(DEFINITION OF TORTURE IN THE TURKISH CRIMINAL CODE)
Tugrul KA TOGLU*
OZET
Suy ve cezada kanunilik ilkesine uygun olarak i~kence suyuna ili~kin dogru bir tamm yaptlmas1 gereklidir. i~kence suyu, Tiirk Ceza Kanunu'nun 94. maddesinde ongoriilmii~tiir. Bununla birlikte, hiikiimde yer verilen bu diizenleme, kelimenin tam anlam1yla belirsizdir ve i~kence olarak nitelendirilebilecek muhtemel ihlaller bak1mmdan caydmc1 olmaktan uzaktir. i~kence tamm1 ihtilafl1 bir konu olmakla birlikte, hukuki giivenlik ve uygun hukuki koruma saglanabilmesi iyin belirgin bir ta-mma ihtiyay vardir.
Anahtar Kelimeler: i~kence, i~kence suyunun kanuni tan1m1, Tiirk Ceza Kanunu m. 94, kanunilik ilkesi, i~kence suyunun maddi unsuru.
ABSTRACT
In harmony with the principle of legality of crimes and punishment the concept of torture deserves an accurate legal definition. Torture as a crime is stipulated under the Art. 94 of the Turkish Criminal Code. However, the legal definition foreseen under that provision is by all means indistinct and definitely is not convenient to discourage any possible offences that could be described as torture. It is true that defining torture is controversial, but legal certainty and a proper legal protection require an explicit definiton.
Keywords: Torture, legal definition of torture, Art. 94 of the Turkish Criminal Code, principle of legality, actus reus of torture.
• Doy., Dr. Bilkent -Oniversitesi Hukuk Fakiiltesi Ceza ve Ceza Muhakemesi Hukuku Anabilim Dah Ogretim -Oyesi. katoglu@bilkent.edu.tr.
1458
Giri~
Turk Ceza Kanunu 'nda j~kence Tammi
Nunquam satis fida potentia ubi nimia ** de Jaucourt
Profesor Dr. Rona Aybay'a
Annagan i9in haztrlanan bu 9ah~-mada, Tiirk Ceza Kanunu (TCK)'nun 94. maddesinde ongoriilen i~kence su9u, tamm1 bak1mmdan ele almm1~t1r. Bu 9er9evede, soz konusu su9a ili~kin kanuni tammm ozellikleri ve sm1rlan iizerinde durulmakla yeti-nilmi~, i~kence su9u, her yoniiyle degerlendirilmemi~tir.TCK'nun 94. maddesinde ongoriilen i~kence su9una ili~kin tamm, onceki ceza kanununda benimsenmi~ olana gore geni~tir. Bu diizenleme dolay1s1yla, onceki kanun doneminde i~kence sayilmayan baz1 fiillerin de i~kence olarak kabulii olanakh kilmmakla birlikte, bu geni~ tan1mm neden oldugu belirsizlik yeni ve ciddi sorunlara yol a9maktad1r.
Bu su9 diizenlenirken benimsenen tammm geni~ligi ve kullamlan ifadeler, i~kence ile kasten yaralama, zor kullanma yetkisinin smmnm a~ilmas1 ve hakaret su9lan arasmdaki sm1rlann belirsizle~mesi sonucunu dogurmaktadtr. Bu belirsizlik dolayis1yla i~kence olarak nitelendirilmesi gereken bir 90k fiilin adli makamlar tarafmdan, kasten yaralama, zor kullanma yetkisinin smmnm a~ilmas1 olarak degerlendirildigi goriil-mektedir.
bte
yandan, kanuni tammda kullamlan ifadeler, ogretide genellikle kabul edilen ve i~kence su9unun se9imlik hareketli ve sonu9lu bir su9 oldugu yoniindeki gorii~iin gozden ge9irilmesini de zorunlu kilmaktad1r.i~kence su9unun maddi unsuru, gerek bu su9un, benzer ba~ka su9-lardan aynlabilmesi gerek davram~m ozellikleri ile su9un tamamlanma amnm ortaya konulmas1 bak1mmdan gerekli ve yeterli oldugu ol9iide incelenmi~tir. Hemen ilk paragrafta belirtildigi iizere, i~kence su9unun tiim unsurlan ve ortaya 91k1~ bi9imleriyle incelenmesi bu 9ah~mamn konusu degildir.
Sorunlarm ortaya konulmas1 amac1yla, oncelikle i~kence yasag1 ile i~kence tammma ili~kin ba~hca uluslararas1 ve ulusal hukuk beige ve diizenlemeleri genel olarak ele almm1~t1r. Bunun ardmdan TCK'ndaki •• "<;okfaz/a gii9 o/an yerde hi9bir zaman yeterli giiven yoktur." Denis Diderot, Jean le Rond d' Alembert; Ansiklopedi ya da Bilimler, Sanatlar ve Zanaatlar A~1klamah Sozliigii, <;::ev. Selahattin Hilav, istanbul, Yap1 Kredi Yaymlan, 2000, s. 225.
i~kence sw;:u tamm1 iizerinde durulmu~tur. Ardmdan, Kanun'da ongorii-len i~kence suc;:u tammmm sm1rlanm belirlemek ic;:in, suc;:un maddi un-suru gerekli oldugu olc;:iide incelenmi~tir.
Tamma ili~kin sorunlarm belirlenmesinin ardmdan, bu sorunlarm yol ac;:t1g1 ve ac;:abilecegi sonuc;:lara dikkat c;:ekilmi~tir.
I.
Genel Olarak Uluslararas1 Sozle~meler ve Ogretide i~ken-ceyi Tammlama <;abalar1Uluslararas1 insan haklan hukukunda, sozle~me niteligi ta~1yan ya da bu nitelige sahip olamayan genel ya da ozel nitelikli belgeler bulun-maktad1r. Belli bir hakka ili~kin belgeler ozel nitelikteki belgelerdir. Bunlann bir k1sm1 bolgesel, bir k1sm1 ise bolgesel s1mrlan a~an uluslara-ras1 niteliktedir. i~kence yasag1 ile ilgili olarak gerek bolgesel, gerek bolgesel sm1rlan a~an uluslararas1 nitelikte sozle~me ve diger tiirde, ge-nel ya da ozel nitelik ta~1yan belgeler bulunmaktad1r1• Bu c;:erc;:evede Bir-le~mi~ Milletler insan Haklan Evrensel Bildirisi (1948), Amerikan insan Haklan ve Odevleri Bildirisi (1948), sozle~me niteligi ta~1mayan genel nitelikte ve s1ras1yla uluslararas1 ve bolgesel insan haklar1 belgeleridir. Sozle~meler arasmda ise, bolgesel nitelikte ya da bolgesel sm1rlan a~an, genel ve ozel tiirde olmak iizere Birle~mi~ Milletler Medeni ve Siyasal Haklar S6zle~mesi (1966), Avrupa insan Haklan Sozle~mesi (1950), Amerikahlararas1 insan Haklan S6zle~mesi (1969), Birle~mi~ Milletler, i~kence ve Diger Zalimane insanhkd1~1 ya da A~agilay1c1 Muamele ya da Cezaya Kar~1 S6zle~me (1984), Avrupa i~kencenin Onlenmesi Soz-le~mesi (1987) ilk akla gelenlerdir. Bunlar d1~mda aynca, kadma yonelik ~iddetin onlenmesi ya da c;:ocuk haklarmm giivence altma ahnmas1 ic;:in kabul edilen sozle~melerde (Birle~mi~ Milletler Kadma Kar~1 Aynmc1h-gm Onlenmesi ve <;ocuk Haklan S6zle~meleri gibi) de i~kence yasag1 6ng6riilmektedir2.
Birle~mi~ Milletler insan Haklan Evrensel Bildirisi'nin 5. madde-sinde "Hi<; kimseye i!jkence yapilamaz, zalimce, insanlik dz!jl, onur kmci ceza verilemez veya davram!jta bulunulamaz" denmektedir. Hukuken "tavsiye" niteliginde kabul edilmekle birlikte, oncii olmak ozelligine 1 Semih Gemalmaz, Ulusaliistii insan Haklan Hukuku I~1gmda A vrupa insan
Bak-Ian Siizle~mesi (Madde 3/i~kence Yasag1) Analizi, Ankara, Ankara Barosu Yaym-lar1, 2006, s. 21 vd ..
