelimelredeki ki;)lerin i;)leri iki gözlü he ile yazılırlar.

ki 66b/ı 703

D 1 u, ö, ü Ünlülerinin Yazılışı

1- Ön seste

a) Elif vav : Ön seslerde kullanılan yazılı ş şeklidir. Kullanımı

düzenli değildir. Metnimizde ol kelimesi her zamanelif vavla yazılır.

üç ı 66b/4334 olur ı 7ıa/4549

b) Ötre : Açık hecelerde kısa okunmak gerektiğinin işaretidir.

ola 174b/4646 olur 176a/4784

(23)

20

2-

seste

a) Vav : İç seslerde istisna durumu olarak bazen uzun okunmak

gerektiğini gösterir. Kapalı hecelerde ise böyle bir kaide yoktur.

anulJ 148b/4019 töke 189a/5042

bişüreler 167b/4362

b) Ötre : Açık hecelerde kısa okunmak gerektiği zaman kullamlır.

Kapalı hecelerde ötre yerine vav yazıldığı da sıkça görülmektedir.

yuyalar 177b/4725 tökeler 177b/4726

3- Son seste

a) V av : Bazı durumlarda uzun okunmasını belirtirse de kesin bir kaide yoktur.

şayru 184b/4920

bu 192b/5039

b) Ötre: Ve bağlacının çoğu zaman vav'sız sadece ötre ile yazıldığ

görülür.

keşkab u dohn u levz-i şirin 206b/5514

ÜNSÜZLERİN

Y

AZILIŞI

Metnimizdep ve ç seslerinin yazılışında Arap imlasımn tesiriyle c ve b seslerinin sık kullanıldığı görülmektedir. !J sesi genellikle kef veya bazen üstte üç noktalı kef ile gösterilmektedir.

Kalın ünlülü s'lerin çoğunlukla sad ile yazılmasına rağmen sık sık

sin ile yazıldığı da görülür. Arapça kelimelerde yan yana gelmiş iki

(24)

2 ı

kelimenin hem şeddeli hem de şeddesiz şekillerine sıkça rastlanmaktadır.

p Onsüzünün Yazılışı

Türkçe kelimelirin başında p- yazılışı ile karşılaşılmaz Bugün

yazı dilimizde p- ile olan bınar 121 b/3331, barmak 29a/702, 35b/866,

biş- 83a/2182 kelimelerinin ön sesleri metnimizde b- şeklinde olduğu

görülmektedir.

İç ve son seslerdep yazılışında ise belirli bir kaide yoktur. Öyleki

bazı Aarpça kelimelerin bile hem b hem de p'li şekillerine

rastlanmaktadır.

'al,cb 15a/356, 17a/391 'al,cp 15a/354, 15b/359 ib (ip) 224a/5974

l,cıbl,cızıl 271 a/7229

Zarf-fiil (Gerundium) eki -p için yaygın olan -b yazılışına karşılık aynı kelimelere gelen ekierde -p yazılışına da sıkça

rastlanmaktadır. Bu yüzden metinde ve dizinde bunları okunduğu gibi

bırakarak -p ile transkrib etmedik.

alub 178b/5753 (1) yerde, buna karşılık alup 119b/3261 (10) yerde;

olub 277a/7381, olup 7b/1143 (36 )yerde geçmektedir.

ç Ünsüzünün Yazılışı

Metnimizde ç ünsüzü cim ve çim ile yazİlmaktadır, yazılı ş ta belirli bir kural yoktur. Aynı kelimenin farklı yazımları da görümektedir. Yalmz ön ses te genellikle çim ile yazılmaktadır.

bıyareyn u l,cavun cekirdeginden 278a/7 414

aclıijdan 8b/ 170

aclıl,c 256b/6844 gökce 128b/3524

gic 3lb/766, 36b/880, 51b/13ı4, 120a/3280, giç 51 b/ 1311 , 51 b/ 1312, 118a/3 207,

(25)

Is:acmaga 315a/8419, J.s:uvvetce 237a/6319

22

g Onsüzünün Yazılışı

Metnimizde tonsuz k ile tonlu g sesini ayırt edecek olan noktalı

kef sesi sınırlı kullanılarak bu sesin tonlu veya tonsuz olarak

okunmasında bize bir takım ip uçları vermektedir.

gey 79b/1 086

1) Onsüzü

Metnimizde 1J ünsüzü kef ile yazılmıştır. Çok az yerde kef'in üstüne üç nokta konularak yazılmıştır.

al)a 144a/3516, 219b/5969

t Onsüzünün Yazılışı

Metnimiz diğer E.A.T. metinlerinde olduğu gibi kalın sıradan

olan kelimelerde tı ince sıradan kelimelerin ön sesleri te ile yazılınıştır.

