~. ·<
iFIRAT
'ÜNİVERSİTESİSOSYAL
DİLİMLER ENSTİTÜSÜTÜRK
DİLİVE
EDEBİYATI ANA
BİLİMDALI
DOKTORA
TEZİAHMED
i
T ••-TERVIHU'L-ERV AH
•
•
I
1
A
GİRİŞ-İNCELEME-
ME
TİN
-YÖNETENDoç. Dr. Zafer QNLER
Firat Üniversitesi Merkez Kütüphanesi 1111111 11111 lllllllllllllllllllllllllllllllll *0068445* 255.07.02.03.00.00/08/0068445 TD D/fı-20 ELAZIÖ-1995 i f'IAAT QI'J,\IERS\'T r:.:-l \((-\t~ ph • r p . '. ~ ı-·.·.' t) c\ ! ··~ '?. '·': • -~ HAZIRLAYAN Osman ÖZER
I
İÇİNDEKİLER
İçindekiler...
I-
n
Önsöz ... 1-2
GİRİŞ ...
3-14
XIV. Yüzyılda Anadoluda Yazılmış Belli Başlı Türkçe Tıp Kitapları ...
3-4
AJ:ımedi ... ~ ...
4-6
Eserleri ... 6-10Edebi Kişiliği . . . 1 0-13
Eserin N üshaları ...
13-14
YAZlM (İMLA) ÖZELLİKLERİ ... : ...
15-23
ÜNLÜLERİN YAZILIŞI ... 16-20 a ve e ünlülerinin yazılışı ... 16-18 ı ve i ünlülerinin yazılı ş ı ... .18-19 o, ö, u, ve ü ünlülerinin yazılı ş ı . . . .. . 19-20 ÜNSÜZLERİN YAZILIŞI. ...
21-22
p ünsüzünün yazılı ş ı ... 21 ç ünsüzünün yazılı ş ı ... 21-22 g ünsüzünün yazılı ş ı . . . .. ... . . .. .. . . . .. . . .. . . ... . . .. .. . . .. .. . . 22.. .. .. ..
ı ?2 D unsuzunun yazı ışı ... _ t ünsüzünün yazılı ş ı ... 22 ··n ·· u··nu··n yazılı 22 S U SUZ ŞI ... . EKLERİN' YAZILIŞI ···.··· 23Bitişik yazılan kelimeler ...
23
II
SES
BİLGİSİ ···~···24-44.
ÜNLÜLER22-25
ünlü Değişmeleri ... 24-25 e> i değişikliği . . . .. . . . .. . .. . .. .. . . .. .. ... . . .. . . .. .. . . .. . . 24 Ü>İ; n> ı değişmesi... 24-25 .ÜNLÜ UYUMU ... 25-37 Dil Benzeşmesi . . . .. . .25-26
Dudak Benzeşme si . . .. . . .. . . .. . . .. . .26
Kelimelerde görülen D udak Benzeşmezliği . . ... . . .. . . .. . . .
26-27
Ekierde Görülen Dudak Benzeşmezliği ...
27-3 7
ÜNSÜZLER ÜNSÜZ DEÖİŞMELERİ ... ~ ...
38-44
1J ünsüzü ...3 8
t->d- değişmesi...3 8-41
-t->-d- değişmesi...41
-~->-g- değişmesi ... : ...41-42
İÇ VE SON SIZICILAŞMA -~->-b- ...
42
g>v değişmesi . . . .. . ... .. . . .. . . .. . . .. . .43
g>y değişmesi . . .43
İÇ SES TE TONLULAŞMA ...43-44
KA YNAKÇA ...45-46
TRANSKRİPSİYON iŞARETLERİ ...4 7
ME TİN...48-866
DiZiN ...867-2134
ı
ÖN SÖZ
Bir dilin söz varlığının ve yapısının tam olarak ortaya konulabilmesi ancak o dille yazılmış olan bütün m etinierin işlenmesiyle mümkündür. Bu yüzden edebi metinlerde olduğu gibi, tıp yazmaları üzerine de yapılacak
olan çalışmalar dil araştırmaları bakımından büyük bir önem taşımaktadır.
Bu tür araştırmaların tıp tarihi için de önemli bir kaynak olduğu
söylenebilir. Bu tür tıbbi metinler yayınlayarak, bu konuda çalışan
uzmanların faydasına sunmak görevi de bizlere düşmektedir. Çünkü bu
metinlerin doğru okunabilmeleri için yalnızca eski yazıyı bilmek yeterli
değildir; Türkçenin yapısı konusunda da yeterli bilgiye sahip olmak
gerekir.
Alımedi'nin Tervihü'l-Ervah adlı tıp mesnevisi üzerine yaptığımız bu
çalışma "Metin" ve "Dizin" olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Tam
bir gramer çalışması yapmak bu güne kadar yapılanların bir tekran
olacaktır. Metnimizin hacimli olması, derinlemesine bir dil bilgisi yapmaya
imkan vermiyordu. Bu yüzden sadece o döneme ait imla özellikleri özerinde durmaya çalıştık. Belirgin bazı fonetikler üzerinde durmakla . yetindik. Tervil:ıü'l-Erval} XIV. yüzyılın önemli şairlerinden Alımedi'nin
yazmış olduğu ve edebiyatımızın bil~nen ilk manzum tıp kitabıdır.
Eserin günümüze kadar gelen bir tam, üç tane de yarım nüshası
bulunmaktadır. Çalışmamızın metni, bu nüshalar içerisinde tam olan
Topkapı Sarayı, Revan Bölümü 1681 nurnarada kayıtlı nüsha esas alınarak
hazırlanmıştır. Metnimizin hacimli olması sebebiyle diğer nüshalar
arasındaki farklılıklar gösterilmemiştir. Metnin harekeli olması sebebiyle, harekelerin gösterdiği şekilde okunarak tamiri yoluna gidilmemiştir.
Dizin hazırlanırken bilgisayar kullanılarak "Transkript" adlı bir
proğram geliştirilmiş, bu sayede dizinde hata payı sıfıra indirgenmeye
çalışılmıştır.
Her çalışmada olduğu gibi bu çalışmada da bir takım yamşlıkların ve
eksikliklerin olabileceği muhakkaktır. Bu tür eksik ve yanlışlıkların hoş
görüleceği kanaatini umuyorum.
Fırat Üniversitesi Bingöl Mesle~ Yüksek Okulu'na akutman olarak
~.-·~·· ~ . . ·· ... · ... ·.::·~:· ... ~.i! .• ~:~,·.:,~Ho .. ~·.·,. ..
2
Rektörü Prof. Dr. Arif ÇAÖLAR'a, çalışmalarım için gerekli olan izni veren Bingöl Meslek Yüksek Okulu Müdürü Prof. Dr. Rauf CAN'a, bilgisayar ile ilgili teknik konu ve proğramlarda yardım eden "Kutlu
Bilişim" e teşekkür ediyorum.
~Bu çalışmada bana katkıları olan Y ard. Doç. Dr. Ahmet B URAN, Fırat
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürü Doç. Dr. Sabahattin KÜÇÜK'e, Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY'a ve beni bu çalışmaya yönlendirerek büyük katkıları olan, yardımiarına sürekli başvurduğum danışman hocam Doç. Dr. Zafer ÖNLER'e yürekten teşekkür etmeyi bir borç bilirim.
.-{
OsmanÖZER ELAZIG 1995
3
GİRİŞ
·XIV. ·Yüzyılda Anadoluda Yazılmış Belli Başlı Türkçe Tıp Kitapları
Türk kültür tarihi içerisinde Eski Anadolu Türkçesi dönemi edebi eserlerin yanında, çeşitli ilim dallarından da birçok sayıda eser yazılmıştır.
Bunların içerisinde tıp kitapları önemli bir yer tutar. Bu tıp kitaplarının bir
kısmı telif, bir kısmı da tercümedir.
Anadoluda yazılmış ilk telif tıp kıtabı Edviye-i Müfrede (1390) İbn-i Murad tarafından yazılmıştır. Tercüme kitapların başında da İbn-i
Baytar'ın "Kitabü'l-camic! fi'l-edviyetü'l-müfrede"si gelmektedir, bu
kitabın tercümesinin kimin tarafından yapıldığı belli değildir. XIV.
yüzyılda kısa bir tercüme devresi geçirdikten sonra Türk tıbbı rayına
oturmuş ve bir müddet sonra kıymetli eserleriyle ilim ve kültür tarihimizde
layık olduğu yere gelmiştir.
XIV. yüzyılda yazılmış tıp kitaplarından biri de Ali Çelebi Bin Şerif tarafından yazılını olan Yadigar-i İbn-i Şe.r!f adlı eserdir. Belli başlı bir çok kütüphanelerde nüshaları bulunan bu eserin yazılış tarihi belli değildir.
Eşref bin Muhammed'in 1460 yılında yazmış olduğu Hazac!nü's-Sa'adat
adlı eserde, iki yerde yaptığı çıkmalarda ı Y ad!gardan alıntı yapmış olması
da bu eserin o dönemde oldukça tanınan ve önem verilen bir eser olduğunu
göstermektedir. XV. yüzyılın önde gelen tabibierinden biri de Hacı Paşa
lakabıyla tanınan Celalüddin Hızırdır. Celalüddin Hızır, en önemli
eserlerini Arapça olarak yazmıştır. Müntehab-ı Şifa, Celalüddin Hızır'ın
Türkçe yazmış olduğu en önemli eseridir.
Bu dönemin önemli tıp kitaplarından biri de, AH Bin Abbas el-Mecus!n)nin "Kamilü;)s-sına)tü)t-tıbbiye" adlı eserinden bir bölümünün
Kamilü;)s-sına'a adıyla Türkçye yapılan çevirisidr. Çeviri tarihi belli olmayan Bursa, Hüseyin Çelebi Kitaplığı Tıp No. 2 deki yazma1453 tarihinde Timurtaş Paşaoğlu Umur Bey tarafından vakfedilmiştir.
I :Eşref bin Muhammed: Hasa<Tnü,s-Sacadat, Hazırlayan: Dr .. Bedii N. Şehsuvaroğlu, Türk Tarih Krumu
~.
Ancak bu döneme ait tıbbi eserler üzerinde çalışma yok denecek kadar
azdır2. Damşman hocam Doç. Dr. Zafer ÖNLER bu alanda ilk önemli
çalışmayı3 yaparak bir yol açmıştır. Bunu diğer çalışmalar izlemiştir4.
AHMEDI
A- HAYATI
Yazdığı kitaplarda "Abm edi" malılasım kullanan şairin gerçek adı
·eski kaynaklarda değişik biçimlerde geçmektedir. Bu değişik adlardan "Tacüddin İbrahim bin Hızır" adı birçok araştırmacı tarafından
benimsenmiştir 5.