1460 Turk Ceza Kanunu 'nda i~kence Tammi sahip Bildiri, 360 civannda dile 9evrilmi~, diinya 9apmda etki dogur-mu~tur. Hukuken Resmi Gazete'de yaymlanmast gereken metinlerden olmayan Bildiri ozel onemi dolayis1yla, 27 May1s 1949 tarihli ve 7217 say1h Resmi Gazete 'de yayinlanm1~ttr3•
Birle~mi~ Milletler Uluslararas1 Medeni ve Siyasal Haklar Sozle~-mesi 'nin 7. maddesinde "Hi<; kimse i$kenceye ya da zalimane, insanlikdl$l yahut a$agzlayzcz muamele ya da cezaya tabi tutulamaz. Ozellikle, hi<; kimse kendi serbest rzzasz bulunmakszzzn tzbbi ya da bilim-sel deneye tabi tutulamaz" hiikmiine yer verilmi~tir. Taraf devletler, ay-nm yapmaks1zm Sozle~me ile giivence altma alman haklara sayg1 gos-termekle yiikiimliidiir4 • Avrupa insan Haklan Sozle~mesi'nin 3. madde-sinde de, "Hi<; kimse i$kenceye ya da insanlzkdl$l yahut a$agzlayzcz mu-amele yahut cezaya tabi tutulmayacaktzr" denmektedir. Tiirkiye Cumhu-riyeti her iki sozle~meye de tarafttr.
Yukanda da dile getirildigi iizere, i~kence, kotii ve insanhk d1~1 muamele yasag1 farkh nitelikteki pek 90k metinde giivence altma alm-maya 9ah~1hrken bu metinlerin bir k1smmda i~kence tan1m1 yaptlmam1~, baztlarmda ise geni~ ya da dar nitelikteki 9e~itli tammlara yer verilmi~-tir5. Ogretide isabetle tespit edildigi gibi, "ins am ins an yapan bir<;ok degeri hi<;e sayzp, onu obje konumuna du$iiren i$kence, bireyi kendi go-zunde degersiz ve ki$iliksiz kzlan, ona a$agzlanmi$Zzk hissi veren,
ta-mmlara sigmayan bir muameledir"
6. Bununla birlikte "tammlara szgmayan" bir muamele olarak kabul edilen i~kencenin, su9 ve cezada kanunilik ilkesi uyarmca, ceza hukuku bak1mmdan, bir bi9imde tamm-lanmas1 zorunludur.Uluslararas1 belgeler ve ogretideki tamm denemeleri arasmda en isabetli olanlardan biri Birle~mi~ Milletler Genel Kurulu tarafmdan 1975 yihnda kabul edilen "Herkesin i~kenceye ve Diger Zalimane,
3 Rona Aybay, A\:Iklamah insan Haklan Evrensel Bildirisi, Ankara, Tiirkiye Barolar
Birligi Yaymlan, 2006, s. 6-8.
4 Semih Gemalmaz, Birle§mi§ Milletler Medeni ve Siyasal Haklar Sozle§mesi insan Haklan Komitesi Kararlannda Ya§am Hakk:J. ve i§kence Yasag1, istanbul, istan-bul Barosu Yaymlar1, 2002, s. 4.
5 Ay~e Nuhoglu, i~kence Yasag1 ve i~kence Sw;:u", Prof. Dr. Sabir Erman'a Arma-gan, istanbul, 1999, s. 527 vd .. Murat Onok, Uluslararas1 Boyutuyla i§kence Su\:u, Ankara, Se9kin Yaymevi, 2006, s. 29 vd ..
6 isa Ba~biiyiik, "Tiirk Ceza Kanunu'nda i~kence Su9u", Dokuz Eyliil Universitesi Hukuk Fakiiltesi Dergisi, C. 12, 2010, s. 1443.
insanhkd1~1 veya Onur Kmc1 Muameleye veya Cezaya Kar~1 Korunma-sma Dair Bildiri"'de yer almaktad1r. Buna gore, " .. i$kence, bir kamu gorevlisi tarafindan bizzat veya onun te§vikiyle bir kimseye, kendisinden bir itiraf almak veya ii9iincii bir ki$i haklanda bilgi elde etmek, i$ledigi veya i§lediginden ku§kulamlan bir su9tan otiirii kendisini cezalandzrmak, kendisinin veya ba§kalarznzn goziinii korkutmak gibi ama9larla, fiziksel veya ruhsal olarak agzr acz veya zstzrap veren herhangi bir fiildir"7•
Birle~mi~ Milletler Be~inci Cenevre Kongresi'nde benimsenen ta-mm ise ~oyledir: "i$kence, kendisi veya ii9iincii ki$i hakkznda bilgi al-mak, cezalandzrmak veya gozdagz vermek amaczyla uygulanan ve ki$iye hem bedensel hem de ruhsal anlamda ciddi §ekilde acz ve zstzrap veren, kasti bir $ekilde, resmi bir ki§inin emriyle veya bizzat kendisinin uygula-dzgz her tiirlii muameledir". 8
Tamm <;e~itliliginin A vrupa insan Haklan Mahkemesi kararlarma da yans1m1~ oldugu anla~Ilmaktad1r. Avrupa insan Haklan Mahke-mesi'nin, i~kencenin mevcudiyeti bak1mmdan zalimce davran1lmas1, ciddi bi9imde ac1 verilmesi, 1st1rabm yogun olmasm1 arad1g1 kararlan bulunmaktad1r9•
II.
i~ Hukukta i~kence Tammi
Turk hukukunda ba~ta Anayasa olmak iizere, i~kenceyle miicadele ve i~kence fiillerinin cezalandmlmas1 amac1yla 9e~itli diizenlemeler ka-bul edilmi~tir. Anayasa'mn "Ki~inin dokunulmazhg1, maddi ve manevi varhg1" kenar ba~hkh 17. maddesinin ii<;iincii fikrasmda, "Kimseye i§-kence ve eziyet yapzlamaz; kimse insan haysiyetiyle bagda$mayan bir cezaya veya muameleye tabi tutulamaz" hiikmiine yer verilmi~tir. Yuka-nda, uluslararas1 sozle~meler kapsammda dile getirilen ve Tiirkiye Cumhuriyeti'nin de taraf oldugu uluslararas1 insan haklan sozle~meleri-nin de yine Anayasa'mn 90. maddesi uyarmca oncelikli olarak uygula-nacag1 malumdur.
i~kence ile miicadele ve i~kencenin cezalandmlmas1 bak1mmdan en onemli i9 hukuk diizenlemeleri ku~kusuz i~kenceyi su9 olarak kabul
7 Bkz. Onok, s. 32, 33. 8 Bkz. Nuhoglu, s. 533. 9 Bkz. Nuhoglu, s. 534, 535.
1462 Ti.irk Ceza Kanunu 'nda i§kence Tammi
eden ve cezaland1ran kanun hi.ikiimleridir. Bilindigi gibi i~kence, 765 say1h TCK ve mevcut TCK tarafmdan sm; olarak kabul edilmi~tir.
1.
765 Say1h TCK'ndaki i~kence Su~u Tammi
765 sayih miilga TCK'nun 26.8.1999 tarih ve 4449 say1h Kanun ile degi~tirilmi~ 243. maddesinin ilk flkras1 ~oyleydi: "Bir kimseye cii-riimlerini soyletmek, magdurun, $ahsi davacmm, davaya katzlan kimse-nin veya bir tamgm olaylarz bildirmesini engel/emek, §ikayet veya ih-barda bulunmasmz onlemek i<;in yahut $ikayet veya ihih-barda bulunmasz veya tamklzk etmesi sebebiyle veya diger herhangi bir sebep/e i$kence eden veya zalimane veya gayriinsani veya haysiyet kzrzcz muamelelere ba$vuran memur veya diger kamu gorevlilerine sekiz yzla kadar agzr hapis ve siirekli veya ge<;ici olarak kamu hizmetlerinden mahrumiyet cezasz verilir."