Toz kelimesi istisna teşkil eder. toz 137b/3757, 215b/5756, tüzil- 64a/1639

s Ünsüzünün Yazılışı

E.A.T. metinlerinde ön ünlülü s'ler Türkçe kelimelerin ön, iç ve . son seslerinde düzenli olarak sin ile yazılmıştır. Art ünlülü s'lerin

yazılışında ise herhangi bir düzenlilik yoktur66. Kalın sıradaki s'ler

bazen sad bazen sin ile yazılmıştır. saç 18a/421, şaç 116b/3171; saç-265b/8084, şaç- 72a/1862; şag 54b/1380, sag 325b/8713;

şagal-281b/7501, sagal-163a/4357; saglıls: 144a/3913, şaglıl.<. 327a/8747. Su

66 Ahmed Fak.ih, Çarhname, rv1ecdut Mansuroğlu, İstabul 1956, Marzubanname Tercümesi, İnceleme-Metin­

Sözlük-Tıpkıbasım, Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Ankara, 1973, Sultan Veled'in Türçe Manzumeleri, Mecdut

(26)

23

sözü -genellikle sat ile yazıldığı halde sin ile yazılmış bazı örneklere tesadüf edilmektedir. suyı 71b/1854

şaçı 116b/3171, şaçları 96b/2586, şaçına 365a/9796

saça 265b/7084, 266a/7088, saçalar 252b/6737, 274a/7303,

sçıçmal.< 335b/8982

şaça 176a/4684, 189a/5035, 215b/5758 şaçalar 48b/1228,

273b/7291, 296a/7918, 314b/8413 şaçmagı 72a/1862

şag: 54b/1380, 57b/1470, 178a/4743, 291a/7773, 369b/9924

sag ayag 325b/8713, sağdan 325b/8713 sag yalJa 361a/9684,

sag yanı 71b/1848, saga 71b/1845, sağına 71a/1843, sagındagı

235a/6271

Eklerin Yazılışı

Metinde Türkçe yapım eklerinin çoğunluğu bitişik yazılmasına

rağmen ayrı yazılan ekler de bir hay li fazladır.

Bitişik Yazılan Kelimeler

Edat, bağ, ek fiil, zarf durumundaki bazı kelimelerle ve bazı

sayılar yer yer bitişik yazılmıştır. anulJ çün 3a/25 (33 kez), anulJçün

(15 kez), gerek ki 42b/1057 (23 kez) gerekki 134a/3677 (3 kez) ; oll.cadar 131b/3600 (31 kez) oll.cadar 194b/5189 (10 kez); bu ve buna benzer kelimeler dizinde de bitişik ve ayrı yazılışları verildiği için bütün örnekleri buraya almıyoruz.

Şedde

Türkçe kelimelerde iç seste aynı ünsüz yan yana geldiği zaman bazen bir harf yazılıp üzerine şedde konulmakta, bazen de sadece bir harf yazılıp üzerine şedde konulmaktadır. Bazen şeddesiz tek harfli olarak da yazılmaktadır.

~o~uzunı 35a/861

tol.cuz 37a/902, 60b/1537, 161a/4309, 161a/4309, 194a/5177, 374a/10049

(27)

24

SES

BiLGİSİ

ÜNLÜLER

Bugünkü yazı dilimizde olduğu gibi metnimizde sekiz ünlü vardır:

e,

ı,

i,

o,

ö,

u,

ü

ÜNLÜ

DEÖİŞMELERİ

e>i Değişikliği Bakımından İlk Hece

Bazı araştırıcılar, bazı kelimelirin, ilk hece i'lerinin başka dönem, saha ve şivelerde hem i hem de e ile yazdışından hareket ederek bu iki ünlünün bir kapalı e (e) den çıktığını ileri sürmüşlerdir67. Eski Anadolu Türkçesi metinleri üzerinde çalışanların hemen hemen hepsi bu meseleyi tartışmışlardır.

Metnimizde sonradan e'ye dönüşen· kelimelerin hepsi düzenli olarak i ile yazılmaktadır. Sadece bir yerde geç-=gec- şeklinde

yazıldığı görülmektedir.

ge ye 304a/8141 , geygil 7 4b/ I 937, geymek 114b/31 05 giye 74a/1927

ü>i; u>ı Değişmesi

Kelime kökünde meydana gelen örnek: düb> dib 262b/6992, 112b/3046, 233a/6217 göljil 128a/3515 (tek bir yerde) kelimeleridir.