Alımedi'nin doğum yılı ile nereli olduğu kesin olarak _____ _
bilinmemektedir. XV. yy. tezkirecilerinden Latifi ve tarihçi Ali, şairin
Sivas lı olduğunu yazarlar6. Katib Çelebi ve Kınalızade Hasan Çelebi ise, şairi Germiyanlı olarak anar7. Eslafta~, Osmanlı müJelliflerinde9 ve Amasya Tarihi'ndeıo Alımedi'nin Aınasyalı olduğu yazılıdır.
Köprülü , Alımedi'nin Amasyalı olarak gösterilmesinin, İbni
Arabşah'ta Amasya'da öldüğünün bildirilmesinden ileri geldiğini
söyler11.
Araştırmacılar Alımedi'nin Sivaslı olduğu yolundaki bilgileri
benimsemiyor; Ancak Uzunçarşılı, şairin Uşak köylerinden Sivaslı'da
2Bu alanda Vecihe Hatiboğlu'nun Sabuncuoğlu Şerafeddin'in Cerrahiye-i İlhaniye (DTCF) adlı eseri üzerine
yaptığı Dilbilgisi çalışması; Mustafa Canpolat'ın Edviye-i Müfrede'nin bir bölümünü yayımlaması (Türkoloji
Dergisi C .5, S .ı
,
1 973) İstisna niteliğinde iki çalışmadır.3önler, Zafer. Müntehab-ı Şifa, Doktora tezi, Elazığ,
4Küçüker,Paki Yadigar-ı İbn-i Şerif, Doktora Tezi, Elazığ, 1994
5Köprülü, Ahmedi, İslam Ansiklopedisi (İ.A) : Bu konunun tartışması Banarlı, Nihad Sami, [XIV, Asır
Anadolu şairlerinden Abmedi'nin Osmanlı tarihi: Dasitan-ı Tevarih-i Mülük-i Ali-i Osman ve Cemşid ve
Hurşid Mesnevisi, Türkiyat mecmuası VI. cildinden ayrı basım İstanbul 1939 ] ve daha geniş olarak Kortantamer [Leben und Weiltbild des altosmanichen dichters Alımedi unter Besonderer Berücksichtigung seines Diwans, Freiburg 1973] vermişlerdir.
6 La~Ifi, Tez;kiretü'ş-Şu'ara, İstanbul, 1314, 'Ali Künhü'l-al].bar, İstanbul, 1277
7Hasan Çelebi, Tezkiretü'ş-Şu'ara, Kutluk, TTK., Ankara 1978
8p, Reşad, Eslaf, İstanbul, 1311
9M. Tal;ıir co§manlı Mü>ellifleri, İstanbul, 1333
lOHüseyin Hüsameddin Amasya Tarihi, İstanbul, 1327
5
doğmuş olabileceğini söyleyerek Latifi ve Ali'nin bildirdiklerini
doğrulamaya çalışmıştırl2. Ergun ve Banarlı ise, şairi Germiyanlı
olarak anmaktadırlar 13.
Alımedi'nin ilk öğrenimini nerede yaptığı da kesin olarak
bilinmemektedir. Mecdi ve Katip Çelebi, onun Mısır'a gitmeden önce çevresindeki bilginlerden öğrenim gördüğünü söylerlerl4. Ergun ve Köprülü de bu söylenenleri benimserlerı s. Şairden söz eden eski kaynaklar, onun bilgisini artırmak üzere Mısır'a gittiği, orada Şeyh
Ekmelüddin'in öğrencisi olduğu, bu sırada öğrenim gördüğü
yolundaki bilgiler doğru alınakla birlikte, Hacı Paşa ve Molla Fenari
ile arkadaşlığı inandırıcı değildir16.
Yukarıdaki kaynaklardan kimileri, Alımedi'nin Mısır dönüşünde
Germiyan beyi Süleyman Şah'ın sarayında olduğunu bildirirler ı?.
Sehi'nin ve Latifi'nin Mir Süleyman diye söz ettiği kişi Germiyan beyi Süleyman Şah olmalıl8. Onun Süleyman Şahla ilişkisi Divan'ındaki
şiirlerinden de anlaşılmaktadır.
Alımedi Mirkatü'l-edeb adlı kitabı ile Mizanü'l-edeb ve
Miyerü'l-edeb adlı manzum kitapçıklarını Aydınoğlu İsa Bey döneminde, onun
oğlu Hamza Bey'in öğremi için yazmıştır19. Bu bilgi, şairimizin
Aydınoğulları sarayında bulunduğunu göstermekle birlikte, bunun
hangi yıllarda olduğu~ önce Germiyanoğullarıyla mı, yoksa
Aydınoğullarıyla mı karşılaştığı sorusuna açıklık getirmemektedir20.
Alımedi'nin Osmanlı sarayına da ne zaman geldiği kesin olarak
bilinmemektedir. İskendernamedeki
"Ol Süleyman zade-i şah-ı cihan
Bayezid ibn-i Murad ibn-i Orhan" beytini yanlış
değerlendirerek yola çıkan T. Jozsef21, Ergun22 ve Banarlı23 şairin
12tJzunçarşıh, İsmail Hakkı Kütahya Şehri, İstanbull932
13Ergun, Türk Şairleri, C .I,
14Mecdi Hş., Göh.')'ay, Orhan Ş aik Kati b Çelebi'den Seçmeler, İstanbul 1968 15Ergun, Saadettin Nüzhet Türk Şairleri, İstanbul 1975; Köprülü, Ahmed!, İ.A.
l6şehsuvaroğlu, Nurnan Bedii. Şair ve Hekim, Ahmedi, İstanbul, 1954; Kortantamer, Ahmedi, s. 100-104
17Mecdi, Hş. Gökyay
18Sehi, Heşt-behişt, İstanbul, 1325, s.54; Latifi, s. 82
19Çetin, Nihad M. Alımedi'nin Bilinmeyen Brirkaç Eseri, Tarih Dergisi, C. II, S. 3-4, 1952; Çetin,
Alımedi'nin "Mirkatü'l-Edeb"i Hakkında, Türkiyat Mecmuası, C. XIV 1965 20ünver, İsmail, İskendername İnceleme-TıpkıbasımTDK. 1983
21T. Jozsef, Türk Dili Yadigarları, (Çev. R Hulusi) Milli Tetebbu'lar Mevmu'ası, C. II S. 4 1331 22Ergun, Tş., s. 4
23Banarlı, Nihad Sami. XIVüncü Asır Anadolu Şairlerinden Alımedi'nin Osmanlı Tarihi: Dasİtan-ı Tevarih-i
Müluk-i Al-i Osman ve Cemşid ve Hurşid Mesnevisi, Türkiyat Mecmuası VI ıncı cildinden ayrı basım,
. . . ·: •. . . .... -~. -~ ..
6
Yıldırım Bayezid'in yanında bulunduğunu bildirmektedirler24.
Köprülü bunun Bayezid'in oğlu Süleyman Çelebi olduğunu ortaya
koymaktadır~5. Bu yanlış değerlendirme dışında Yıldırım
Bayezid-Ahmedi ilişkisini açıklayan hiçbir belge yoktur. Kimi kaynaklarda ·Ahmedi'nin Timurla ilişki kurduğu s·öylenmekte ve bir hamam hikayesi anlatılmamakta ise de 26 bu karşılaşmanın gerçek olduğu
kesin değildir27. Şairin yazdıkları, Osmanoğullarından Emir Süleymanla tanıştığını ve şehzadenin ölümüne değin bu ilişkinin
sürdüğünü göstermektedir.
Ahmed!, İskendername'sine ekiediği Mevlid bölümünü Emir Süleyman zamanında Bursa'da yazdığını bildirmektedir28.
Mecdi'nin Şal.ca;)il>. Tercümesi'ne koyduğu ekte, Alımedi'nin seksen yaşını geçmiş olarak H. 815/1412-1413 yılının sonlarında
Amasya'da öldüğü bildirilmektedir29. Bu hesaba göre 1333-34 yılları
arasında doğduğunu söyleyebiliriz. Uzunçarşılı'nın Alımedi'nin
Kütahya'da öldüğünü söylemesi yalnızca yerel söylentilere
dayanmaktadır30 .Yaşadığı yüzyılda en çok yazan şairlerden biri olan
ve Tervii:ı-ü'l-Ervai:ı gibi 10084 beyiti dokuz ayda
"to~uz ayul) içinde uşbu man?üm 1 batam-ı danişile oldı magtün1"
yazdığım; Cemşid-i Hurşid'i iki ayda yazdığım belirtınektedir.
B-
ESERLERİ1- DiVAN
Alımedi'nin şiirlerini kapsadığı bir divan'ı bulunduğunu Sehi
Latifi, Ka tip Çelebi gibi eski kaynaklar bildirmektedir.
24Daha geniş bilgi için bakın Ünver, a.g.e s. 15-16 25Köprülü, Ahmed!, İ. A.
26Aşık Çelebi, Mş. yk. 40a; Hasan Çelebi, s. 147, Mecdi, Hş. s.71; Ali, C. V. s. 128; Gökyay, s. 198
27Köprülü, Ahmedl, i. A.
28ünver, İsmail, Alımedi'nin İskendernamesindeki Mevlid Bölümü TDA Y ., 1977
2~ecdi, Hş., s. 71; M. Tahir Osmanlı Müellifleri, Cil, s. 73
7
Ankara ve İstanbul Üniversitelerinde yapılan öğrenci bitirıne tezleri dışında, Alımedi Di vanı üzerine çeviriyazı çalışması
yapılmamıştır. Kortantamer, adı geçen çalışmasında Divan
yazmalarını geniş bir biçimde tanıtmış31, şairin dünya görüşü ve iç
dünyasıyla ilgili incelemesinde Divan'daki şiirlerden yararlanmıştır32.
Bu çalışmada Divan'ın altı yazması da geniş bir biçimde tanıtılmıştır.
Bunlardan İslam Eserleri Müzesindeki yazma 8056 beyitle en geniş
olamdır. Bu yazınada 72 kaside, 2 terci-i bend, 7 terkib-i bend ve 727
gazel bulunmaktadır. Köprülü Alımedi'nin nazire mecmualarındaki kimi şiirlerin Divan yazmalarında bulunmadığı bildirilmektedir33.
2-İSKENDER-NAME
Alımedi'nin İskender-name'si Türk edebiyatında yazılmış ilk
manzum İskender hikayesi olması ve Alımedi'nin en büyük ve en ünlüsü olması bakımından büyük önem taşır 34. İskendername
yazıldığı yıldan günümüze değin Alımedi'nin hiç unutulmamış bir
mesnevisidir. XVI Yüzyıldan başlayarak tezkirelerde ve diğer kaynak eserlerde anılmış, yerli ve yabanci ilim adamlarının ilgisini
çekn1iştir35.
Aruzun remel bahrinin fa ci la tün 1 fa ci la tün 1 fa ci lün
kalıbıy la yazılmıştır. Mesnevinin bey it sayısı hakkındaki bilgiler
genellikle tek bir yazmaya ya da kendi tahminlerine dayanmaktadır.