Soz konusu degi~iklikten once Madde'nin ilk flkras1 ~oyleydi: "Mahkemeler ve meclisler reis ve azalarmdan ve sair hiikiimet memurla-rmdan biri maznun bulunan kimselerin ciiriimlerini soyletmek i<;in i$-kence eder yahut zalimane veya gayriinsani veya haysiyet kzrzcz mua-melelere ba$vurursa be$ seneye kadar agzr hapis ve miiebbeden veya muvakkaten memuriyetten mahrumiyet cezasz i/e mahkum olur".
Goriildiigil iizere, 1999 degi~ikligi ile, sadece sm; isnad1 altmda bulunanlar degil, katilan, tamk, bilirki~i gibi kimselerin de bu suc;un magduru olmasmm yolu ac;1Im1~t1r. 1999 degi~ikliginden once, "maz-nun" ifadesinin kabul edildigi miilga kanunun 243. maddesi uyarmca, sadece ceza muhakemesi bak1mmdan ~iipheli ya da samk s1fatm1 ta~1-yanlar bu suc;un magduru olarak kabul ediliyordu10• 1999 degi~ikligi ile, ceza muhakemesinde sue; isnad1 altmda bulunmayan kimselerin de mag-dur olmas1 miimkiin k1hnm1~tir. Boylece, kanunkoyucu, nispeten daha geni~ bir i~kence tan1mm1 tercih etmi~tir11 .
Nitekim, i~kence, dar ve geni~ anlamda olmak iizere ikiye aynl-makta, dar anlamda i~kence, " .. samgm ifadesini veya sorgusunu almaya yetkili gorevlilerin, samga su<;unu itiraf ettirmek, su<; delillerini ele
ge-10 Bkz. Nuhoglu, s. 560, 561.
11 Timur Demirba~, "2003 Tiirk Ceza Kanunu Tasans1 'nm i~kence Sm;u A91smdan Degerlendirilmesi", Ankara Barosu Hukuk Kurultay1 2004, C. II, Ankara, 2004, s. 347.
9irmek, sorgu szrasznda dii§tiigu 9eli§kileri diizelttirmek, §eriklerini ele verdirmek ya da i§lemesi miimkiin ba§ka su9larz varsa onlarz da ogren-mek i9in onda bedeni veya ruhi zarar ya da tehlike meydana getiren ve insan haysiyetiyle bagda§mayan her tiirlii maddi ve manevi kotii mua-mele .. " olarak kabul edilmektedir12. Geni~ anlamda i~kence ise, ceza muhakemesi d1~mda kalan soru~turmalan ve san1k d1~mdaki, tan1k, bilir-ki~i ya da miidafi gibi bilir-ki~ileri de magdur olarak kabul eden bir anlay1~a dayanmaktad1r13.
Bununla birlikte, miilga kanunda yer alan diizenlemenin son ha-liyle dahi, ba~h ba~ma eziyet, 1stlrap ve ac1 verilmesi gibi ifadelerle ta-mmlanmaya 9ah~dan i~kenceye gore dar kapsamh oldugu kabul edilme-lidir14. Ote yandan, 765 say1h Kanun donemindeki diizenlemede failin saik ya da amacmm da i~kencenin mevcudiyeti bak1mmdan dikkate alm-d1g1 hat1rlanmahd1r.
Mevcut kanunda ongoriilen diizenleme ise, miilga kanunun 243. maddesinin ilk fikrasmdakine gore son derece geni~ bir kapsama sahip-tir. Belki de i~kence ile daha etkin miicadele i9in geni~ bir kapsamm tercih edilmi~ olmasma kar~m, bu geni~lik maddenin kapsammm belir-lenememesi, uygulanamamas1 ya da uygulanmamas1 sonu9lanm da do-gurabilmektedir. A~ag1da i~kence su9una ili~kin mevcut tan1m ele alma-cakt1r.
2. Mevcut Ceza Kanunu'nun 94. Maddesindeki Tamm ya da Tamms1zhk Sorunu
TCK'nun 94. maddesinde i~kence su9u ve bu su9a ili~kin kimi ag1rla~tmc1 nedenler, 95. maddesinde ise, sonucu nedeniyle ag1rla~an i~kence su9u ongoriilmii~tiir.
TCK'nun 94. maddesinin ilk fikrasmda, "Bir ki§iye kar§l insan onuruyla bagda§mayan ve bedensel veya ruhsal yonden acz 9ekmesine, algzlama veya irade yeteneginin etkilenmesine, a§agzlanmaszna yo/ a9a-cak davranz§larz ger9ekle§tiren kamu gorevlisi hakkznda ii9 yzldan oniki yzla kadar hapis cezaszna hiikmolunur" denmektedir.
12 Demirba~, s. 347. 13 Demirba~, s. 347.
1464 Turk Ceza Kanunu 'nda i~kence Tammi ikinci fikrada bu suc;un c;ocuga, beden veya ruh bak1mmdan ken-dini savunamayacak durumda bulunan ki~iye ya da gebe kadma kar~1; avukata ya da bir ba~ka kamu gorevlisine kar~1 gorevi dolayis1yla i~len-mesi halinde cezanm ag1rla~tmlmas1 kabul edilmi~tir. Oc;iincii ftkrada, i~kence yapmak fiilinin, "cinsel taciz $eklinde ger<;ekle$mesi" duru-munda cezanm daha da ag1rla~tmlmas1 ongoriilmii~tiir. Dordiincii fik-rada, kamu gorevlisi s1fatm1 ta~1mamakla birlikte, i~kence suc;unun i~-lenmesine i~tirak edenlerin de kamu gorevlisi gibi cezalandmlmalan kabul edildikten sonra, be~inci f1krada, suc;un ihmali davram~ ile i~len-mesi halinde cezada indirim yap1lmayacag1 ve nihayet altmc1 f1krada da, bu suc;tan dolayi zamana~1m1 i~lemeyecegi hiikme baglanm1~tir.
Kanun'un, sonucu nedeniyle ag1rla~an_ i~kence suc;unun ongoriil-:-diigii 95. maddesinde ise, yaralama suc;lanndan a~ina olunan, magdurun duyulanndan veya organlanndan birinin i~levinin siirekli zayiflamas1, konu~mada siirekli zorluk, yiizde sabit iz, magdurun ya~amm1 tehlikeye sokan bir durum, gebe kadmm c;ocugunu vaktinden once dogurmas1, magdurun iyile~mesi olanag1 bulunmayan_ bir hastahga yakalanmas1 veya bitkisel hayata girmesi, duyu ya da organlardan birinin i~levini yi-tirmesi, konu~ma ya da c;ocuk yapma yeteneklerinin kaybolmas1, yiizde siirekli degi~iklik, gebe kadmm c;ocugunu dii~iirmesi gibi sonuc;lann failin davran1~mdan kaynaklanmas1 halinde cezanm ag1rla~tmlmas1 ka-bul edilmi~tir. .
Bu maddenin iic; ve dordiincii fikralarmda ise, siras1yla, kemik k1-nlmas1 ve oliim sonuc;larmm ortaya c;1kmas1 halinde cezanm ag1rla~tml-mas1 ongoriilmii~tiir.
Giri~ boliimiinde de belirtildigi iizere, bu c;ah~mada esasen, TCK'nun 94. maddesinin ilk ftkrasmda i~kence suc;u ic;in ongoriilen ka-nuni tan1m ve ozellikle maddi unsur iizerinde durulmu~tur.