~o19 88b/2346, ~un 78b/2049, 157b/4228, ~uzı48b/1232

umşaQ. 16a/371, 176a/4677

ımşa]J deva 21la/5642, ımşa]J l}.u~ne 270a/7202, 349a/9352

67 Bk. V. Thomsen, İnscriptions de I'Ork:hon dechiffrees. Helsingfors 1896, s. 14; J. Nemeth "Zur Kennetis de...;; geschlossenen e im Türkischen", Kcsa, I Erganzungsband. Budapest-Leihzig 1939, s 518. Mecdut Mansuroğlu

"Das geschlossene e im karachanidischen Türkisch" UAJb XXXI, 1957, s. 215-223; Ahmed Cevat Emre "Türkçede Bulanık e (e) Fonemi TDA, lll, s. 6-7, 1946, s. 489-497

(28)

25

ımşal.<. ol- 344a/9215, ımşal.<. 223b/5957, ımşal.<. od 138b/3781,

agızdagı I.<.oku 97b/2604, agızdagı nekhe 111a/2999

aguzdur 117 a/3189

iJ>e Değişmesi

Metnimizde böyle 15b/365 374b/10061 şöyle 12b/288, 18a/416 kelimelerinin ilk ünlüsü ö, eyle=öyle 10b/229, 15b/366 kelimesinin ilk ünlüsü e'dir.

ÜNLÜ UYUMU

Dilbilgisi kitapları Türkçe'de ünlü uyumunu ik kısımda mütalaa etmektedirler:

Dil benzeşmesi

Dudak benzeşmesi

DİL BENZEŞMESİ

Bu uyum kalın ünlü ihtiva eden bir kelimenin daha sonraki ünlülerinin de kalın, ince ünlü ihtiva edenlerin ise ince ünlü almasıdır.

Metnimizde dil uyumu, kök kelimelerde olduğu gibi ekierde de düzenlidir.

Bugünkü yazı dilimizde dil uyumu dışında kalan ki aidiyet eki Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde uyuma tabidir. Metnimizde de

-gı/-gi eki diğer E.A.T. metinlerinde olduğu gibi uyuma tabidir.

agızdagı !.<.oku 97b/2604, agızdagı nekhe 111a/2999

balgamdagı cüllab 220b/5893, b.+dagı a]Jlat 173a/4613

bogurdagıl)unai.<.a 1 06b/2873

burundagı 112a/3043

Cevheri fiil i- ek gibi kabul edildiğinden, uyuma tabi olmuştur.

(29)

~.

26

i- fiilinin zarf-fiil şekli iken, -ken metnimizde de uyum dışı kalmıştır.

çıbarken 304a/8 ı 3 ı

çı~arken ı 2ı b/33 24

DUDAK

BENZEŞMESİ

Bu uyum metnimize bir çok aykırılıklara sahiptir. Dudak

uyumsuzluğunu kelimelerde ve ekierde olmak üzere iki kısımda

incelenebilir. Dudak uyumu bazı kelimelerde gerçekleşmemiştir.

Kelimelerde Görülen Dudak BenzeŞm.ezliği agulı uc zal).mı ı 13b/307 4

agulu l)ayvan semmi ı68a/4477

aguzdur 117 a/3189

azuglı~dur 65a/1666

e yü 26a/607, 37a/903, 62a/1575, 63a/1603, 99b/2669,

ı26a/3451, ı35a/3692, 218b/5843, 262b/7002, 314b/8415,

315a/8420, 333b/8925, 334a/8941

degül 6b/ı15, Sb/171, llb/259, 12b/281, 22b/533, 25a/587, 26a/620, 27b/654, 29a/690, 37b/908, 55b/1409, 61a/1542, 62b/1590, 62b/1593, 63b/1615, 76b/1996, 92a/2445, 103b/2780, 106b/2877, 114b/31 07, 132a/3618, 238b/6358, 245a/6539, 323a/8644, 332a/8888, 334a/8944, 335b/8985

delüce ~arva 64b/1645, delüce zivan lOOb/2701

burın delügiine 192a/5123

de mürile 330a/8835, de mürdeki 131 b/3606 demürci 298b/7989

dilkü yagı 333b/8925

gendü 37lb/9984, gendü gendüzine 63a/1598, , gendüdurur 2b/7, gendü1Je 337a/9026, gendüye 3a/27, 49b/ı252, 35lb/9419, 351b/9422

gendüzinülJ 21 b/505, 235b/6288

girü 3a/14, 12b/28ı, 38a/932, 54b/ı383, 62a/1577, 63a/1602, 65a/1667, 7la/ı835, 7lb/1848, 80a/2089, 134b/3688,234a/6246, 234b/6261, 236a/6297, 258a/6879, 273b/7299, 283b/7570, 31 6a/8447, 324a/8672, 369a/9904

(30)

27

incü 154a/4145, 242b/6469, ineklüde 117 a/3184

I.carşu 19a/442, 24b/569, 136a/3716, 144a/3910, 196b/5242,

295a/7893

yavuz I.col.cu 55b/1414, 57a/1453, 57a/1462, 68a/1746, 221b/5918,

Ekierde GiJrülen Dudak Benzeşmezliği

Eski Anadolu Türkçesi diğer metinlerinde olduğu gibi, bizim metnimizde de eklerdeki dudak benzeşmezliği oldukça yaygındır.

Dudak benzeşmezliği bakımından ekler üç gruba ayrılır.