Ünver36 İskendername yazmalarım mukayese ederek 8250 beyitten çok olan altı yazma, beyit sayısı 7000-8250 olan dokuz yazma ve beyit
sayısı 7000'den az olan yedi yazma tespit etmiştir
31 Kortantamer , Tunca . Le ben und Weilbild des Al to smanisehen Dichters w Alımedi un ter besonderer Berücksichtigung seines Diwans, Freiburg 1973, Ahmedi, s. 50-75
32Kortantamer a.g.e. s. 201-408 33K.. opru u, ··ı·· Ah me d .... ı. ı· . . A
34iskender-namenin beyit sayısı 8754'tür Ün ver, a.g.e.s. 15
35" Unver, a.g.e. s. 12 36" Unver, a.g.e., s. 13-15
8
Thury37 İskendernameye geniş yer ayırdığı yazısında, mesnevinin diliyle ilgili önemli gör<;Iü~ü noktalara değindiğini
Brockelman'ın da Alımedi'nin dili üzerinde dururken üç yazmasına
dayanarak örnekler verdiğini38 Ünver belirtmektedir. Akalın39
Alımedi'nin Dili üzerine yaptığı çalışmada İskendername'nin İstanbul
Üniversitesi Kütüphhanesindeki yazmasından çeşitli örnekler
vermiştir. Ünver İskendername üzerinde çalışarak bir İnceleme-Tıpkı
basım yayınlamıştır40.
3-
CEMŞiD Ü ijURŞIDAlımedi'nin Cemşid ü ijurşid'inden ilk söz eden Sehi "Cemşid u
Hurşid adlu bir kitab dahı nazm etmişdür. Amma İskendernarnede
olan marifet ü letafet anda yoktur41" demiştir. Katib Çelebi de Cemşid
ü Hurşid'den sözetmekte ve mesnevinin Emir Süleyman'a
sunulduğunu bildirmektedir42. Eanarlı İskendername'deki Osmanlı
tarihi bölümünü yayıma hazırlarken, mesnevinin biinen tek
yazmasıyla karşılamış ve onu bilim dünyasına tanıtmıştır43.
Şairin 1403 yılında tamamlandığını bildirdiği bu mesnevi Emir
Süleyman'ın isteğiyle kaleme alınmış ve sunulmuştur.Ancak elde
bulunan tek yazmadan, mesnevinin ilk bölümlerinde küçük
değişiklikler yapılarak, I. Ahmed'e sunulduğu ya da sunulmak üzere
hazırlandığı anlaşılmaktadır44.
Hezec bahrinin me fa
'I
lün 1 me fa'I
1 lün 1 Fa ü lünkalıbıyla yazılmış olan Cemşid ü Hurşid'in konusu, Çin Fağfur'unun
oğlu Cemşid ile Rum Kayser'inin kızı Hurşid arasındaki aşk
hikayesidir. Bu mesnevi üzerine Akalın doktora çalışması yapmış ve
çeviriyazısını yayımlamıştır45.
3711mry, Jozsef, Türk Dili Yadigarlan (Çev. Ragıb Hulusi),Milli Tetebbular Mecmuası, C.II s. 4 38Brockelman, Carl Altosmanische Studien, I. Die Sprache Aşık PaŞa und Alımedi s, ZDMG ., 73 (1919)
39 Akalın Mehmet- AlımedT'nin Dili TDA Y 1989
40ünver, İsmail AhmedT, İskendername, İnceleme-Tıpkıbasım TDK. 1983, İskendername için daha fazla bilgi bkz.
4Isehi, Heştbehişt, İstanbul 1325 s 54 42Gökyay, s. 198
43Banarlı, DTMAO., s. 90-94
44Banarlı,DTMAO., s. 88-111; Köprülü Alımedi İ. A.
45 Akalın, Mehmet Ahmedi, Cemşid ü Hurşid (İncelem-Metin) Atatürk Üniversitesi Yayınları, no. 182, Ankara
9
4-
TERVI}JÜ'L-ERVAIJŞairin bu mesnevisi üzerinde, sonraki bölümde durulacağı için
burada sadece adım anınakla yetiniyoruz.
5-
ESRAR-NAME ÇEViRiSiAlımedi'nin İranlı Şair Feridüddin-i Attar'dan aym adla Türkçeye
çevirdiği bu mesneviden eski kaynaklar söz etmiyor. Bu Kitaptan ilk
söz eden M Tahir, Alımedi'nin Esrar-name'yi manzum olarak
çevirdiğini bildirerek son altı beytini vermektedir46. Ergun
mesnevinin "Halil Bey veya Halil Paşa adında birine ithaf' dediğini,
1572
beyit olduğunu vefa
cila tün
1
fa
c:ila tün
1
fa
c:ilün
kalıbıyla yazıldığını bildirir47. Ertaylan bu mesneviyi : "Ahmediye
izafe edilen Esrar-name diye anmakta,Ahmedi'nin de Da'i'nin de birer Esrar-name yazmış o Iab ileceklerini b ildirmektedir48.
Özbalcı , Esrar-name'nin çeviriyazısını verdiği bitirme tezinde H.
880 yılını veren beyitlerin, kimi yazmaların sonunda müstensihlerce
eklenmiş olabileceğini, çünkü bu beyitlerin anlatım bakımından
metinden ayrı olduğunu bildirir49.
Din, tasavvuf ve ahiakla ilgili ibret verici hikayelerden oluşan bu mesnevinin yazmaları kitaplıklarda bulunmaktadır50.
6-
BEDA Yic:US-SİHR Fi ŞANA Yic:iŞ-Şi'RAlımedi'nin edebi sanatlarla ilgili olarak yazdığı bu kitabı Çetin
tanıtmıştır51. Kitabın bilinen tek yazması Konya'dadır. Eski kaynaklar
bu kitaptan söz etmemektedir.
46M. Tahir, OM., C. II, s. 73 47Ergun TŞ. s. 73-374
48Ertaylan, İsmail Hikmet. Ahmed-i Da'i Hayatı ve Eserleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
yayınlarından, TürkDili ve Edebiyatı Zümresi, no. 518. İstanbul 1952, s. 67
49özbalcı, Mustafa. Alımedi'nin Esrar-name Tercümesi, DTCF. bitirme tezi, no 75 50özbalcı a.g.e. IV'te 6 yazma göstem1iştir.
lO
7-MİR~ATÜ'L-EDEB
Alımedi'nin bu Arapça-Farsça manzum sözlüğünü de ilk önce
Çetin tanıtmıştır52. Katib Çelebi de Alımedi'nin bu adlı bir kitabı
bulunduğunu söyler. Kitabın biri mensur mukaddimeli olmak üzere
altı yazması bilinmektedir.
8-
MİZANÜ'L-EDEBve
MİcYARÜL-EDEBAlımedi'nin yukarıdaki iki eserini tanıtan Çetin, aynı yazınada
Mirkatü'l-edeb'ten onra Arapçanın biçimbilgisini anlatan Mizanü'l-Edeb ve sözdizimini anlatan Mi'yarü'l-edeb adlı ik Farsça kasidesi
bulunduğunu bildirmiştir.
9- ~AŞIDE-i ŞARŞARI ŞERI:Ii
Mecdi, İbni Arabşah'a dayanarak, Alımedi'nin Kaside-i Sarsari'ye
ş şerh yazdığını billdirmekte, Kati b Çelebi de şerhten söz etmektedir. M Tahir, Ergun ve Köprülü de bugüne değin ele geçmeyen bu şerhi anmışlardır.
Bunlardan başka Alımedi'nin Süleyman-name, Hayretü'l-ukala ile Kanun ve Şifa Tercümesi, ve Çeng-name gibi kitaplarından söz edilmekle birlikte, bunUardan bir bölümünü Alımedi'nin yazmadığı bilinmektedir.
C- EDEBi KİŞİLİGİ
Alımedi'nin edebi kişiliği ile ilgili olarak, bugüne değin yeterli
bir çalışma yapılınamaşı tır. Böyle bir araştırma da ancak şairin bütün
yazdıklarının değerlendirlmesiyle mümkün olabilecektir. Oysa,
bugüne kadar şairin Cemşid ü Hurşid dışında hiç bir eseri
yayyımanmamıştır. İskendername'si tıpkıbasım olarak yayımlanmış.
Kortantamer şairin Divan'ına dayanarak onun şiirlerine yansıyan
dünya görüşü ve iç dünyası üzerinde durmuştur. Akalın Alımedi'nin
dili üzerine bir çalışma yapmış tır.
--{
ı ı
TERVll:IÜ'L-ERVAI:I
Tervihü'l-Ervah Alımedi'nin en büyük mesnevisi olması yanında Türk edebiyatında yazılmış ilk manzum tıb kitabı olması bakımından
da büyük bir önem taşır.
Alımedi'nin "ilm-i tıbbda mesail-i kanun ve şifayı nazm ile
muteber bir kitab" vücuda getirdiğini söyleyen Latifi'nin kastı
herhalde Tervihü'l-Ervah'tır. Tarihi kaynaklarda adı geçmeyen bu eser
yanlışlıkla Tafri~ al-arva~ şeklinde bahsedilmiş sonra Saadettİn
Nüzhet tarafından bazı parçaları neşrolunmuştur53. Eserin Tafri~
al-Arva~ şeklinde bahsedilmesine sebep Topkapı Sarayı III. Ahmet
Bölümündeki 1986 numaralı yazmanın başında bu şekilde bir ibare
bulunmasından kaynaklanmaktadır. Latifi ve M. Tahir'in etkisiyle
"Kanun ve Şifa Tercümesi" altında Ahmed~'nin yazmadığı bir kitaptan
bahsedilmiştir. Tervihü'l-Ervah'ta sadece aşağıdaki beyİtte ~anün-ı
Şifa'dan bahsedilmiştir. Burada da böyle biresere sahip olup olmadığı
açık değildir.
134a/3670 ya olmaya mürekkebde ol dabı hem
zi-Is:anün-ı şifa va'llahu a'lem
Köprülü Topkapı Sarayı'ndaki bir nüshaya bakarak takriben 4000 beyitlik dediği eser 10084 beyittir. Şairin kendi beyamy la
374a/10051 "'adedle onbiTJ hem yüzdür
zihi na~ım zihi 'ıls:d u zihidür" on bin yüz beyiti dokuz ayın
içerisinde yazmıştır.