A. Su~un Maddi Unsuru
TCK'nun 94. maddesinin ilk f1krasmda yapilmaya c;ah~ilan i~-kence suc;u tammmdan hareketle suc;un maddi unsurunu belirlemek ge-reklidir. i~kence suc;unun maddi unsuru ele ahmrken, giincel baz1 ya-ymlarda goriilen ve suc;un maddi unsurunu, fiilin yam sira, fail ve mag-duru da kapsar bic;imde geni~ anlayan yakla~1m yerine, fiilden ibaret sayan klasik anlayi~ tercih edilmi~tir. Aynca, giri~ boliimiinde de belir-tildigi iizere, i~kence suc;unun maddi unsuru, c;ah~manm odakland1g1
sorunlan ortaya koymak bak:1mmdan gerekli ve yeterli oldugu ol9iide incelenmi~tir.
i~kence sm;:unun, Kanun'da sonu9lu bir su9 olarak diizenlendigi genellikle kabul edilmektedir. Bu gorii~ii benimseyen yazarlara gore, failin
"insan onuruyla bagda~mayan"
davran1~mm, magdurun bedensel ya da ruhsal yondenac1 ~ekmesi,
alg1lama veya irade yetenegininetki-lenmesi,
magduruna~agdanmas1
sonu9lanndan en az birine yol a9mas1 gerekir15.Kanuni tammda siralanan bu sonu9lar, ogretide ele ahmrken,
"magdurun ruhsal ve bedensel yonden acz <;ekmesine
yo/ afmak","al-gzlama yeteneginin
bozulmas,"16,"bir kimseye maddi (fiziki) veya
ma-nevi (psikolojik) yonden ac, veren davranz~lar"
17 ,"szhhati ihlal
eden .. bedensel
ve
ruhsal
acz
veren
davranz~lar"
18 ifadelerikullamlmaktadir. Yani, i~kence su9unun tamamlanmas1 bak:1mmdan bu sonm;:lann gen;:ekle~mesi, mevcut olmas1 gerektigi kabul edilmektedir.
Ogretide aynca, magdurun a~agilanmasma yol a9acak davran1~la-rm cezalandmlmas1 bak:1mmdan, bir d1~ diinya degi~ikligi olu~turan do-galc1 anlamda bir sonucun aranmad1gm1, dolay1s1yla a~agI1ay1c1 davra-m~lar a91smdan sonrn;:lu bir su9 bulunmad1g1m kabul eden yazarlar da bulunmaktadir. Bu gorii~e gore, kanunkoyucu, 94. maddenin ilk fikra-smdaki tan1mda sayilan sonu9lar bak:1mmdan i~kence su9unu sonu9lu bir su9, magdurun a~agI1anmas1 bak1mmdan ise, salt davran1~ su9u olarak kabul etmi~tir. Y ani ac1 ya da alg1lama yeteneginin etkilenmesi gibi bir d1~ diinya degi~ikligine yol a9mamakla birlikte, insan onuruna aykm bi9imde a~ag1lama davram~1 da tek ba~ma i~kence su9unu olu~turabile-cektir19.
Yine ogretide, i~kence su9unu sonu9suz bir su9 yani salt davran1~ su9u olarak kabul etmekle birlikte20, su9a viicut veren
"hareketin"
yani15 Onok, s. 382; Durmu~ Tezcan, Mustafa Ruhan Erdem, Murat Onok; Teorik ve Pra-tik Ceza Ozel Hukuku, 8. B., Ankara, Sei,:kin, 2012, s. 236.
16 Tezcan, Erdem, Onok; s. 238, 239
17 Sevi Baktm, 5237 Sayd1 Tiirk Ceza Kanunu'nda i~kence Su~u, istanbul, Beta, 2008, s. 105.
18 ilhan Oziilmez, "Yeni Turk Ceza Kanunu'nda i~kence ve Eziyet Sui,:u", Hukuk ve Adalet, Yil 2, S. 5, 2005, s. 236.
19 Zeki Hafizogullar1, Muharrem Ozen; Tiirk Ceza Hukuku Ozel Hiikiimler Ki~ilere Kar~I Su~lar, Ankara, US-A, 2010, s. 115.
1466 Turk Ceza Kanunu 'nda i~kence Tanzmz
davram~m, "insan onuruyla bagda$mama" ve "magdurun bedensel veya ruhsa/ yonden acz <;ekmesine veya algzlama veya irade yeteneginin etki-/enmesine veya a$agzlanmaszna yol armasi" bi9iminde siralan iki alt unsurdan olu~tugu da iddia edilmektedir21• Bununla birlikte, "hareketin" ya da davram~m bir "unsuru" olarak kabul edilen "magdurun bedensel veya ruhsal yonden acz <;ekmesine veya a/gzlama veya irade yeteneginin etkilenmesine ..
yol
armasi"'nm hi9bir ku~kuya yer vermeyecek bir d1~ diinya degi~ikligi yani sonu9 oldugu a91kt1r. Bu gorii~ii savunanlar, dogru olarak i~kence su9unun sonu9suz bir su9 oldugunu soylemelerine kar~m, Kanun' da ger9ekle~mesi ongoriilmeyen sonucu davram~a bir unsur olarak eklemektedirler. Yani kanunkoyucunun, su9 tammmda ger-9ekle~mesini aramad1g1 sonu9lan, incelemekte olduklar1 davran1~ alt unsuruna yerle~tirmektedirler. Halbuki sonu9lu bir su9ta sonu9, hareke-tin ya da davram~m degil, fiilin bir alt unsurudur. i~kence su9u ise, ka-nuni tamm1 geregi sonu9suz bir su9tur. Y ani i~kence fiili, sadecedavra-m~tan olu~maktad1r2
2.Ger9ekten de flkrada kullamlan "yol a~acak" ifadesi hi9 ku~kusuz "yol a~an" deyiminden farkhdir. Bir an kanunkoyucunun "yol a9acak" ifadesiyle "yol a9an" ya da "neden olan" deyimlerini kastettigi varsayi-lacak olsa bile, F1kra'da benimsenen anlat1mm a91k ve kesin olmas1 kar-~1smda metne-lafza itibar edilmemesi olanakh degildir.
i~kence su9unun, tammlam~I bakimmdan kullamlan ifadeler dolay1s1yla tamamlanmas1 one almm1~ bir su9 haline geldigini kabul etmek zorunlu goriinmektedir. Bilindigi gibi, "Hukuki korumanzn konu-sunu olu$luran varlzga zarar vermeyen davranz$Zarz kanunun tamam-lanmz$ su<; haline getirdigi su<;lara"23 tamamlanmas1 one ahnm1~ su9 denir. Yani aslmda sonu9lu olarak diizenlenebilecek bir su9, davran1~m yoneldigi, engel olunmak istenen sonu9lar heniiz ger9ekle~meden, soz konusu davran1~ ger9ekle~tirilmekle tamamlanm1~ sayilmaktadir.
21 Ba~biiyiik, s. 1451, 1452. Sonucu davram~m bir par9as1 gibi degerlendirmesi
yoniin-den benzer gorii~ i9in bkz. Bak1m, s. 104, 105.
22 Bilindigi iizere, ceza hukukunda fiil, sonu9lu su9larda hareket ya da ihmal
bi9imin-deki davram~, sonu9 ve nedensellik bagmdan olu~ur. Salt davran1~ su9lan ya da so-nu9suz su9larda ise, fiilin tek alt unsuru kahr, o da davram~t1r. Bu konu i9in bkz. Se-lahattin Keyman, "Ciirmi Fiilin Yap1sal Unsuru Olarak Hareket", Ankara Oniversi-tesi Hukuk FakiilOniversi-tesi Dergisi, C. 40, S. 1-4, 1988.
23 Nevzat Toroslu, Ceza Hukuku Genel KIS1m, 20. B., Ankara, Sava~ Yaymevi, 2014, s. 293.
Zira, TCK'nun 94. maddesinin ilk f1krasmda ongoriilen tammda "Bir ki$iye kar$l insan onuruyla bagda$mayan ve bedensel veya ruhsal yonden acz <;ekmesine, algzlama veya irade yeteneginin etkilenmesine, a$agzlanmaszna yol aracak davranz$lar .. " cezalandmlmakta, bu sonu9-lara yol a9tlm1~ olmas1, yani bu sonu9lann ger9ekle~mesi aranmamakta-dtr24. Bu tammda yer verilen "yol a9acak davram~lar" ifadesinin, "Devletin birligini ve iilke biitiinliigiinii bozma" su9unun ongoriildiigii, 302. maddenin ilk f1krasmdaki, " .. Devletin egemenligi altznda bulunan topraklardan bir kzsmznz Dev let idaresinden ayzrmaya yonelik bir JUI.."
bi9imindeki ifadeden bir fark1 yoktur. Nastl 302. maddedeki su9, ta-mamlanmas1 one ahnm1~ bir su9 ise, ve cezaland1rma i9in, iilke biitiinlii-giiniin bozulmas1 gerekli degilse, i~kence su9unun tamamland1gmdan bahsedilebilmesi i9in, 94. maddenin ilk ftkrasmda siralanan sonu9lara yol a9maya elveri~li bir davram~m ger9ekle~tirilmesi de yeterlidir25 •
Tammda tercih edilen ifadeler dolay1s1yla Madde'de belirtilen so-nu9lar ger9ekle~sin, ger9ekle~mesin objektif olarak, bu soso-nu9lardan en az birine yol a9maya elveri~li her tiirlii davram~ i~kence su9una viicut verecektir.