1- Uyuma girenler

-uban/üben; -ıban/-iben gibi bazı ekler dudak uyumuna girme temayülllerin göstermektedirler.

açıhan 119b/3258

alıhan 156b/4209, 179a/4768, 190a/5063, 260b/6941

belüriben 8b/172 biliben 4a/41 diriben 142a/3864

2- Yuvarlak ünlü ile kullanılanlar

Ilgi Hali -uyl-üy; -nuyl-nüy

Metnimizdeki ilgi hali ekieri istisnasız yuvarlak ünlülüdür. enclr agacınulJ remadı 3 71 a/9970

almanulJ rubbı 348b/9334, almanulJ şarabı 255b/6811,

Yön gösterme eki -arul-erü

yubaru14a/328, 60b/1530, 114a/3094, 285b/7628, y.+dan 66a/1697, 228b/6094, 322b/8623, yu]Jarusı 21b/509, yu]Jaruya 194a/5170, 197a/5255

(31)

28

Iyelik Ekleri, -m (-uml-üm), -muzl~müz, -umuzl-ümüz; -!)

(-uy/-. üy), -yuzl-yüz

sözüm 43a/1077

sözüınİ 194b/5186

SÖZÜlJ 61a/1547, 98b/2636, 225b/6010, 313a/8368 sözülJe 277a/7390

bevlülJ 42b/1052, 43a/1067, 45a/1137, 56a/1433, 56a/1434, 290b/7762, 291a/7775

cismülJ 26b/627, 48a/1220, 75a/1960, 281b/7510, 308a/8239

içün Edatı

Eski Türkçede üçün olan son çekim edeatı metnimizde ya ilk ünlüsü düzleşerek içün olmuş veya ekleşip çün şekline girmiştir.

cevheriçün 97 a/2602 cülabiçün 184b/4919 defiçün 160b/4305 defiyiçün 63b/1618

anulJçün (Bitişik) 244b/6526, 267a/7123, 267b/7127, 291a/7766, 293b/7848, 299a/7995, 308a/8235, 318a/8505, 322b/8619, 345b/9259, 349b/9363, 353a/9462, 357b/9585, 374b/10061, 375a/10080

anulJ çün (Ayı1 yazılmış) 3a/25, 3b/30, 3b/39, 13b/316, 15a/354, 15a/356, 15b/359, 18b/434, 19b/458, 20a/466, 20a/467, 20a/468, 33b/818, 37b/920, 39b/964, 40b/997, 45a/1139, 45b/1152, 53a/1360, 53b/1363, 53b/1368, 61b/1562, 62b/1591, 66b/1705, 67a/1717, 68a/1749, 71 b/1845, 78b/2052, 84a/2217, 89b/2369, 117b/3206, 171 b/4566, 172b/4594

İsimden İsim Yapım Eki: -lul-lü

Metnimizde bu ekin ünlüsünde yer yer düzleşme görülür, -lı/li

tuzlısı 94b/2528

agulı uc zai:ımı 113b/3074 agulu ]}ayvan seınmi 168a/4477 yavuz ~o~ulıya 162a/4336

(32)

29

eyü I.<.ol.culu mey 218b/5843, I.col.culu ayva şuyı 139b/3810, I.col.culu 'illet 173a/4612,

Isimden Isim Yapım Eki: -suz/-süz · ·

Bu ekin ünlüsü daima dar-yuvartatır ve her zaman için dudak . uyumunun dışında kalmıştır.

uyijusuz 201 b/5377,

gümansuz 46a/1163, 55a/1403 rti])suz 16a/374

şıl)l).atsuz 3b/32 toijumsuz 142b/3879

Isimden Isim Yapım Eki: -cutl-cük, -acu.il-uçut

azacul.<. 344a/9217

I.<.abarcui.<. 329b/8815, 348a/9328 l.<.oparcul.<. 329b/8815

Fiilden Isim Yapım Eki: -dul-dü; dı/di

gürüldüsidurur 216b/5778 çagıldusı 201 b/5378

sıijındusı 79a/2058, 127b/3503, 165a/4401, 165b/4416,

sıijındusını 176b/4698, sıijındusıyla 334a/8940 sıl.<.ındusı 1 03a/2770, 127b/3491

sızındu şu 66b/1703

I.<.ulal.<. ç.ekülsidür 216a/5777

Fiilden İsim Yapım Eki: -0

t

(-utl-ük)

Bu ekin yardımcı ünlüsü bazı yerlerde düz dar arı.\} ve arıg şekliyle geçmekteyse de aynı kelimelerde aruij, arul.<. şekilleriyle dar-yuvarlak u ünlüsünü almaktadır.