Aruzun hezec bahrinden me fa 'i lün 1 me fa 'I 1 lün 1 Fa u lün
kalıbıyla yazılmış olan bu mesneviyi Şehsuvaroğlu daha geniş bir
biçimde tanıtn1ıştır54. Topkapı-Revan yazmasındaki yukarıya
aldığımız beyite göre bu mesnevinin 4000 dolayında değil, 10100
beyit olduğunu ileri sürmüştür. Ayasofyadaki yazmanın da eksik
olduğunu bildiren yazar; bu konuda kendi sayımına dayanan bir sonuç
da vermemiştir. Mesnevinin 1403-1410 yılları arasında Emir
Süleyman adına yazıldığını bildiren Şehsuvaroğlu, daha sonra eklemeler yapılarak I. Mehmed'e sunulduğunu öne sürmüştür.
53Köprülü, Alımedi İ.A.
ı 2
Köprülü: "İran ve Türk edebiyatında, cinsi m~nasebetlere ve· zevk ·ve sefahate, keyfe ait bir takım meselelerin böyle, tıbba ve hıfzısıhhaya
aitmiş gibi ciddi bir renk verilerek şiir mevzu ittihaz edilmesi eski bir
ananedir. İhtiyar şair de genç ve sarhoş prensin hoşuna gitmek için böyle bir mevzi intihap etmiş olmalıdır." 55 diyerek kitapta baştan
sona bu konuların işlendiği izlenimini uyandırmıştır. Halbuki 10084 beyitlik mesnevide bu konular sanıldığı biçimde ve genişlikte ele alınmamıştır.
Ahmed!, Tervih-ü'l-Ervah'ın dibacesinde;
4a/44 "düzelüm tıbda bir }.<aç }.<avanin 1 ki ola tuhfe-yi şah-ı selatin" beyitiyle tıbba ait bazı meselelerden bahsedeceğini söyleyerek, ismini zikretmemekle birlikte aşağıdaki beyiderden anlaşılacağı üzere; bunu Süleyman Çelebi namına yazmıştır. Emir Süleyman sarhoşluk ile
meşhur bir şehzade idi56.
Alımedi bazı kasidelerinde ve inceleme metnimizde herkesin akıl
ve şuurunu kaçıran içkinin Emir Süleyman üzerinde tamamiyle makus bir tesir yaptığını tekrarlamak suretiyle velinimetini müdafaya
çalışmıştır57.
4a/46 çü bezm idenedür 15:atında anuiJ Cem 1 çü rezm idenedür öiJinde Rustem 4b/55 nola bu şeh içerse bade dayim 1 çü c:al.<l u hüşidür peyveste !5:ayim 4b/56nice kim içe artar c:al.<l u nün 1 nıeger kim ol şarabu1Jdur tahün 4/b57çün içe nıal)z-ı ral)met olur ol şah 1 ki itsün devletini !5:ayim Allah 4/b58 niçe kim içe olur eltaf-ı efzün 1 düşer ne dürlü fıc:l iderse mevzün 4b/66 ol içsün cam-ı reyi:ıanı vü gülgün 1 naşlbi düşmenüiJ ]Jar-beng ü efyün
Tervil).ü'l-Erval).'ı Bursa'da yazan Ahmed!, eserin yazılmasını
istemeyen ulema takıını için yergi yazmıştır. Bu yergiden bir takım beyideri aşağıya aldık.
ı 73b/46ı9 bu bir 15:avmü1J içinde oldı man:{:üm 1 }.<amusı şüm a]Jter şöylekim büm
ı 73b/4620 eşekler Iili adlan eyinınıe 1 ne millet bilinmezler ne ünınıe
ı 73b/4626 nedenkim var ki adı canavardur 1 it u toiJızdan anlar biterdür
ı 73b/4627}.<arabet yo]J olarda vü e}.<arib 1 zarar işleri eylekim 'a}.<arib
ı 73b/462815:amusıl5:arga gibi l)Ilekerdür 1 cemic:l zag gibi clfe ]Jürdur 1 74a/4633 olarda ]Jayrdan hergiz eser yol5: 1 eşekde var olarda bir h üner yol.<
ı 74a/4634 dilemezlerdi ki ola uşbu te:ılif 1 ki derd-i canadur etiere bu taşnlf
55K·· opru u ··ı·· Alım e d... ı. ı· . . A 56Köprülü, Alımedi İ.A. 57K·· . opru u, ··ı·· Ah me d.. ı, ı· . . A
13
17 4a/4635 virürlerdi baiJa d ürlü melamet 1 ki terk idem ire balJa l).acalet 374b/10065 birinde cilmden yo]J nim şerome 1 nedendür yarabadları eimme 374b/10067 yehiid al).ban bir kez itdi tal).rlf 1 bular tal)rlf ider peyveste taşnlf 374/bl0068 bulardan yigdurur bi-şek behayinı 1 neden oldı bularu1J adı calim 375a/10073 eşek bigi deperler her edlbi 1 hem it bigi talarlar her garlsi 375a/10074 kütübden virmediler nesne bal)a 1 dilemezlerdi bu te;)IIf 01Ja 375a/10075 bu niin dilemezlerdi ol eyirnme 1 veya billahu illa en yütimme 375a/10076 ı:ı~a minnet ki bu te;)fifi kamil/ tamam oldı caıa. ragım olara zıl
ESERiN NÜSHALARI
Bazı kaynaklar eserin bilinen beş nüshasından58 bahsetmelerine
rağmen eserin bir tam, üç tane de eksik nüshası vardır. Topkapı Sarayı
Kütüphanesinde Revan Bölümü 168l'de kayıtlı bulunan eser tam,
diğerleri de yarımdır. Bu eserden Osman Şevki müellif nüshası diye söz etmektedir59. Topkapı Sarayı Kütüphanesi III. Ahmet Bölümünde
ı 986 nurnarada kayıtlı bulunan nüsha yarımdır. Eseri II. ci lt olarak
değerlendirirsek I. cildidir. Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya
Bölümünde 3595 nurnarada kayıtlı bulunan nüsha da eserin II. cildidir.
İki yarım nüsha hemen hemen aynı kalemden çıkmış gibi görünmesine
rağmen T.S.'ındaki nüsha 15, Süleymaniyedeki 13 satırdır. Atatürk Kitap lı ğı M. Cevdet O .47'de kaytılı bulunan nüsha ise yaklaşık ilk 7000 beyti almıştır.
Eserin tesbit edilen nüshaları şunlardır:
TOPKAPI SARA YI KÜTÜPHANESi NÜSHALARI
TopkapıSarayı Kütüphanesi ı767
REVAN
Bölümü ı68ı'dekayıtlı bulunan nüsha; Alıarlı kalın kağıt, 27 5mm. boy ve 180mm. eninde 375 yaprak; sahifede talikle 55mm. uzunluğunda çift sütun üzerine harekeli yazı, Osman Şevki tarafından müellif nüshası olarak tahmin edilen, cetveller kırmızı, miklepli ve şemseli, eserin ilk sayfası
iki sefer yazılmış bu yüzden metinde 2b'den başladık.
Ayasofya Kütüphanesi
III. AHMED
Bölümü ı 986'da kayıtlıbulunan nüsha; 265mm. boy ve ı 80mm. eninde 223 yaprak, hakekeli
58şevk:i, Dr. Osman Beşbuçuk Asırlık Türk Tababeti Tarihi (Sadeleştiren Prof. Dr. İlter Uzel) Kültür Bakanlığı
Yayınları Ankara, 1991, s. 175
14
nesilıle yazılı 110mm. uzunluğunda ·13 satır. Mahmud bin Abdullah
eliyle Bozdağ'da 932 (1526) kopye edilmiş. İlk 4638 beyit eksik.
SÜLEYMANiYE KÜTÜPHANESiNDEKi NÜSHA
Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya Bölümü 3595 nurnarada
kayıtlı bulunan nüsha; nesih yazı, 173 yaprak, 15 satır, 4638'den sonraki beyider eksik.
ATATÜRK
KİTAPLIGINDAKİNÜSHA
Atatürk Kitaplığı, M. Cevdet O. 47 nurnarada kayıtlı bulunan nüsha; 235 varak, 15 satır, 170mm. en 27 5mm. boy, kağıt clitli, farklı
nesih yazılar (farklı müstensihler); başlıklar kırmızı 76. varak ile 118. varaklar arasındaki bitki isimleri kıımızı. Yaklaşık 5000 beyit eksik.
ı 5
Y AZlM
(İMLA) ÖZELLİKLERİŞimdiye kadar Eski Anadolu Türkçesi üzerinde pek çok çalışma
yapılarak hemen hemen bütün dil özellikleri saptanmıştır60. B u
çalışmalar ışığında bir dilbilgisi yapmak yerine henüz çok iyi
araştırılmamış olan yazım özelliklerine ağırlık verdik.
Eski Anadolu Türkçesinde XIII. yüzyıldan başlayarak, yazım
özellikleri belirli kalıplara doğru gitmektedir. Başlangıçta daha çok hareke kullanılmış, daha sonra ekierde ve köklerde belirli kalıplar
ortaya çıkmıştır. Manzum eserlerde kalıplaşma biraz daha geç
gerçekleşmiş. Türkçe kelimelerde imalenin bol kullanılması bunun
sebeplerinden biridir. XV. yüzyıldaki manzum eserlerde ise genellikle
yazım kurallarım ölçü belirlemektedir. Türkçe kelimelerin köklerinde
ve eklerinden ünlülerin harfle ya da hareke ile gösterilmesi doğrudan
doğruya ölçüye bağlı olarak değişmektedir61.
Ahmedi, on dördüncü yüzyılın en önemli şairlerinden biri olduğu
için Türk Edebiyatı araştırıcılarının dikkatini çekmiş, hayatı ve eserleri çeşitli yönleriyle ele alınmıştır62.
Genellikle Türk dilinin bu dönemini;
1. Eski Anadolu Türkçesi 2. Osmanlıca
3. Türkiye Türkçesi olmak üzere üçe ayırarak Eski Anadolu Türkçesi'nin on üçüncü yüzyıldan on beşinci yüzyılın sonlarına kadar olan zamarn içine aldığım söylerler63.