TCK'nun 94. maddesinin ilk f1krasmda siralanan sonu9larm he-men aymlarmm, su9un kurucu unsuru olarak a91k9a kabul edildigi kasten yaralama su9una ili~kin 86. maddenin ilk f1krasmda, " .. ba$kasznzn viicu-duna ac1 veren veya saglzgznzn ya da algzlama yeteneginin bozulmaszna
neden olan ki$i.."'nin cezalandmlmas1 ongoriilmii~tiir. F1krada
kullam-lan "acz veren", "neden olan" ifadeleri, ortaya 91km1~, ger9ekle~mi~ dt~ diinya degi~ikliklerine ili~kindir.
Nitekim, Kanun' da ongoriilen sonu9lu su9lara ili~kin tammlarda "oldiiren" (TCK m. 81 ), "oliimiine neden olan" (TCK m. 85), "<;ocugunu dii$iirten" (TCK m. 99), "yzkan, tahrip eden, yok eden, bozan, kullanzla-maz hale getiren veya kirleten" (TCK m. 151 ), "yarar saglayan" (TCK m. 157) gibi ifadelerle,
ger~ekle~mi~ olan
ya da kanunen ger9ekle~mesi24 Benzer diizenleme, eziyet su9unun diizenlendigi 96. madde baknnmdan da soz
konusudur. ilk fikrada, "Bir kimsenin eziyet t;ekmesine yo/ aracak davranz§larz ger-t;ek/e:jtiren ki:ji'"nin cezalandmlmas1 ongoriilmektedir.
25 Aym yonde Bakim, s. 116. Y azar aym tespiti yapmakla birlikte, onceki degerlendirmeleri ve ifadelerinden i~kence su9unu sonu9lu bir su9 olarak kabul ettigi izlenimine ula~ilmaktadir (bkz. s. I 04 ve I 05).
1468 Turk Ceza Kanunu 'nda i:jkence Tammi
gereken d1~ diinya degi~iklikleri dikkate ahrum~, su9lann tamamlanmas1, bu sonu9lann ger9ekle~mesine baglarum~tlf.
Olaylann biiyiik 9ogunlugunda, yasaklanan davran1~lar, yine Madde'de siralanan bu sonu9lara yol a9acakt1T. Ancak omegin objektif olarak aktl ve ruh saghgma, alg1lama ve isteme yetenegine zarar ver-meye elveri~li bir davran1~ ger9ekle~tirilmekle birlikte, magdurun ruhen ac1 9ekmemesi, alg1lama yetenegini yitirmemesi durumunda yine bu su9un tamamland1gmdan bahsedilecektir26•
S0nu9 olarak, i~kence su9unun tamamlanmas1 i9in, 94. maddenin ilk ftkrasmda s1ralanan sonu9lann ger9ekle~mesine gerek yoktur. Ta-mamlanm1~ bir i~kence su9unun varhg1 i9in, bu sonu9lan dogurmaya elveri~li bir davran1~m ger9ekle~tirilmesi yeterlidir. Olayda, aynca sonu9 da ger9ekle~mi~ olabilir. Bu halde, sadece davram~m ger9ekle~mesi ve davran1~m yam s1ra sonucun da ger9eJ,de~mesi arasmda su9un tamam-lanmas1 bak1mmdan bir fark ortaya 91kmayacaktir. Ancak ger9ekle~en bu sonucun, sonucu nedeniyle ag1rla~an i~kence su9unun ongoriildiigii 95. maddedekilerden biri olmas1 durumunda, cezanm bu sonuca gore agir-la~tmlmas1 gerekecektir.
94. maddede, kullantlan
"yol
ac;acaR'
ifadesinden hareketle, i~-kence su9unun, tamamlanmas1 one almm1~ bir su9 oldugu, siralanan so-nu9lara yol a9maya elveri~li davram~lann, sonu9lann ger9ekle~mesi beklenmeksizin cezalandmlacag1 a91ktir. Bu diizenleme, aslmda agir cezalar ongoriilen i~kence su9u tammma ili~kin belirsizligin onemli bir nedenidir. Belli sonu9larm ger9ekle~mesi beklenmeksizin cezaland1rma olanag1 veren bu tamm, i~kence fiillerinin smirlarm1 belirlemeyi daha da gii9le~tirmektedir.Ote yandan, kaleme ahm~1 ve benimsenen ifadelerden hareketle i~kence su9unun tamamlanmas1 one ahnm1~ bir su9 olarak kabulii dola-yis1yla, bu su9a te~ebbiis de miimkiin olmayacaktir. Zira tamamlanmas1 one ahnm1~ su9lara te~ebbiis miimkiin degildir27 •
Belirsizlige yol a9an bir diger onemli neden, tan1mda s1ralanan so-nu9lann, ba~ka baz1 su9lara ili~kin kanuni tammlarda ongoriilenler ile aym ya da 90k benzer olmas1d1T. i~kence su9unun tammmda siralanan, ancak ger9ekle~mesi beklenmeyen sonu9larm, kasten yaralama, zor
kul-26 Aym yonde, Ba~biiyiik, s. 1477.
lanma yetkisinin smmmn a~llmas1 sui;lanna ili~kin tammlarda yer alan-lar ile benzer olmas1, bu sui;lann biribirlerinden aynlmas1m giii;le~tir-mektedir28.
TCK'ndaki sui;lann tasnifi bak1mmdan hukuki konu oli;iitii yerine baz1 hallerde davran1~m niteligi ya da sui;un maddi konusunun dikkate almd1gm1 biliyoruz29 • Bu 9er9evede, i~kence ve eziyet olu~turacak davra-m~lann ozel bir nitelige sahip olmas1 dii~iiniilmii~ olsa ki, bu sui;lar, vii-cut dokunulmazhgma kar~1 sui;lann ardmdan ayn bir boliim (ikinci Ki-tap, ik:inci K1s1m, -Oi;iincii Boliim) altmda diizenlenmi~tir. Bununla bir-likte, sui; tan1mmda, bu ozel nitelikleri ortaya koymaya elveri~li unsurlar belirlenmedigi gibi, 765 say1h Kanun'daki diizenlemeden farkh olarak failin saiki ya da amac1 da dikkate almmad1gmdan i~kence sui;unun s1-mrlannm belirlenmesi bir sorun haline gelmektedir3°.
Bu nedenlerle, i~kence sui;una ili~kin tammm gozden gei;irilmesi, oncelikle, "yol ai;acak" ifadesi yerine "yol ai;an" deyiminin benimsen-mesi uygun olacakt1r. Bu ~ekilde hem ceza sorumlulugunun sm1rlar1 belirginle~ecektir.
A~ag1da, oncelikle i~kence sui;unun maddi unsurunu olu~turan davram~ ele almacakt1r.
a. Davram~
F1krada, "Bir ki#ye kar$l insan onuruyla bagda$mayan ve beden-sel veya ruhsal yonden aci 9ekmesine, algilama veya irade yeteneginin etkilenmesine, ~agilanmasma yo/ afacak" davraru~lar yasaklanmaktadlf.