Metnimizde bu ekle yapılmış olan kelimelerin hepsinin ünlüleri

(33)

30

göz açu]J. I.calma]J. 183b/4896, açu]J. ol- 103b/2783 açul.c ol- 31a/747, 63b/1612

artu]J. 189b/5052, 201a/5371, 251b/6715, 269b/7186, 280b/7485, 283a/7546, ,artu]J. eyle- 234a/6250, artııb it- 53b/1368, 251 b/6721, 332b/8892, artub ol- 31a/742, 50b/1284, 63b/1625, ·238b/6358, 255a/6806, 357b/9581 artu]J.dur 366a/9814

artul.c 6b/110, 26b/622, 126b/3468, 171b/4559, 208a/5560, 276a/7354, 298a/7977, 310b/8305,

arul.clara 71 a/ 18 3 8

aru]J.lıl.c 192a/5116

arul.clıg 297b/7965

ayrub 134a/3678, 238a/6356, 354b/9499, 354b/9509

ayru]J.sı 31b/765, 154b/4160

ayrul.c 23b/548, 76b/2001, 264a/7045, 340a/9104 ayrul.csı 69b/1791, 76b/1993

azu]J.lıl.cdur 65a/1666

Zarf-fiil Eki: -upl-üp

Bu ek umumiyede metnimizde yuvarlaktır. Ancak metnimizde düz ünlülü şekiller ekte düzleş me temayülü verecek kadar çoktur. Düz ünlülü şekillerin tam listesi aşağıya çıkarılmıştır.

çogalıb 358a/9594 sagalıb 305b/8169 ulaşıb 53b/1370 bişib 217b/5814 dögib 195b/5213, 269a/7177, 298b/7984 dögip 305a/8162 dögilib 266b/7109

düzib 74b/1943 düzip 373a/10020 ezib 273b/7297 içip23la/6157 idib 231a/6157 , idip 114b/3107 iginib 313a/8377 iginip 315a/8422 bilinip 96a/2562

(34)

düzedip 138a/3772 inip 315a/8422

3 ı

Zarf-fiil eki : -ubanlüben, -ıbanl-iben

Eski Anadolu Türkçesi metinleri üzerinde çalışanlar uban/üben zarf-fiil ekinin ilk ünlüsünün yuvarlak olduğu kanatindedirler68. ·Halbuki Alımedi'nin diğer eserlerinde <;>lduğu gibi 69

Tervihü'l-Ervah'ta da bu ekte bir darlaşma taemayülünde olduğu inntibaını

verecek mahiyettedir. Bütün örnekleri aşağıda gösterdik.

açı b an 119b/3 25 8

alıhan 156b/4209, 179a/4768, 190a/5063, 260b/6941

andıhan 205a/5474, 213b/5711, 317a/8479

arınıhan 251 b/671 1

ba]J.ıban 18a/411

bulıban 9a/175, 39a/954, SOb/1291, 51a/1299, 172a/4587,

335a/8971

bulıbanulJ 61a/1553, 193a/5155

bulaşdurıban 314a/8403

çı]Jıban 16a/374,189a/5033, 211 b/5656, 213a/5700

çı~ıban 200b/5348 durıban 52a/1330 ~açıban 213a/5693 ~arışıban 39b/972, 240b/6420 ~arışdurıban 255a/6800 ~atıban 69b/1789' ~aynadıban 136b/3733

~oyıban 136a/3715, 179a/4762, 212b/5677, 250a/6681,

292a/7800

olıban Sa/145, Sb/160, 22b/525, 31a/753, 44b/1112, 60b/1537, 69b/1796, 69b/1800, 194a/5170, 254a/6779, 285a/7605, 359b/9642

olıbanulJ 12a/267, 62a/1570, 244a/6513

ovıban 17 6b/ 4696

şarıban 142a/3864

68Ergin, Prof. Dr. Muharrem. Dede Korl.-ut Kitabı II, İndeks-Gramer, Ankara, 1963, Banguoğlu, Tah sin. Altosmanische Spracthtudien zu Süheyl ü Nevbahar. Breslau 1938, Mansuroğlu, Mecdut, Sultan Veled'in Tüürkçe Manzumeleri, İstanbul 1958

(35)

32 şovudıban 137a/3741 şuşadıban 283a/7 555 tolıban 318b/8521 tutıban 278b/7 430 urıbanulJ 372a/9994 urılıbanun 210b/5618 uşadıbanulJ 98b/2641 yapıbanulJ 167b/4462 yarılıbanı 85a/2235 yogırılıban 1 OOb/2705 yogırılıbanulJ 352a/9432 yogurıban 165a/4405 yutıban 352a/9433 yunıbanulJ 68a/1747 · belüriben Sb/172 biliben 4a/41

b işiben 113a/3059, 319a/8527

bişibenülJ 1 02b/27 52

diriben 142a/3864

dirişdüriben 138a/3766

dögiben ı37b/3757, 138a/3769, 141a/3835, 147a/3981,

ı 48b/40 18, 149a/4035, 153b/4138, 154b/416 ı, 155b/4187, 158a/4243, ı62a/4335, 165a/4405, 167b/4459, ı95a/5200,