60."Şeyhi ve Çağdaşlarının Eserleri Üzerine Gramer Araştırmaları" Faruk Kadri Tirnurtaş, TD AY, I 1960, II
1961
Tez;kiretü'l-Evliya,(Tercürnesi/ İnceleme-Metin-index, Dr. Selahattinn Olcay, Ankara, 1965 Ahrnedi, Cernşid ü J:Iurşid, İnceleme-Metin-index, Mehmet Akalın, Doktora Tezi (1969)
61Mecrnücatü'n-ne~acir, Doç. Dr. Mustafa Canpolat, Ankara, 1982
62 Bu araştırmaların belli başlıları şunlardır. "Ahrnedi" , Fuat Köprülü, İslam Ansiklopedisi, "Ahmed! ve
Dasitan-ı Tevari~-i Mülük-i Al-i Osman ve CemşTd ve IJurşTd mesnevisi, Nihad Sami Banarlı TM VI, 1939,
"Leben und Weltbild des altosmaschen Dichters AlımedT unter besanderer Berücksichtigung seines diwans" Tunca Kortan tarnar, İslarnkundliche J:mtersuchungen, B and 22 \reiburg im Breiscau 1973, Ahmedl, Cemşid ü
IJurşid, İnceleme-Metin-index, Mehmet Akalın, Doktora Tezi (1969), "Ahmedi'nin DiliMehmet Akalın,
TDAY 1989, Ahmed!-İskkendername, İnceleme-Tıpkıbasım, Dr. İsmail Ünver, Ankara, 1983 63 Ergin, Doç. Dr. Muharrem. Dede Kork.'Ut Kj~bı II, İndex-Gramer,Ankara 1963
ı 6
Prof. Dr. Zeynep Korkmaz Eski Ana~ olu Türkçesini iki döneme
ayırır:
1. XI-XIII. asırlara arası Selçklu Türkçesi Dönemi,
2. Eski Anadolu Türkçesi'nin ikinci dönemi: Beylikler Türkçesi (XIII-XV. yüzyıl ortalarına kadar uzanan dönem).
Mehmet Akalın Alımedi'nin dilini gramer yapısı itibariyle Selçuklu ve Beylikler Devri Türkçesinden ayırarak Daha çok
Osmanlıcaya yaklaştığım belirtir64. Ve Alımedi'nin eserlerinin Eski
Anadolu Türkçesinin ilk Osmanlı ca devrini temsil ettiğini söyler.
Araştırma konumuz olan Tervii:ıü'l-Ervaq'ta diğer Eski Anadolu
Türkçesi metinlerinde olduğu gibi, Arapça ve Farsça kelimeler Türkçede her zaman bu alfabedeki imlalarıyla yazılmıştır. Türkçe kelimelerin imlasında ise Uygur imlasının etkisinin görüldüğünü
Korkmaz söylemektedir. Alımedi Divanı, Ahmedinin İskender namesi, Tervihü'l-Ervah'ın Topkapı Sarayı nüshaları üzerinde bir inceleme65 yapıldığı, tezimizin hacminin ve dizininin çok fazla olması
yüzünden imla meselesinin fazlaca uzatılmasından çekinilerek, tesbit
ettiğimiz imla husus u genel görünümleri ile ele alınmış, ekierin
yazılışı için ayrı bir bölüm açılmamıştır.
Metnimizde kullanılan ünsüzler Arap alfabesine ilave edilen farsça harfleri de içine almaktadır. Türkçede kullamlan sekiz ünlü yü arap alfabesindeki tJ .,
i
harfleriyle karşılanmaktadır. Bu bakımdanTürkçe kelimelerin ünlülerinin tesbitinde, bazı hallerde güçlük çekilmektedir.
ÜNLÜLERİN
Y
AZILIŞIa ve e Ünlülerinin Y azılışı
Metnimizde a ve e ünlüleri üstünlü e lif (i), medli e lif ( 1), ve iki gözlü he (~) ile gösterilmiştir. Örnekleri verirken aynı kelimenin vezne göre farklı yazıldığı yerlerden örnekler vermeye özen gösterdik.
64 "Ahmedi'nin Dili" 1\tlehmet Akalın, TDAY 1989,
17
Mesela dabı kelimesinin a'sı kimi yerde üstünle, kim yerde üstünlü elif kim yerde de medli elif ile yazılmıştır.
1- Ön seste
a) üstünlü elif : Metnimizde vezne göre son seslerde uzun okunmak icap eden yerlerde kullanılmıştır.
alalar 144b/ 3928 eger 17lb/4471
b) Medli elif : V ez ne göre uzun okunınası gereken hallerde
kullanılır,
ab 184b/4919 alJa 233b/6233
2- İç seste
a) üstün : Metnimiz manzum olduğu ıçın genellikle imal e
yapılmayan yerlerde kullanılır. dagı 142b/3869
gerekdür 144b/ 3930
b) üstünlü e lif : Metnimizde uzun okunmak gereken yerlerde
kullanılımıştır.
gerek 206/b5 513 degin 34 7b/9311
c) Medli e lif: Kullamlışı seyrektir. U zun okunınası gereken hallerde
kullanılır. N adiren kapalı hecelerde de medli e lif yazılışına tesadüf
edilmektedir.
dagı 141 b/3 854
taşdan 152a/4104
d) İki gözlü he : Metnimizde iki gözlü he Türkçe kelime ve ekierin
yazılışında genellikle son seslerde, seyrek olarak da iç seslerde
kullamlmıştır.
nitekim 7 a/126 nedür 149a/4028 giceyile 157a/4220
3- Son seste
a) Üstün : Türkçe kelime ve ekierde imale yapılmayan yerlerde
ide 157b/4233 şuda 143a/3892
ı 8
b) Üstünlü elif: Uzun okunmak icap eden yerlerde kulllanılınıştır.
balJa 284b/7588 arta 318b/6523
alJa 318b/6521 .
d) İki gözlü he : Türkçe kelime ve ekierin yazılışında son seslerde
sıkça kullamlmıştır. içe 258b/6895 idile 318b/6517 şuda 284b/7 596 ı, i Onlülerinin yazılışı 1- Ön seste
a) Esreli elif : ı ve i sesleri genellikle vezin icabı kısa okunmak durumunda bulunan açık hecelerde esreli e lif kullamlır.
ıssı 31a/751 ide 245b/6555 ider 141 b/3 844
b) Elif ye : Türkçe kelimelerin başındaki açık hecelerde imale varsa e lif ye ile yazılmaktadır.
ire 3 71 a/9965 idiise 371a/9963 ide 219b/5869
1- İç
seste:
a) Esre : Genellikle vezin icabı kısa okunmak zorunda olan iç ve son seslerde es re kullanılmıştır.
lqzıl 141 b/3 848 agızda 41 b/ 1024 b) Ye ile
dögiben 167b/4359
c) Esreli ye : Genellikle vezin icabı·uzun okunmak gereken açık
hecelerde kullanılır.
gibi 173b/4622 yigirrni 141 b/3 84 7
ı 9
bigi 54a/1463 iki ses de esreli ye ile yazılmış.
yimek 31a/750
gıc 51b/1314, 120a/3280,
3- Son seste
a) Esre : Genellikle vezin icabı kısa.okunmak zorunda olan iç ve son seslerde kullamlrnıştır.
altı 148b/4021 köki 145b/3948
şerheti 157b/4232
gibi 45a/1108
gibi 54b/1380, 173b/4622
b) Ye : Genellikle vezne göre uzun okumak gereken açık
hecelerde kullamlır, kapalı hecelerde esreli ye'nin kullamlması düzenli
değildir.
dabı ı 84b/ 49 ı 3
ıssı 223b/5957 biri 3 ı a/7 48
c) İki gözlü he: Farsçadan dilimize geçmiş ki, çünki, gerçi v.s. gibi
kelimelredeki ki;)lerin i;)leri iki gözlü he ile yazılırlar.
ki 66b/ı 703
D 1 u, ö, ü Ünlülerinin Yazılışı
1- Ön seste
a) Elif vav : Ön seslerde kullanılan yazılı ş şeklidir. Kullanımı
düzenli değildir. Metnimizde ol kelimesi her zamanelif vavla yazılır.
üç ı 66b/4334 olur ı 7ıa/4549
b) Ötre : Açık hecelerde kısa okunmak gerektiğinin işaretidir.
ola 174b/4646 olur 176a/4784
20
2-
lç
sestea) Vav : İç seslerde istisna durumu olarak bazen uzun okunmak
gerektiğini gösterir. Kapalı hecelerde ise böyle bir kaide yoktur.
anulJ 148b/4019 töke 189a/5042
bişüreler 167b/4362
b) Ötre : Açık hecelerde kısa okunmak gerektiği zaman kullamlır.
Kapalı hecelerde ötre yerine vav yazıldığı da sıkça görülmektedir.
yuyalar 177b/4725 tökeler 177b/4726
3- Son seste
a) V av : Bazı durumlarda uzun okunmasını belirtirse de kesin bir kaide yoktur.
şayru 184b/4920
bu 192b/5039
b) Ötre: Ve bağlacının çoğu zaman vav'sız sadece ötre ile yazıldığ
görülür.
keşkab u dohn u levz-i şirin 206b/5514
ÜNSÜZLERİN
Y
AZILIŞIMetnimizdep ve ç seslerinin yazılışında Arap imlasımn tesiriyle c ve b seslerinin sık kullanıldığı görülmektedir. !J sesi genellikle kef veya bazen üstte üç noktalı kef ile gösterilmektedir.
Kalın ünlülü s'lerin çoğunlukla sad ile yazılmasına rağmen sık sık
sin ile yazıldığı da görülür. Arapça kelimelerde yan yana gelmiş iki
2 ı
kelimenin hem şeddeli hem de şeddesiz şekillerine sıkça rastlanmaktadır.
p Onsüzünün Yazılışı
Türkçe kelimelirin başında p- yazılışı ile karşılaşılmaz Bugün
yazı dilimizde p- ile olan bınar 121 b/3331, barmak 29a/702, 35b/866,
biş- 83a/2182 kelimelerinin ön sesleri metnimizde b- şeklinde olduğu
görülmektedir.
İç ve son seslerdep yazılışında ise belirli bir kaide yoktur. Öyleki
bazı Aarpça kelimelerin bile hem b hem de p'li şekillerine
rastlanmaktadır.
'al,cb 15a/356, 17a/391 'al,cp 15a/354, 15b/359 ib (ip) 224a/5974
l,cıbl,cızıl 271 a/7229
Zarf-fiil (Gerundium) eki -p için yaygın olan -b yazılışına karşılık aynı kelimelere gelen ekierde -p yazılışına da sıkça
rastlanmaktadır. Bu yüzden metinde ve dizinde bunları okunduğu gibi
bırakarak -p ile transkrib etmedik.
alub 178b/5753 (1) yerde, buna karşılık alup 119b/3261 (10) yerde;
olub 277a/7381, olup 7b/1143 (36 )yerde geçmektedir.
ç Ünsüzünün Yazılışı
Metnimizde ç ünsüzü cim ve çim ile yazİlmaktadır, yazılı ş ta belirli bir kural yoktur. Aynı kelimenin farklı yazımları da görümektedir. Yalmz ön ses te genellikle çim ile yazılmaktadır.
bıyareyn u l,cavun cekirdeginden 278a/7 414
aclıijdan 8b/ 170
aclıl,c 256b/6844 gökce 128b/3524
gic 3lb/766, 36b/880, 51b/13ı4, 120a/3280, giç 51 b/ 1311 , 51 b/ 1312, 118a/3 207,
Is:acmaga 315a/8419, J.s:uvvetce 237a/6319
22
g Onsüzünün Yazılışı
Metnimizde tonsuz k ile tonlu g sesini ayırt edecek olan noktalı
kef sesi sınırlı kullanılarak bu sesin tonlu veya tonsuz olarak
okunmasında bize bir takım ip uçları vermektedir.
gey 79b/1 086
1) Onsüzü
Metnimizde 1J ünsüzü kef ile yazılmıştır. Çok az yerde kef'in üstüne üç nokta konularak yazılmıştır.
al)a 144a/3516, 219b/5969
t Onsüzünün Yazılışı
Metnimiz diğer E.A.T. metinlerinde olduğu gibi kalın sıradan
olan kelimelerde tı ince sıradan kelimelerin ön sesleri te ile yazılınıştır.