Oncelikle, sui;a viicut verecek davram~ tiirii bak1mmdan konu farkh yonleriyle ele almacak, ardmdan davram~m "insan onuruyla bag-da~mama" ozelligi iizerinde durulacakt1r.
aa. Bir Serbest Hareketli Su~ Olarak i~kence
Kanunkoyucu, sui;un olu~mas1 ii;in, failin davran1~mm, fikrada sa-yilan sonui;lardan birine
yol a~maya
elveri~li olmasm1 ya da magduru a~agllayic1 nitelik ta~1masm1 gerekli gormii~tiir. Bununla birlikte, sui;un28 Tezcan, Erdem, Onok; s. 243,244.
29 Nevzat Toroslu, Ceza Hukuku Ozel KIS1m, 7. B., Ankara, Sava~ Yaymevi, 2013, s.
16.
1470 Turk Ceza Kanunu 'nda i~kence Tammi varhg1 ic;in, ozellikleri yine kanunda belirtilen belirli bir davram~
tiirii-niin gerc;ekle~tirilmesini aramam1~tir. Yani fikrada s1ralanan sonuc;larm hie; olmazsa birine yol ac;maya ya da magduru a~agilamaya elveri~li her-hangi bir davram~ ile suc;un i~lenmesi miimkiindiir.
Bu nedenle i~kence suc;unun, sec;imlik hareketli bir sue; oldugu yo-niindeki gorii~lere katilmak miimkiin degildir31 • F1krada sadece i~kence suc;una viicut verecek elveri~li davram~m yonelmesi gereken farkh so-nuc;lar belirlenmi~, bu soso-nuc;lara yol ac;acak davram~m belli bir ~ekilde ya da belli vas1talar kullamlmak suretiyle i~lenmesi aranmam1~tir. Se-c;imlik hareketli suc;lar, oziinde bagh hareketli suc;lann bir tiirevidir. Ka-nunun, tipik davram~m belli bir ~ekilde ya da belli vas1talar kullamlmak suretiyle i~lenmesini ongordiigii sm;:lara bagh hareketli suc;lar denir32•
Sec;imlik hareketli suc;lar da bagh hareketli suc;larm bir tiirii olup, ancak kanuni tammda betimlenen ozelliklere sahip belirli ve sec;enek davra-m~lardan en az birinin gerc;ekle~tirilmesi suretiyle i~lenebilir.
F1krada, davram~lar degil, davram~lann yonelmesi gereken, be-dene ac1 verilmesi, ruh ve beden saghgma zarar verilmesi, algilama ve isteme yetenegine zarar verilmesi sonuc;lan siralanm1~tlr. Aynca magdu-run a~agilanmasma elveri~li davram~lar da yasaklanm1~tir. Bu yap1hrken de, a~agilayic1 davram~m ozellikleri, modaliteleri siralanmam1~, her-hangi ozel bir vas1ta tiirii de ongoriilmemi~tir. Sadece cezamn agirla~tl-nlmasmm ongoriildiigii iic;iincii f1krada, ozellikleri, i~leni~ bic;imi kanu-nen ac;1kc;a belirlenmi~ olan bir davran1~m gerc;ekle~tirilmesi aranmakta-dir. Bu c;erc;evede, TCK'nun 94. maddesinin iic;iincii f1krasmda ''fiilin cinsel yonden taciz" bic;iminde gerc;ekle~mesi halinde cezanm ag1rla~t1-nlmas1 hiikme baglanm1~t1r33•
31 TCK'nun 94. maddesinde ongoriilen i~kence sw;:unun, se9imlik hareketli bir su9 olarak diizenlendigi yoniinde bkz. Mehmet Emin Artuk, Ahmet Gok9en, Ahmet Ca-ner Yenidiinya; Ceza Hukuku Ozel Hiikiimler, 13. B., Ankara, Adalet, 2013, s. 241; Onok, s. 383; -Oziilmez, s. 234; Bak1m, s. 104; Tezcan, Erdem, Onok, s. 236; Ba~biiyiik, s. 1452.
32 Toroslu, Genel K1s1m, s. 130, 131.
33 TCK'nun 105. maddesinde cinsel taciz su9u ongoriilmii~tiir. Viicut temas1 i9ermeyen cinsel davram~lar bu su9a viicut vermektedir. 94. maddenin ii9iincii flkrasmda bir ag1rla~tmc1 neden olarak kabul edilen cinsel tacizin, Kanun'da yapllan tamma gore daha geni~ bir bi9imde anla~llmas1 miimkiin degildir. Cinsel taciz, i~kence su9unun agirla~tmc1 nedeni haline getirilerek bile~ik su9 olu~turulmu~tur. Bu durumda, i~-kence su9unun viicut dokunulmazhg1m ihlal eden cinsel davram~lar yani cinsel
sal-Ote yandan, i~kence su9unun ihmali davram~la i~lenmesi
duru-munda cezada bu nedenle bir indirim yaptlmayacag1 kuralma be~inci
fikrada yer verilmi~tir. Bununla birlikte ihmali davram~ ile su9
i~lenme-sini genel bir indirim nedeni olarak kabul eden her hangi bir kanun
hiikmii olmad1gma gore, soz konusu diizenleme ele~tiriye a91ktir
34•Bilindigi gibi, sadece kasten insan oldiirme ve yaralama su9lannm
ih-mali davram~la i~lenmesi halinde cezanm indirilmesi olanag1 tamnm1~tir.
Bu diizenlemenin su9un ihmali bir davran1~la da i~lenebilecegini
gos-termek amac1yla yaptld1g1 dii~iiniilebilecek olsa da, her bir su9 tiiriiniin
ihmali davran1~la da i~lenebileceginin ilgili kanun hiikiimlerinde aynca
belirtilmesine gerek olmad1g1 a91ktir.
Bu yoniiyle i~kence su9u, yaralama su9lar1yla benzerlik
goster-mektedir. Hatta yaralama su9unun tan1mmda ongoriilen sonu9lar,
ger-9ekle~meleri beklenmeksizin ya da aranmaks1zm 94. maddenin ilk
fikra-smda yinelenmi~tir. Kanuni tammmda se9enek sonu9lara yer verilen
yaralama su9u nastl bu nedenle bir se9imlik hareketli su9 degilse,
i~-kence su9u da bir se9imlik hareketli su9 degildir. Kanun koyucu, i~i~-kence
su9unun varhg1m, fikrada sayilan sonu9lardan en az birine yol a9maya
elveri~li herhangi bir davran1~m ger9ekle~tirilmesi ko~uluna baglam1~tir.
'\bb. i~kenceye Y ola A~an Davram~larm "Sistematik Olmas1
Gerektigi" Dii~iincesi
i~kence su9unun kanuni tamm1 kar~1smda, bu su9un varhg1 i9in,
davram~m sistematik olmas1 gerektigi yoniindeki g6rii~lere
35kattlmak
miimkiin degildir. Herne kadar 94. maddenin gerek9esinde, " ..
bu fiiller, ani olarak degil, sistematik bir ~ekilde ve belli bir surer; ir;inde i#en-mektedirler. Bir sure<; i<;inde sureklilik arzeder bir tarzda i~lenen i~ken-cenin en onemli ozelligi, ki#nin psikolojisi, ruh saglzgz, algzlama ve irade yetenegi uzerindeki tahrip edici etkilerinin olmaszdzr. Bu etkilerin uzun bir sure ve hatta hayat boyu devam etmesi, i~kencenin bukap-dm ile i~lenmesi durumunda bu agirla~tmc1 nedenin uygulanmas1 da miimkiin olma-yacaktir. (Bu yonde, Onok, s. 506, 507; Tezcan, Erdem, Onok, s. 248. Farkh deger-lendirme ic;:in bkz. Fahri Gokc;:en Taner, Tiirk Ceza Hukukunda Cinsel Ozgiirliige Kar~1 Su~lar, Ankara, Sec;:kin, 2013, s. 386.
34 Bu konuya dikkatimi c;:eken Hocam Prof. Dr. Nevzat Toroslu'ya te~ekkiirii bore;: bili-rim (T.K.).
1472 Turk Ceza Kanunu 'nda i~kence Tammi
samda i§lenen fiillere nazaran daha agzr ceza yaptzrzmz a/tzna alznma-sznz gerektirmi§tir" dense de, i~kence su9unun olu~mas1 bak1mmdan nun' da boyle bir ko~ul ongoriilmemi~tir. Su9un tan1m1 bak1mmdan Ka-nun'da ongoriilmeyen ve metni haz1rlayanlann zihninde yer ald1g1 anla-~dan bir ko~ulun su9un maddi unsurunun bir par9as1 olarak kabulii miimkiin degildir.