199a/5309, 219a/5857, 221a/5909, 224b/5982, 225a/6007, 226a/6025, .268b/7158, 289a/7719, 289b/7733, 298b/7988, 327b/8769, 352b/9444, 354a/9496, 363a/9734

dögibenülJ 169b/4512, 169b/4517, 300a/8022

dögiliben 150a/4055, 163a/4358, 166b/4433, 263b/7018, 325a/8690

dürtibenülJ 3 ı ı b/8328

düşiben 37b/9ı2, 297a/7940

düziben ı 76b/4694, 210a/56ı5, 294a/7861 düzibenülJ ı 4 ı b/3 851 eleniben ı 62a/4335 eridiben 1 08b/2933 geçüriben ı 19b/3263, 248a/6618 geliben 45b/ ı 144 getüriben 177b/4730

(36)

33

gideriben 355b/9527 gideribenülJ 119b/3262 giriben 309a/8266

gidiben 13a/303, 27b/655, 223a/5949, 23 8a/6354, 256a/6828, 272a/7253, 281b/7510, 294a/7859, 300a/8031, 362a/9710, 366a/9828

_ içiben 257a/6860, 262b/6994, 262b/6996, 272a/7253, 315b/8442

içibenülJ 369b/9927

idiben 22b/529, 143a/3883, 143b/3895, 160b/4304, 167b/4469, 187a/4981, 188a/5018, 201a/5367, 212b/5684, 215a/5751, 219b/5859, 226b/6039, 231a/6167, 232b/6198, 240b/6409, 244b/6528, 251a/6698, 252b/6747, 256a/6831, 259a/6912, 260a/6939, 268a/7140, 282a/7525, ·297a/7949, 298a/7969, 298b/7986, 299b/8015, 305b/8179, 315a/8424, 335a/8965, 340b/9126, 346a/9273, 348a/9322, 349b/9369, 364a/9772

idibenülJ 136b/3734, 166a/4430, 205b/5493, 260a/6928, 287b/7682 iniben 339a/9076 iriben 313b/8385 iribenülJ 366b/9840 irişibenülJ 7 4b/1945 kesiben 289a/7722 süzibenülJ 140a/3 818

3- Düz ünlü alan yapım ve çekim ekleri

' Metnimizde eklendikleri kelimelerhı ünlüsü ne olursa olsun, daima düz ünlü taşı yan bazı ekler vardır.

Yükleme Hali Eki : -ıl-i, -nıl-ni

Bu Ekler istisnasız düzdür.

İyelik Eki : -ıl-i, -sı-Isi

Bu ek genellikle uyum dışı olmasına rağmen -n, -nı,-ni akkuzatif ekinden önce uyuma girdiği yerler de vardır.

(37)

~. ··~ 34 bil agrısın 78b/2055, 323b/8658 cilasın 94a/2506 devasın 211a/5640

Aynlma Hali :-dınl-din , -dan/-den

-dın/-din ekinin kullamlışı düzenli değildir.

ö1Jdin 50a/1269 (5 kez) ö1Jden 259a/6907 bir kez kullamlınıştır.

ya1Jadan 60b/1534, yalJadın 361a/9684

aşagadan 92b/2456, aşagadın304b/8150

daşradın 132b/3639

lsimden lsim Yapım Eki: -0

nci/-0

nci

yi dinci y .+nci 37a/894, 45a/1133, 53a/1352, 53b/1374, 54a/1376, 134a/3669

altıncı 37a/891, 43b/1093, 134a/3~68, 182a/4856, 233b/6232,

235b/6281'

ikinci lla/243, 19a/445, 24a/564, 31a/750, 36b/876, 43a/1075, 51 b/1309, 96a/2567, 98a/2630, 104b/2809, 106b/2876, llla/3002, 126b/3472, 133b/3665, 152b/4113, 255b/6819, 363b/9750, 372b/10011

Fiiilden /sim Yapım Eki : -ıcı/-ici

Bu ekin ünlüleri genelilikle düz dardır. Metnimizde uyuma girme temayülündeki ekieri aşağıya çıkartıyoruz.

idici 239b/6392 ölici 165a/4399

baglayıcı 281b/7511

olıcı 154a/4149

(38)

35

Fiilden Fiil Yapıl Eki: -0

1-Metnimizde bu ekin

yardımcı

ünlüsünün Eski Anadolu Türkçesi

metinlerinin aksine yuvarlak ünlülü fiiilden sonra genellikle düz

geldiği

görülmektedir.