Toz kelimesi istisna teşkil eder. toz 137b/3757, 215b/5756, tüzil- 64a/1639
s Ünsüzünün Yazılışı
E.A.T. metinlerinde ön ünlülü s'ler Türkçe kelimelerin ön, iç ve . son seslerinde düzenli olarak sin ile yazılmıştır. Art ünlülü s'lerin
yazılışında ise herhangi bir düzenlilik yoktur66. Kalın sıradaki s'ler
bazen sad bazen sin ile yazılmıştır. saç 18a/421, şaç 116b/3171; saç-265b/8084, şaç- 72a/1862; şag 54b/1380, sag 325b/8713;
şagal-281b/7501, sagal-163a/4357; saglıls: 144a/3913, şaglıl.<. 327a/8747. Su
66 Ahmed Fak.ih, Çarhname, rv1ecdut Mansuroğlu, İstabul 1956, Marzubanname Tercümesi, İnceleme-Metin
Sözlük-Tıpkıbasım, Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Ankara, 1973, Sultan Veled'in Türçe Manzumeleri, Mecdut
23
sözü -genellikle sat ile yazıldığı halde sin ile yazılmış bazı örneklere tesadüf edilmektedir. suyı 71b/1854
şaçı 116b/3171, şaçları 96b/2586, şaçına 365a/9796
saça 265b/7084, 266a/7088, saçalar 252b/6737, 274a/7303,
sçıçmal.< 335b/8982
şaça 176a/4684, 189a/5035, 215b/5758 şaçalar 48b/1228,
273b/7291, 296a/7918, 314b/8413 şaçmagı 72a/1862
şag: 54b/1380, 57b/1470, 178a/4743, 291a/7773, 369b/9924
sag ayag 325b/8713, sağdan 325b/8713 sag yalJa 361a/9684,
sag yanı 71b/1848, saga 71b/1845, sağına 71a/1843, sagındagı
235a/6271
Eklerin Yazılışı
Metinde Türkçe yapım eklerinin çoğunluğu bitişik yazılmasına
rağmen ayrı yazılan ekler de bir hay li fazladır.
Bitişik Yazılan Kelimeler
Edat, bağ, ek fiil, zarf durumundaki bazı kelimelerle ve bazı
sayılar yer yer bitişik yazılmıştır. anulJ çün 3a/25 (33 kez), anulJçün
(15 kez), gerek ki 42b/1057 (23 kez) gerekki 134a/3677 (3 kez) ; oll.cadar 131b/3600 (31 kez) oll.cadar 194b/5189 (10 kez); bu ve buna benzer kelimeler dizinde de bitişik ve ayrı yazılışları verildiği için bütün örnekleri buraya almıyoruz.
Şedde
Türkçe kelimelerde iç seste aynı ünsüz yan yana geldiği zaman bazen bir harf yazılıp üzerine şedde konulmakta, bazen de sadece bir harf yazılıp üzerine şedde konulmaktadır. Bazen şeddesiz tek harfli olarak da yazılmaktadır.
~o~uzunı 35a/861
tol.cuz 37a/902, 60b/1537, 161a/4309, 161a/4309, 194a/5177, 374a/10049
24
SES
BiLGİSİÜNLÜLER
Bugünkü yazı dilimizde olduğu gibi metnimizde sekiz ünlü vardır:
e,
ı,i,
o,
ö,u,
üÜNLÜ
DEÖİŞMELERİ
e>i Değişikliği Bakımından İlk Hece
Bazı araştırıcılar, bazı kelimelirin, ilk hece i'lerinin başka dönem, saha ve şivelerde hem i hem de e ile yazdışından hareket ederek bu iki ünlünün bir kapalı e (e) den çıktığını ileri sürmüşlerdir67. Eski Anadolu Türkçesi metinleri üzerinde çalışanların hemen hemen hepsi bu meseleyi tartışmışlardır.
Metnimizde sonradan e'ye dönüşen· kelimelerin hepsi düzenli olarak i ile yazılmaktadır. Sadece bir yerde geç-=gec- şeklinde
yazıldığı görülmektedir.
ge ye 304a/8141 , geygil 7 4b/ I 937, geymek 114b/31 05 giye 74a/1927
ü>i; u>ı Değişmesi
Kelime kökünde meydana gelen örnek: düb> dib 262b/6992, 112b/3046, 233a/6217 göljil 128a/3515 (tek bir yerde) kelimeleridir.
~o19 88b/2346, ~un 78b/2049, 157b/4228, ~uzı48b/1232
umşaQ. 16a/371, 176a/4677
ımşa]J deva 21la/5642, ımşa]J l}.u~ne 270a/7202, 349a/9352
67 Bk. V. Thomsen, İnscriptions de I'Ork:hon dechiffrees. Helsingfors 1896, s. 14; J. Nemeth "Zur Kennetis de...;; geschlossenen e im Türkischen", Kcsa, I Erganzungsband. Budapest-Leihzig 1939, s 518. Mecdut Mansuroğlu
"Das geschlossene e im karachanidischen Türkisch" UAJb XXXI, 1957, s. 215-223; Ahmed Cevat Emre "Türkçede Bulanık e (e) Fonemi TDA, lll, s. 6-7, 1946, s. 489-497
25
ımşal.<. ol- 344a/9215, ımşal.<. 223b/5957, ımşal.<. od 138b/3781,
agızdagı I.<.oku 97b/2604, agızdagı nekhe 111a/2999
aguzdur 117 a/3189
iJ>e Değişmesi
Metnimizde böyle 15b/365 374b/10061 şöyle 12b/288, 18a/416 kelimelerinin ilk ünlüsü ö, eyle=öyle 10b/229, 15b/366 kelimesinin ilk ünlüsü e'dir.
ÜNLÜ UYUMU
Dilbilgisi kitapları Türkçe'de ünlü uyumunu ik kısımda mütalaa etmektedirler:
Dil benzeşmesi
Dudak benzeşmesi
DİL BENZEŞMESİ
Bu uyum kalın ünlü ihtiva eden bir kelimenin daha sonraki ünlülerinin de kalın, ince ünlü ihtiva edenlerin ise ince ünlü almasıdır.
Metnimizde dil uyumu, kök kelimelerde olduğu gibi ekierde de düzenlidir.
Bugünkü yazı dilimizde dil uyumu dışında kalan ki aidiyet eki Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde uyuma tabidir. Metnimizde de
-gı/-gi eki diğer E.A.T. metinlerinde olduğu gibi uyuma tabidir.
agızdagı !.<.oku 97b/2604, agızdagı nekhe 111a/2999
balgamdagı cüllab 220b/5893, b.+dagı a]Jlat 173a/4613
bogurdagıl)unai.<.a 1 06b/2873
burundagı 112a/3043
Cevheri fiil i- ek gibi kabul edildiğinden, uyuma tabi olmuştur.
~.
26
i- fiilinin zarf-fiil şekli iken, -ken metnimizde de uyum dışı kalmıştır.
çıbarken 304a/8 ı 3 ı
çı~arken ı 2ı b/33 24
DUDAK
BENZEŞMESİBu uyum metnimize bir çok aykırılıklara sahiptir. Dudak
uyumsuzluğunu kelimelerde ve ekierde olmak üzere iki kısımda
incelenebilir. Dudak uyumu bazı kelimelerde gerçekleşmemiştir.
Kelimelerde Görülen Dudak BenzeŞm.ezliği agulı uc zal).mı ı 13b/307 4
agulu l)ayvan semmi ı68a/4477
aguzdur 117 a/3189
azuglı~dur 65a/1666
e yü 26a/607, 37a/903, 62a/1575, 63a/1603, 99b/2669,
ı26a/3451, ı35a/3692, 218b/5843, 262b/7002, 314b/8415,
315a/8420, 333b/8925, 334a/8941
degül 6b/ı15, Sb/171, llb/259, 12b/281, 22b/533, 25a/587, 26a/620, 27b/654, 29a/690, 37b/908, 55b/1409, 61a/1542, 62b/1590, 62b/1593, 63b/1615, 76b/1996, 92a/2445, 103b/2780, 106b/2877, 114b/31 07, 132a/3618, 238b/6358, 245a/6539, 323a/8644, 332a/8888, 334a/8944, 335b/8985
delüce ~arva 64b/1645, delüce zivan lOOb/2701
burın delügiine 192a/5123
de mürile 330a/8835, de mürdeki 131 b/3606 demürci 298b/7989
dilkü yagı 333b/8925
gendü 37lb/9984, gendü gendüzine 63a/1598, , gendüdurur 2b/7, gendü1Je 337a/9026, gendüye 3a/27, 49b/ı252, 35lb/9419, 351b/9422
gendüzinülJ 21 b/505, 235b/6288
girü 3a/14, 12b/28ı, 38a/932, 54b/ı383, 62a/1577, 63a/1602, 65a/1667, 7la/ı835, 7lb/1848, 80a/2089, 134b/3688,234a/6246, 234b/6261, 236a/6297, 258a/6879, 273b/7299, 283b/7570, 31 6a/8447, 324a/8672, 369a/9904
27
incü 154a/4145, 242b/6469, ineklüde 117 a/3184
I.carşu 19a/442, 24b/569, 136a/3716, 144a/3910, 196b/5242,
295a/7893
yavuz I.col.cu 55b/1414, 57a/1453, 57a/1462, 68a/1746, 221b/5918,
Ekierde GiJrülen Dudak Benzeşmezliği
Eski Anadolu Türkçesi diğer metinlerinde olduğu gibi, bizim metnimizde de eklerdeki dudak benzeşmezliği oldukça yaygındır.
Dudak benzeşmezliği bakımından ekler üç gruba ayrılır.
1- Uyuma girenler
-uban/üben; -ıban/-iben gibi bazı ekler dudak uyumuna girme temayülllerin göstermektedirler.
açıhan 119b/3258
alıhan 156b/4209, 179a/4768, 190a/5063, 260b/6941
belüriben 8b/172 biliben 4a/41 diriben 142a/3864
2- Yuvarlak ünlü ile kullanılanlar
Ilgi Hali -uyl-üy; -nuyl-nüy
Metnimizdeki ilgi hali ekieri istisnasız yuvarlak ünlülüdür. enclr agacınulJ remadı 3 71 a/9970
almanulJ rubbı 348b/9334, almanulJ şarabı 255b/6811,
Yön gösterme eki -arul-erü
yubaru14a/328, 60b/1530, 114a/3094, 285b/7628, y.+dan 66a/1697, 228b/6094, 322b/8623, yu]Jarusı 21b/509, yu]Jaruya 194a/5170, 197a/5255
28
Iyelik Ekleri, -m (-uml-üm), -muzl~müz, -umuzl-ümüz; -!)