Madde'de yer alan ''yo/ a<;acak davram§lar" deyiminin, davran1~m sistematik olarak ger9ekle~tirilmesi ko~ulunu ifade etmekte oldugu soy-lense de36 bu ko~ul kanun metninde a91k9a ongoriilmemi~tir.
"Davranz§-lar"
ifadesi, olsa olsa, i~kence su9unun serbest hareketli bir su9 oldu-gunu gosterir.Davram~lann sistematik ozellik ta~1masmm su9un bir unsuru ol-mas1 istendiginde, ilgili su9 tan1mmda buna yer verilmesi gerekir. Nite-kim TCK'nun 77. maddesinde ongoriilen insanhga kar~1 su9lann mev-cudiyeti i9in davran1~lann "sistemli olarak i§lenmesi" aranm1~t1r37•
S0nu9 olarak, "sistematik" olarak nitelendirilemeyecek davran1~-larla da i~kence su9unun i~lenmesi miimkiindiir38• Nitekim Birle~mi~ Milletler i~kence ve Diger Zalimane insanhkd1~1 ya da A~ag1layic1 Mu-amele ya da Cezaya Kar~1 Sozle~mesi'ne (1984) ili~kin hazirhk 9ah~-malar1 sirasmda, miinferit baz1 davran1~larla da i~kence su9unun i~lene-bilecegi dii~iiniilerek sistematik olma ko~ulu metne ahnmam1~tir39• Ote yandan, AiHM kararlarmda davran1~lann sistematik olmas1, i~kence su9unun mevcudiyetine ili~kin olarak kabul edilen ol9iitlerden sadece biridir ve bu su9 bak1mmdan kurucu unsur niteligi ta~1mamaktadir40.
cc. Davram~m insan Onuruyla Bagda~mamas1 Ko~ulu
TCK'nun 94. maddesinin ilk flkrasmda, bedene ac1 verilmesi, ruh ve beden saghgma, alg1lama ve isteme yetenegine zarar verilmesi so-nu9lan ile magdurun a~agdanmasma yol a9acak nitelikteki davran1~m
36 Artuk, Gok9en, Yenidiinya; s. 240. 37 Ba~biiyiik, s. 1464 vd ..
38 Bakim, s. 131.
39 Tezcan, Erdem, Onok; s. 242.
40 Bkz. Tezcan, Onok, Erdem; s. 250, Ba~biiyiik, s. 1466, 1467. Bu 9er9evede Mah-keme, fiziksel ya da ruhsal acmm agirhg1, kastm tiirii gibi 6l9iitleri de dikkate al-maktadir. Bkz. Ba~biiyiik, s. 1467, dipnot 89.
i~kenceye viicut vermesi i9in aynca insan onuru ile bagda~mamas1 ko-~ulu da aranm1~tlr.
insan onuru kavramma bir9ok uluslararas1 insan haklan bildirge ya da metinlerinde yer verilmi~, Avrupa Birligi Temel Haklar Sartmda, Birligin dayand1g1 temel ve evrensel degerler arasmda insan onuru kav-ram1 da sayilm1~tir41 •
insan onuru kavramma ili~kin 9e~itli tamm denemeleri bulunmak-tadir. insan onuru kavram1, 9ogunlukla insanm temel deger olu~u, ki~i ozerkligi ve dokunulmazhg1 kavramlan ile ili~kilendirilmektedir. Kant'm bak1~1yla insan onuru, insanm ara9 degil, ama9 olarak kabul edilmesi, nesnele~memesidir42 • Bu dogrultuda insam, insan olma ozelliklerinden, ona ait degerlerden kopanp madde konumuna getiren davran1~lann insan onuruna aykm davran1~ sayilmas1 gerekir43 •
Ozerinde durulmas1 gereken, insan onuru kavrammm, i~kence su9u tan1mmda davran1~m bir ozelligi olarak kabul edilmesinin, bu su9u, kasten yaralama gibi benzerlikler i9eren su9lardan ayirmaya elveri~li olup 0Imad1g1d1r. Eger insanm ara9la~mas1, nesnele~mesi, madde ya da . mal haline getirilmesi, insan onuruna aykm ise, bu kavram a91k9a zikre-dilmeksizin pek 90k su9 tan1mmdaki davram~lann da insan onuruyla bagda~mad1gm1 kabul etmek zorunludur. Go9men ka9ak91hg1, insan ticareti, organ ve doku ticareti, insan iizerinde deney, cinsel saldm, fuh~a te~vik, arac1hk ya da fuh~a zorlama, dilencilige zorlama gibi pek 90k su9 bak1mmdan ilgili davran1~lann insan onuruyla bagda~mad1g1, insamn nesnele~mesine, omegin mal gibi ahmp satilmasma yol a9tig1 a91ktir.
Kasten yaralama su9una viicut veren davran1~larm da insan onu-ruyla bagda~tmlmas1 her halde miimkiin degildir. Nitekim, basit bir tibbi miidahale ile tedavi edilebilen kasten yaralama d1~mda (TCK m. 86/ f. 2), kasten yaralama su9lanmn takibi ~ikayete bagh degildir. Bu su9lar bak1mmdan ilgilinin (magdurun) nzas1 hukuka uygunluk nedeninin
ka-41 Bu konuda bkz. Burcu Kalkan Oguztiirk, "Human Dignity Principe and the Protection Guarantee in EU Law System", Human Rights Review, V. 1, Issue 1, 2011, s. 36-38.
42 Tugrul Katoglu, "Tiirk Hukukunun Bir Par~as1 Olarak Avrupa Konseyi insan Haklan ve Biyotlp Sozle1?mesi", Ankara Universitesi Hukuk Fakiiltesi Dergisi, C. 55, S. 1, 2005, s. 159. Farkh tamm denemeleri i~in bkz. Oguztiirk s. 39 vd.;Onok, s. 389 vd., Ba~biiyiik, s. 1453 vd ..
1474 Turk Ceza Kanunu 'nda j§kence Tanzmz tegorik olarak sonU<; dogurmad1g1 kabul edilmektedir. Ki~inin, kendi viicudu, viicut dokunulmazhg1 iizerindeki tasarruf yetkisi smirhdir44•
Y ani, insan, kendini ara9la~tlrma, nesnele~tirme tehlikesi bak1mmdan kendine kar~1 da korunmaktadir. Aym ~ekilde, yukandaki paragrafta deginilen organ ticareti su9lan kapsammda, ki~inin kendi orgamm sat-mas1 da su<;: sayilm1~ ve cezalandmlm1~tir (TCK m. 91/f. 3). Ana-yasa'nm, "Temel hak ve hiirriyetlerin niteligi" kenar ba~hkh 12, Tiirk Medeni Kanunu'nun ki~iligin vazge9me ve a~m smirlamaya kar~1 ko-runmasma ili~kin 23. maddeleri insanm kendine kar~1 da korunmas1 kay-g1sm1 yans1tan ve kokenini, ahlak ile dogal hukukta bulan hiikiimlerdir.