bişürile

224b/5993, 246b/6586,

bişürilse

224a/5970

göze çekildüginde 114a/3093

şuyı

göze çekiise 106b/2869

deşildi

44b/1121,

deşilesilJ

41a/1012

diyilür

66a/1689, diyilse

21a/491, diyilen 167a/4446,

167a/4451, 358b/9608

dirildükde 350b/9393, dirilmek 62b/1593, dirilse 31 a/7 53,

dirilüp

14a/322, 115a/3128, dirilür

48b/1224, 213a/5694,

228b/6097, 253a/6755, 349b/9361

dirile 28lb/7512, dirilmez 70a/1806, dirilüp 239a/6380

dögilükde

160b/4303, dögile

170a/4527, 212b/5676,

316b/8469, 340a/9102, dögilen . 219b/5862, dögilene 125b/3442,

dögilib 266b/7109, dögiliben 150a/4055, 163a/4358, 166b/4433,

263b/7018, 325a/8690, dögilince

ı46b/3972,

dögilmeye 332a/8890,

dögilmiş 2ı2b/5675, 2ı5a/5748, dögilmiş

arpa 260b/6950,

dögilmiş

berg-i

merzencüş 32ı

b/8604,

dögül- 85b/2256,

dögülmiş

mürdeseng 168b/4491

dökildükde 46b/1172, dökildügi

ı

90b/508, dökile 91 b/2433,

233b/6223, 332b/8901, dökilmeye

34ıa/9131,

dökilse 251b/6714

dökülmegine 1 03b/2779

düzildi 3a/17, 3b/29,

düzilmiş

343a/9188, düzilüp 35a/859,

düzilür ll b/255, düzilse 219b/5866

egilmegine 206b/5519

ekilürse 1 03a/277 4

eksi le 50b/ 1283, eksilicek 8a/152, eksiise 9b/189, eksilür

38b/944, 38b/948, 52b/1336, 52b/1343

eridile 319b/8552

ezilmiş müşk

218b/5843

içildükde 143b/3903, 260b/6943, 270b/7215, 318b/8518, içile

43a/1079, 97a/2591, 122a/3336,

ı3ıa/3590,

144b/3930, 156a/4198,

ı

73a/4611, 205b/5488,

270b/72ı2,

273b/7294, 274a/7304,

318b/8519, 331 a/8851, 349a/9356, 349a/9356, 352a/9433, iç ilen

25b/598

(39)

36

içüldükde 108a/2913 _

idiidi "314a/8399, idildiyise 76b/1998, idildükde 172b/4597,

idile 42b/1057, 53a/1349, 58a/1492, 70a/1801, 73a/1899, 93b/2496,

102b/2763, 124a/3389, 129a/3538, 134a/3674, 147a/3982,

·ısob/4072,

152b/4119, 167a/4450, 167b/4459, 171b/4561,

17lb/4573, 173a/4606, 173a/4608, 175a/4648, 175a/4650,

177b/4720, 181b/4832, 182a/4852, 184a/4910, 191b/5114,

193b/5165, 201a/5360, 206b/5509, 207a/5529, 212b/5679,

212b/5680, 216b/5786, 219a/5855, 249b/6662, 264a/7036,

269a/7177, 275b/7350, 276a/7365, 278b/7430, 283b/7563,

293b/7851, 295b/7900, 296b/7929, 296b/7934, 297b/7955,

297b/7964, 301 a/8059, 301 b/8066, 302a/8087, 304b/8146,

305b/8170, 305b/8178, 306a/8180, 307b/8224, 312b/8354,

313b/83 82, 317b/8499, 318a/8503, 318b/8517, 318b/8525,

319a/8531, 320b/8567, 330a/8826, 333a/8910, 333a/8915,

333b/8935, 337a/9028, 339a/9080, 342a/9165, 348b/9337,

352a/9432, 353b/9475, 353b/9478, 354b/9500, 356a/9549,

364b/9786, 365b/9802, 37lb/9976

kesile 130a/3566

~avrıla

140b/3828,

~avrılsa

263b/7018

ovıla

266a/7099, 295a/7888, 313a/8373, 336a/9005,

ovılsa

226b/6046,341b/9144,353b/9477

ovulsa 130a/3564

örtile 177b/4726, 370a/9939, örtilüp 39b/973

seçilse 166a/4425, 182b/4868

sürilüp 273b/7294, sürilür 176a/4685

tökilen 261b/6976, tökilmege 337a/9030, t.ökilse 261b/6973,

tökilür 165b/4418, tökildügi 174b/4643

tüzildi 64a/1639

üfrile 166a/4427

üfürile 226a/6025

virildi

6a/98, 26a/611, 60b/1533, 62b/1585, 85b/2252,

95b/2547, 244a/6515, virilmek 89b/2372,

virilmişidi

23a/539, virile

250b/6688, 256a/6829, 281 b/7 512, 368b/9889, virilse 216b/5787,

virilürise ll Oa/2977

yinilse 235a/6267, 370a/9936

yalJılma

71 b/1857

(40)

37

yinile 120a/3274, yinilen 25b/598 yi til e 301 a/8050

yogırılsa 354b/9505, yogırıla 146b/3973, 147a/3981,

147a/3982, 147a/3989, 150a/4056, 150b/4071, 156b/4214, 158a/4243, 181b/4840, 240a/6399, yogırılıban lOOb/2705,