(-uy/-. üy), -yuzl-yüz
sözüm 43a/1077
sözüınİ 194b/5186
SÖZÜlJ 61a/1547, 98b/2636, 225b/6010, 313a/8368 sözülJe 277a/7390
bevlülJ 42b/1052, 43a/1067, 45a/1137, 56a/1433, 56a/1434, 290b/7762, 291a/7775
cismülJ 26b/627, 48a/1220, 75a/1960, 281b/7510, 308a/8239
içün Edatı
Eski Türkçede üçün olan son çekim edeatı metnimizde ya ilk ünlüsü düzleşerek içün olmuş veya ekleşip çün şekline girmiştir.
cevheriçün 97 a/2602 cülabiçün 184b/4919 defiçün 160b/4305 defiyiçün 63b/1618
anulJçün (Bitişik) 244b/6526, 267a/7123, 267b/7127, 291a/7766, 293b/7848, 299a/7995, 308a/8235, 318a/8505, 322b/8619, 345b/9259, 349b/9363, 353a/9462, 357b/9585, 374b/10061, 375a/10080
anulJ çün (Ayı1 yazılmış) 3a/25, 3b/30, 3b/39, 13b/316, 15a/354, 15a/356, 15b/359, 18b/434, 19b/458, 20a/466, 20a/467, 20a/468, 33b/818, 37b/920, 39b/964, 40b/997, 45a/1139, 45b/1152, 53a/1360, 53b/1363, 53b/1368, 61b/1562, 62b/1591, 66b/1705, 67a/1717, 68a/1749, 71 b/1845, 78b/2052, 84a/2217, 89b/2369, 117b/3206, 171 b/4566, 172b/4594
İsimden İsim Yapım Eki: -lul-lü
Metnimizde bu ekin ünlüsünde yer yer düzleşme görülür, -lı/li
tuzlısı 94b/2528
agulı uc zai:ımı 113b/3074 agulu ]}ayvan seınmi 168a/4477 yavuz ~o~ulıya 162a/4336
29
eyü I.<.ol.culu mey 218b/5843, I.col.culu ayva şuyı 139b/3810, I.col.culu 'illet 173a/4612,
Isimden Isim Yapım Eki: -suz/-süz · ·
Bu ekin ünlüsü daima dar-yuvartatır ve her zaman için dudak . uyumunun dışında kalmıştır.
uyijusuz 201 b/5377,
gümansuz 46a/1163, 55a/1403 rti])suz 16a/374
şıl)l).atsuz 3b/32 toijumsuz 142b/3879
Isimden Isim Yapım Eki: -cutl-cük, -acu.il-uçut
azacul.<. 344a/9217
I.<.abarcui.<. 329b/8815, 348a/9328 l.<.oparcul.<. 329b/8815
Fiilden Isim Yapım Eki: -dul-dü; dı/di
gürüldüsidurur 216b/5778 çagıldusı 201 b/5378
sıijındusı 79a/2058, 127b/3503, 165a/4401, 165b/4416,
sıijındusını 176b/4698, sıijındusıyla 334a/8940 sıl.<.ındusı 1 03a/2770, 127b/3491
sızındu şu 66b/1703
I.<.ulal.<. ç.ekülsidür 216a/5777
Fiilden İsim Yapım Eki: -0
t
(-utl-ük)Bu ekin yardımcı ünlüsü bazı yerlerde düz dar arı.\} ve arıg şekliyle geçmekteyse de aynı kelimelerde aruij, arul.<. şekilleriyle dar-yuvarlak u ünlüsünü almaktadır.
Metnimizde bu ekle yapılmış olan kelimelerin hepsinin ünlüleri
30
göz açu]J. I.calma]J. 183b/4896, açu]J. ol- 103b/2783 açul.c ol- 31a/747, 63b/1612
artu]J. 189b/5052, 201a/5371, 251b/6715, 269b/7186, 280b/7485, 283a/7546, ,artu]J. eyle- 234a/6250, artııb it- 53b/1368, 251 b/6721, 332b/8892, artub ol- 31a/742, 50b/1284, 63b/1625, ·238b/6358, 255a/6806, 357b/9581 artu]J.dur 366a/9814
artul.c 6b/110, 26b/622, 126b/3468, 171b/4559, 208a/5560, 276a/7354, 298a/7977, 310b/8305,
arul.clara 71 a/ 18 3 8
aru]J.lıl.c 192a/5116
arul.clıg 297b/7965
ayrub 134a/3678, 238a/6356, 354b/9499, 354b/9509
ayru]J.sı 31b/765, 154b/4160
ayrul.c 23b/548, 76b/2001, 264a/7045, 340a/9104 ayrul.csı 69b/1791, 76b/1993
azu]J.lıl.cdur 65a/1666
Zarf-fiil Eki: -upl-üp
Bu ek umumiyede metnimizde yuvarlaktır. Ancak metnimizde düz ünlülü şekiller ekte düzleş me temayülü verecek kadar çoktur. Düz ünlülü şekillerin tam listesi aşağıya çıkarılmıştır.
çogalıb 358a/9594 sagalıb 305b/8169 ulaşıb 53b/1370 bişib 217b/5814 dögib 195b/5213, 269a/7177, 298b/7984 dögip 305a/8162 dögilib 266b/7109
düzib 74b/1943 düzip 373a/10020 ezib 273b/7297 içip23la/6157 idib 231a/6157 , idip 114b/3107 iginib 313a/8377 iginip 315a/8422 bilinip 96a/2562
düzedip 138a/3772 inip 315a/8422
3 ı
Zarf-fiil eki : -ubanlüben, -ıbanl-iben
Eski Anadolu Türkçesi metinleri üzerinde çalışanlar uban/üben zarf-fiil ekinin ilk ünlüsünün yuvarlak olduğu kanatindedirler68. ·Halbuki Alımedi'nin diğer eserlerinde <;>lduğu gibi 69
Tervihü'l-Ervah'ta da bu ekte bir darlaşma taemayülünde olduğu inntibaını
verecek mahiyettedir. Bütün örnekleri aşağıda gösterdik.
açı b an 119b/3 25 8
alıhan 156b/4209, 179a/4768, 190a/5063, 260b/6941
andıhan 205a/5474, 213b/5711, 317a/8479
arınıhan 251 b/671 1
ba]J.ıban 18a/411
bulıban 9a/175, 39a/954, SOb/1291, 51a/1299, 172a/4587,
335a/8971
bulıbanulJ 61a/1553, 193a/5155
bulaşdurıban 314a/8403
çı]Jıban 16a/374,189a/5033, 211 b/5656, 213a/5700
çı~ıban 200b/5348 durıban 52a/1330 ~açıban 213a/5693 ~arışıban 39b/972, 240b/6420 ~arışdurıban 255a/6800 ~atıban 69b/1789' ~aynadıban 136b/3733
~oyıban 136a/3715, 179a/4762, 212b/5677, 250a/6681,
292a/7800
olıban Sa/145, Sb/160, 22b/525, 31a/753, 44b/1112, 60b/1537, 69b/1796, 69b/1800, 194a/5170, 254a/6779, 285a/7605, 359b/9642
olıbanulJ 12a/267, 62a/1570, 244a/6513
ovıban 17 6b/ 4696
şarıban 142a/3864
68Ergin, Prof. Dr. Muharrem. Dede Korl.-ut Kitabı II, İndeks-Gramer, Ankara, 1963, Banguoğlu, Tah sin. Altosmanische Spracthtudien zu Süheyl ü Nevbahar. Breslau 1938, Mansuroğlu, Mecdut, Sultan Veled'in Tüürkçe Manzumeleri, İstanbul 1958
32 şovudıban 137a/3741 şuşadıban 283a/7 555 tolıban 318b/8521 tutıban 278b/7 430 urıbanulJ 372a/9994 urılıbanun 210b/5618 uşadıbanulJ 98b/2641 yapıbanulJ 167b/4462 yarılıbanı 85a/2235 yogırılıban 1 OOb/2705 yogırılıbanulJ 352a/9432 yogurıban 165a/4405 yutıban 352a/9433 yunıbanulJ 68a/1747 · belüriben Sb/172 biliben 4a/41
b işiben 113a/3059, 319a/8527
bişibenülJ 1 02b/27 52
diriben 142a/3864
dirişdüriben 138a/3766
dögiben ı37b/3757, 138a/3769, 141a/3835, 147a/3981,
ı 48b/40 18, 149a/4035, 153b/4138, 154b/416 ı, 155b/4187, 158a/4243, ı62a/4335, 165a/4405, 167b/4459, ı95a/5200,
199a/5309, 219a/5857, 221a/5909, 224b/5982, 225a/6007, 226a/6025, .268b/7158, 289a/7719, 289b/7733, 298b/7988, 327b/8769, 352b/9444, 354a/9496, 363a/9734
dögibenülJ 169b/4512, 169b/4517, 300a/8022
dögiliben 150a/4055, 163a/4358, 166b/4433, 263b/7018, 325a/8690
dürtibenülJ 3 ı ı b/8328
düşiben 37b/9ı2, 297a/7940
düziben ı 76b/4694, 210a/56ı5, 294a/7861 düzibenülJ ı 4 ı b/3 851 eleniben ı 62a/4335 eridiben 1 08b/2933 geçüriben ı 19b/3263, 248a/6618 geliben 45b/ ı 144 getüriben 177b/4730
33
gideriben 355b/9527 gideribenülJ 119b/3262 giriben 309a/8266
gidiben 13a/303, 27b/655, 223a/5949, 23 8a/6354, 256a/6828, 272a/7253, 281b/7510, 294a/7859, 300a/8031, 362a/9710, 366a/9828
_ içiben 257a/6860, 262b/6994, 262b/6996, 272a/7253, 315b/8442
içibenülJ 369b/9927
idiben 22b/529, 143a/3883, 143b/3895, 160b/4304, 167b/4469, 187a/4981, 188a/5018, 201a/5367, 212b/5684, 215a/5751, 219b/5859, 226b/6039, 231a/6167, 232b/6198, 240b/6409, 244b/6528, 251a/6698, 252b/6747, 256a/6831, 259a/6912, 260a/6939, 268a/7140, 282a/7525, ·297a/7949, 298a/7969, 298b/7986, 299b/8015, 305b/8179, 315a/8424, 335a/8965, 340b/9126, 346a/9273, 348a/9322, 349b/9369, 364a/9772
idibenülJ 136b/3734, 166a/4430, 205b/5493, 260a/6928, 287b/7682 iniben 339a/9076 iriben 313b/8385 iribenülJ 366b/9840 irişibenülJ 7 4b/1945 kesiben 289a/7722 süzibenülJ 140a/3 818
3- Düz ünlü alan yapım ve çekim ekleri
' Metnimizde eklendikleri kelimelerhı ünlüsü ne olursa olsun, daima düz ünlü taşı yan bazı ekler vardır.
Yükleme Hali Eki : -ıl-i, -nıl-ni
Bu Ekler istisnasız düzdür.
İyelik Eki : -ıl-i, -sı-Isi
Bu ek genellikle uyum dışı olmasına rağmen -n, -nı,-ni akkuzatif ekinden önce uyuma girdiği yerler de vardır.
~. ··~ 34 bil agrısın 78b/2055, 323b/8658 cilasın 94a/2506 devasın 211a/5640
Aynlma Hali :-dınl-din , -dan/-den
-dın/-din ekinin kullamlışı düzenli değildir.
ö1Jdin 50a/1269 (5 kez) ö1Jden 259a/6907 bir kez kullamlınıştır.
ya1Jadan 60b/1534, yalJadın 361a/9684
aşagadan 92b/2456, aşagadın304b/8150
daşradın 132b/3639
lsimden lsim Yapım Eki: -0
nci/-0
nci
yi dinci y .+nci 37a/894, 45a/1133, 53a/1352, 53b/1374, 54a/1376, 134a/3669
altıncı 37a/891, 43b/1093, 134a/3~68, 182a/4856, 233b/6232,
235b/6281'
ikinci lla/243, 19a/445, 24a/564, 31a/750, 36b/876, 43a/1075, 51 b/1309, 96a/2567, 98a/2630, 104b/2809, 106b/2876, llla/3002, 126b/3472, 133b/3665, 152b/4113, 255b/6819, 363b/9750, 372b/10011
Fiiilden /sim Yapım Eki : -ıcı/-ici
Bu ekin ünlüleri genelilikle düz dardır. Metnimizde uyuma girme temayülündeki ekieri aşağıya çıkartıyoruz.
idici 239b/6392 ölici 165a/4399
baglayıcı 281b/7511
olıcı 154a/4149
35
Fiilden Fiil Yapıl Eki: -0
1-Metnimizde bu ekin
yardımcıünlüsünün Eski Anadolu Türkçesi
metinlerinin aksine yuvarlak ünlülü fiiilden sonra genellikle düz
geldiği
görülmektedir.
bişürile
224b/5993, 246b/6586,
bişürilse224a/5970
göze çekildüginde 114a/3093
şuyı
göze çekiise 106b/2869
deşildi
44b/1121,
deşilesilJ41a/1012
diyilür
66a/1689, diyilse
21a/491, diyilen 167a/4446,
167a/4451, 358b/9608
dirildükde 350b/9393, dirilmek 62b/1593, dirilse 31 a/7 53,
dirilüp
14a/322, 115a/3128, dirilür
48b/1224, 213a/5694,
228b/6097, 253a/6755, 349b/9361
dirile 28lb/7512, dirilmez 70a/1806, dirilüp 239a/6380
dögilükde
160b/4303, dögile
170a/4527, 212b/5676,
316b/8469, 340a/9102, dögilen . 219b/5862, dögilene 125b/3442,
dögilib 266b/7109, dögiliben 150a/4055, 163a/4358, 166b/4433,
263b/7018, 325a/8690, dögilince
ı46b/3972,dögilmeye 332a/8890,
dögilmiş 2ı2b/5675, 2ı5a/5748, dögilmiş
arpa 260b/6950,
dögilmişberg-i
merzencüş 32ıb/8604,
dögül- 85b/2256,
dögülmişmürdeseng 168b/4491
dökildükde 46b/1172, dökildügi
ı90b/508, dökile 91 b/2433,
233b/6223, 332b/8901, dökilmeye
34ıa/9131,dökilse 251b/6714
dökülmegine 1 03b/2779
düzildi 3a/17, 3b/29,
düzilmiş343a/9188, düzilüp 35a/859,
düzilür ll b/255, düzilse 219b/5866
egilmegine 206b/5519
ekilürse 1 03a/277 4
eksi le 50b/ 1283, eksilicek 8a/152, eksiise 9b/189, eksilür
38b/944, 38b/948, 52b/1336, 52b/1343
eridile 319b/8552
ezilmiş müşk
218b/5843
içildükde 143b/3903, 260b/6943, 270b/7215, 318b/8518, içile
43a/1079, 97a/2591, 122a/3336,
ı3ıa/3590,144b/3930, 156a/4198,
ı
73a/4611, 205b/5488,
270b/72ı2,273b/7294, 274a/7304,
318b/8519, 331 a/8851, 349a/9356, 349a/9356, 352a/9433, iç ilen
25b/598
36
içüldükde 108a/2913 _
idiidi "314a/8399, idildiyise 76b/1998, idildükde 172b/4597,
idile 42b/1057, 53a/1349, 58a/1492, 70a/1801, 73a/1899, 93b/2496,
102b/2763, 124a/3389, 129a/3538, 134a/3674, 147a/3982,
·ısob/4072,
152b/4119, 167a/4450, 167b/4459, 171b/4561,
17lb/4573, 173a/4606, 173a/4608, 175a/4648, 175a/4650,
177b/4720, 181b/4832, 182a/4852, 184a/4910, 191b/5114,
193b/5165, 201a/5360, 206b/5509, 207a/5529, 212b/5679,
212b/5680, 216b/5786, 219a/5855, 249b/6662, 264a/7036,
269a/7177, 275b/7350, 276a/7365, 278b/7430, 283b/7563,
293b/7851, 295b/7900, 296b/7929, 296b/7934, 297b/7955,
297b/7964, 301 a/8059, 301 b/8066, 302a/8087, 304b/8146,
305b/8170, 305b/8178, 306a/8180, 307b/8224, 312b/8354,
313b/83 82, 317b/8499, 318a/8503, 318b/8517, 318b/8525,
319a/8531, 320b/8567, 330a/8826, 333a/8910, 333a/8915,
333b/8935, 337a/9028, 339a/9080, 342a/9165, 348b/9337,
352a/9432, 353b/9475, 353b/9478, 354b/9500, 356a/9549,
364b/9786, 365b/9802, 37lb/9976
kesile 130a/3566
~avrıla
140b/3828,
~avrılsa263b/7018
ovıla
266a/7099, 295a/7888, 313a/8373, 336a/9005,
ovılsa226b/6046,341b/9144,353b/9477
ovulsa 130a/3564
örtile 177b/4726, 370a/9939, örtilüp 39b/973
seçilse 166a/4425, 182b/4868
sürilüp 273b/7294, sürilür 176a/4685
tökilen 261b/6976, tökilmege 337a/9030, t.ökilse 261b/6973,
tökilür 165b/4418, tökildügi 174b/4643
tüzildi 64a/1639
üfrile 166a/4427
üfürile 226a/6025
virildi
6a/98, 26a/611, 60b/1533, 62b/1585, 85b/2252,
95b/2547, 244a/6515, virilmek 89b/2372,
virilmişidi23a/539, virile
250b/6688, 256a/6829, 281 b/7 512, 368b/9889, virilse 216b/5787,
virilürise ll Oa/2977
yinilse 235a/6267, 370a/9936
yalJılma
71 b/1857
37
yinile 120a/3274, yinilen 25b/598 yi til e 301 a/8050
yogırılsa 354b/9505, yogırıla 146b/3973, 147a/3981,
147a/3982, 147a/3989, 150a/4056, 150b/4071, 156b/4214, 158a/4243, 181b/4840, 240a/6399, yogırılıban lOOb/2705,
. yogırılıbanulJ 352a/9432 yogırılup 149b/4045, 149b/4046
yogırıla 353b/9474, yogırılsa 289a/7725
yogurıla 163a/4359, 168a/4481, yogurıldul.cda lSOb/4066,
yogurılmış 44b/1118, yogurılup 163a/4363
ÜNLÜ
DÜŞMESiMetnimizde genellikle umumi Türkçede olduğu gibi vurgusuz orta hece ünlüsünün düştüğünü görüyoruz. Örnekleri aşağıda görülebilir.
al(ı)n: alnına 176a/4684, 176a/4686, 364b/9786
bur(ı)n: burın delügi 192a/5123, burında 52a/1330, burnına
93b/2485, 220a/5878, 190a/5060, 190a/5065, 190a/5065, 190b/5080, 196a/5226, 219a/5857, 313a/8367, bumın 313a/8367, 313a/8376
eylükdendür 56a/1429
göyne 105b/2849, 353a/9455
göynügi 98a/2625, 162a/4337, 162a/4337 eydeyürn198b/5303
göl)(ü)l: göl)li 67b/1737, 135a/3698 göl)linde 133a/3644, gö1Jlü1J 39a/950, göl)lü1Jde lOa/213, göl)lüne 63b/1622
ırnşab 270a/7202, 349a/9352
iylik 18b/430
I.car(ı)n: I.carnı 187b/5001, I.carnın 282b/7541, 285a/7613,
312b/8362
urnşab 16a/371, 176a/4677
üzre 32a/771, 44b/1121, 66b/1708, 135b/3713, 265a/7063, 277a/7385, 289a/7723, 313a/8372
38
ÜNSÜZLER
Onsüz Değişmeleri
Metnimizde tesbit edilen bazı ünsüz değişmeleri aşağıda gösterilmiştir.
1) ünsüzü
Metnimizde 1J ünsüzü sadece ~alın 229a/6116, 355b/9530 kelimesinde iki yerde nun ile yazılmıştır. ~alı1J 9a/175 (7 kez)
lJ
ileyazılmıştır.
··t->d- Değişmesi
Bilindiği gibi Eski Türkçede kelime başında d- yoktur. Eski Anadolu Türkçesinde ve dolayısıyla metinlerimizde hem t- hem de
d-bulunmaktadır. Oğuz grubu lehçeleriı:de t seslerinin tonlulaştığı
bilinir. Ne var ki bu tonlulaşma genel değildir. Metnimizde bu olayı şu
örneklerle gösterebiliriz. Bir grup kelimede bu değişimin gerçekleştiğini görürüz. Metnimizdeki bugün d- ile başlayan ve hem d'li, hem de t'li şekilleri aşağıya çıkarttık.
tüzildi 64a/1639
düzildi 3a/17, 3b/29, düzilmiş 343a/9188
doynagı 373a/l 0022
dopragında 24b/579
tag : Dağl04b/2820, tag erügi 253a/6750, 356a/9547, 357a/9574
tagı 173b/4622, Faris tagları 90a/2382
tagılmış 334a/8943, tagılur 282a/7527, 33lb/8873 taglansa 271 b/7236
tagu~ 332b/8897
tag.lit it-ll a/236
tal 125b/3437 ,125b/3439 tala 305a/8163
tala]J 283a/7548, 287b/7671
tala]J renci 85a/2246, , tala]Jda 79a/2061, tala]Jdan 139a/3792, 28lb/7512, tala]J.durur 22a/515