. yogırılıbanulJ 352a/9432 yogırılup 149b/4045, 149b/4046

yogırıla 353b/9474, yogırılsa 289a/7725

yogurıla 163a/4359, 168a/4481, yogurıldul.cda lSOb/4066,

yogurılmış 44b/1118, yogurılup 163a/4363

ÜNLÜ

DÜŞMESi

Metnimizde genellikle umumi Türkçede olduğu gibi vurgusuz orta hece ünlüsünün düştüğünü görüyoruz. Örnekleri aşağıda görülebilir.

al(ı)n: alnına 176a/4684, 176a/4686, 364b/9786

bur(ı)n: burın delügi 192a/5123, burında 52a/1330, burnına

93b/2485, 220a/5878, 190a/5060, 190a/5065, 190a/5065, 190b/5080, 196a/5226, 219a/5857, 313a/8367, bumın 313a/8367, 313a/8376

eylükdendür 56a/1429

göyne 105b/2849, 353a/9455

göynügi 98a/2625, 162a/4337, 162a/4337 eydeyürn198b/5303

göl)(ü)l: göl)li 67b/1737, 135a/3698 göl)linde 133a/3644, gö1Jlü1J 39a/950, göl)lü1Jde lOa/213, göl)lüne 63b/1622

ırnşab 270a/7202, 349a/9352

iylik 18b/430

I.car(ı)n: I.carnı 187b/5001, I.carnın 282b/7541, 285a/7613,

312b/8362

urnşab 16a/371, 176a/4677

üzre 32a/771, 44b/1121, 66b/1708, 135b/3713, 265a/7063, 277a/7385, 289a/7723, 313a/8372

(41)

38

ÜNSÜZLER

Onsüz Değişmeleri

Metnimizde tesbit edilen bazı ünsüz değişmeleri aşağıda gösterilmiştir.

1) ünsüzü

Metnimizde 1J ünsüzü sadece ~alın 229a/6116, 355b/9530 kelimesinde iki yerde nun ile yazılmıştır. ~alı1J 9a/175 (7 kez)

lJ

ile

yazılmıştır.

··t->d- Değişmesi

Bilindiği gibi Eski Türkçede kelime başında d- yoktur. Eski Anadolu Türkçesinde ve dolayısıyla metinlerimizde hem t- hem de

d-bulunmaktadır. Oğuz grubu lehçeleriı:de t seslerinin tonlulaştığı

bilinir. Ne var ki bu tonlulaşma genel değildir. Metnimizde bu olayı şu

örneklerle gösterebiliriz. Bir grup kelimede bu değişimin gerçekleştiğini görürüz. Metnimizdeki bugün d- ile başlayan ve hem d'li, hem de t'li şekilleri aşağıya çıkarttık.

tüzildi 64a/1639

düzildi 3a/17, 3b/29, düzilmiş 343a/9188

doynagı 373a/l 0022

dopragında 24b/579

tag : Dağl04b/2820, tag erügi 253a/6750, 356a/9547, 357a/9574

tagı 173b/4622, Faris tagları 90a/2382

tagılmış 334a/8943, tagılur 282a/7527, 33lb/8873 taglansa 271 b/7236

tagu~ 332b/8897

tag.lit it-ll a/236

tal 125b/3437 ,125b/3439 tala 305a/8163

tala]J 283a/7548, 287b/7671

tala]J renci 85a/2246, , tala]Jda 79a/2061, tala]Jdan 139a/3792, 28lb/7512, tala]J.durur 22a/515

Referanslar

Benzer Belgeler

Tony Stark teknolojik bir hayalperest...ünlü,zengin ve eşsiz bir mucit.Dünyanın en gelişmiş ve güçlü zırhı ile, Stark masum insanları intikamcı olan DEMİR

-TEREDDÜTLE- VE SENİ GERİDE TUTAN,AHLAK SAHİBİ BİR BENSİN.. ZİHNİMİ ALMAK

YUNUS EMRE Gerçek aşık oldun ise, cihan nakşi nendir senin??. DOST aynasın baktın ise, suret nakşı

Karar verme siirecinde yasalara ve toplumsal onaya onem veren orgiitler, bu konudaki aksakhk gosteren orgiitlere gore daha yiiksek hir etkenlik derecesine

• Uzaktan Kumandalı Merkezi Kilit Sistemi Bu katalogda kullanılan görseller ve özellikler, sunulduğu ülkeye/pazara göre değişkenlik gösterebilir ve/veya standart donanıma

5) Uygun yardım davranışlarını pekiştirmek adına EK-1 deki dramayı gönüllü öğrencilerle canlandırın. 6) Dramada rol alan öğrencilere nasıl hissettiklerini sorun.

• Kimyasal tepkimeler moleküllerdeki atomları moleküllerde depolanmış olan potansiyel enerjiyi kinetik enerjiye dönüştürecek şekilde yeniden düzenlediklerinde,

• Kimyasal tepkimeler moleküllerdeki atomları moleküllerde depolanmış olan potansiyel enerjiyi kinetik enerjiye dönüştürecek şekilde yeniden düzenlediklerinde,