Bu nedenlerle, i~kence su9u tammmda davran1~m bir ozelligi ola-rak yer verilen "insan onuruyla bagda~mama" ifadesi, bu su9u ba~ka su9lardan ayirmaya elveri~li degildir. Ceza hukuku, maddi ve manevi yonleriyle, oncelikle insam korur45 • Bu yoniiyle, su<;: sayilan pek 90k fiil, bunlara ili~kin kanuni tan1mlarda a91k9a zikredilmese de, insan onuruyla bagda~maz. "insan onuruyla bagda~mama", bir su<;: tammmm ba~h ba-~ma ayirt edici bir unsuru olamaz46 .
dd. "Belli Bir Ag1rbga Ula~an" Davram~larm i~kence SayI1-mas1 Gorii~ii
Ogretide, i~kence su9unun varhg1m, davram~lann belli bir agirhk diizeyine ula~masma baglayan yazarlar oldugu goriilmektedir47 • Aym ~ekilde, Avrupa insan Haklar1 Mahkemesi'nin 9e~itli kararlannda verilen 1st1rabm yogun olmas1 gerektigi kabul edilmi~tir48 • insan onuruna aykmhgm bir aymc1 ozellik olu~turmamas1 kar~1smda, i~kence fiillerinin kasten yaralama, zor kullanma yetkisine ili~kin smmn a~Ilmas1 fiilleriyle kan~tmlmasmm oniine ge9ilmesi bak1mmdan ileri siiriilen bu gorii~iin de sorunu 96zmesi zor hatta hukuken olanaks1zd1r49 • Hangi davran1~lann
44 Toroslu, Genel K1s1m, s. 179. 45 Toroslu, Ozel K1s1m, s. 19.
46 Benzer gorii~ ic;:in Onok, s. 391: " .. "insan onuruyla bagda§mama ", kanuni tanzma bir somutluk-spesifiklik saglamamaktadzr. C::unkii, i§kencenin maddi unsurunu olu§-turmaya elveri§li turden bir hareketin bulunup bulunmadzgz, hareketin objektif yapz-sma gore degerlendirilecektir. Nesnel olarak i§kence olarak tanzmlanabilecek bir davranz§ ise, zaten insan onuruna aykzrz olacaktzr".
47 Bkz. Onok, s. 391.
48 Bkz. Nuhoglu, s. 534, 535, Onok, s. 170. 49 Benzer gorii~, Bak1m, s. 125.
belli bir ag1rhk diizeyinde oldugu nastl belirlenecektir? Bir ol9iit olarak one siiriilen bu yogunlugun ne oldugunu belirleyecek ol9iitlere ihtiya9 vard1r. Ote yandan Anayasa'nm 38., TCK'nm 2. maddelerinde giivence altma alman su9 ve cezalarda kanunilik ilkesinin geregi olarak, ceza so-rumlulugunun saptanmasmda, kanun hiikiimlerinde, su9 tammlannda yer almayan belirsiz kavramlardan hareket edilmemesi gerekir.
ee. i~kence Su~unu Olu~turan Magdurun A~agilanmas1 Davram~1 TCK'nun 94: maddesinin ilk fikrasmda, failin magduru ~agtlayic1 davraru~1 da, aynca bir sonuca yol a9mas1 beklenmeksizin su9 sayilm1~t1r.
Magdurun a~agtlanmas1, genel hakaret su9lannda da benzer bir bi-9imde ifade olundugu gibi, kii9iiltiicii, tahkir edici, al9alt1c1 davran1~lar ger9ekle~tirmektir. Herkesin bir toplumsal degeri vard1r. Bu degerin dii-~iik gosterilmesi, magdurun onur ve saygmhgmm zedelenmesi, a~ag1-lanmas1d1r.
Bu 9er9evede, magdurun a~agtlanmasma elveri~li her davran1~ i~-kence su9una viicut verecektir. Yukar1da da dile getirildigi iizere, burada da serbest hareketli bir su9tan bahsedilmelidir. Aym genel hakaret su9la-rmda oldugu gibi. 765 sayih Kanun doneminde Yarg1tay'm, magdurun elbiselerinin 91karttlmasm1, gozlerinin baglanmasm1 ya da dayak attlma-s1m a~agtlayic1 davran1~ sayd1g1 anla~Ilmaktad1r50• Bununla birlikte, ba~ta dayak attlmas1 olmak iizere, oncelikle viicut biitiinliigii ve doku-nulmazhgma yonelik davram~larm, viicuda ve ruhuna ac1 vermek fiille-rinden aynlmas1 imkans1zd1r.
Davran1~m, genel hakaret su9uyla benzerlik gostermesi dolayi-s1yla, kamu gorevlileri tarafmdan ger9ekle~tirilen a~agtlayic1 davran1~la-nn hangilerinin i~kenceye, hangilerinin genel hakaret su9ladavran1~la-nna viicut verecegini belirlemek gii9tiir. Aym i~kence su9u ile kasten yaralama ve zor kullanma yetkisine ili~kin smmn a~Ilmas1 su9unda oldugu gibi.
Bu degerlendirmeler 1~1gmda, i~kence su9u tammmm bir yoniiyle daha belirsiz oldugu soylenebilir.
1476 Turk Ceza Kanunu 'nda j~kence Tammi b. Davram~m Yol A~mas1 ya da Yiinelmesi Gereken Sonu~lar
Davram~ ile ilgili ba~hk altmda, kanuni tantmda en az birinin ger-<;ekle~mesi ongoriilen sonu9lar siralanmt~t1. Buna gore, fiilin i~kence olarak nitelendirilebilmesi i9in, failin davrant~mm, magdurun bedensel veya ruhsal yonden ac1 <;ekmesine, algtlama veya irade yeteneginin et-kilenmesine ya da a~agtlanmasma yol a9maya elveri~li olmast gerekir.
aa. Magdurun Bedensel Ac1 <;ekmesi
Failin fiilinin i~kence su9una viicut verebilmesi i<;in davran1~mm magdurun viicuduna act vermeye elveri~li olmast gerekir. Act verilmesi sonucunun ger<;ekle~memesinin, ger9ekle~en acmm az ya da 90k olmast-nm su<;un mevcudiyeti baktmmdan onemi yoktur. Sonucun ger<;ekle~-mesi durumunda, yine yaralama su9unda oldugu gibi, acmm devamh olmas1 da gerekli degildir. Kanuni tammda, bu yonde bir ko~ul ongoriil-memi~tir. Bu c;er<;evede, basit bir darp ya da tokat bu su<;a viicut verebilir.
Magdura bedensel act verilmesi bi<;iminde tarif edilen bu sonucun, TCK'nun 86. maddesinde diizenlenen kasten yaralama suc;unun kanuni tammmdaki "viicuda act verme"' den bir farkt yoktur51 •
bb. Magdurun Ruhsal Yiinden Ac1 «;ekmesi
Saghk, beden ve ruh saghgm1 kapsayan bir biitiindiir. Bir kimsenin ruhen act <;ekmesine yol a9mak, onun ruh saghgtm olumsuz bi9imde etkilemek, bozmaktir. Ruh saghgmm bozulmasmdan bahsedilebilmesi i<;in, magdurun mutlaka aktl hastahgma yakalanmast da gerekmez.
Ruh-sal durumda olu~an anormallik yeterlidir52• Bu 9erc;evede, magdurun
ruhsal ac;tdan act <;ekmesine yol a9tlmas1, onun saghgmm bozulmas1 anlamma da gelir.
Bu sonucun da, kasten yaralama su9una ili~kin kanuni tammda yer alan "saghgm bozulmas1" kapsammda degerlendirilebilecegi ac;tktir.
cc. Magdurun Algdama ve irade Yeteneginin Etkilenmesi
Kanunkoyucu, i~kence su9unun varhgt i9in ger9ekle~mesini ara-d1g1 sonu<;lar arasmda sayara-d1g1,
"algzlama ve irade yeteneginin
etkilen-51 Tezcan, Erdem, book: s. 245. 52 Tezcao, Erdem, book; s. 239.
mesi'"ne
ili~kin bir tamm vermemi~tir. Bu ifadenin, yaralama su9lann-daki "algtlama yeteneginin bozulmas1" sonucu ile ozde~ oldugu belirtil-mi~tir53. Algtlama yetenegi olarak adlandmlan psi~ik faaliyetin bozul-mas1, bu faaliyete ili~kin yetilerde, donukla~ma, diizensizlik, zayiflama ya da faaliyetin durmas1dir54• irade yetenegi ise, ki~inin davran1~lanna yon verme yetenegi olarak anla~Ilmahdir. Bu yetenege zarar vermeye elveri~li davram~lar i~kence su9una viicut verebilecektir.3. Mevcut Diizenlemenin S0nu~lar1
Mevcut diizenlemedeki belirsizlik, aymc1 ozelliklerden, yoksun-luk, i~kence fiilleri bak1mmdan, faillerin, i~kence su9una gore hafif ceza ongoriilen su9lardan dolay1 cezalandmlmalanna, aynca idari makamla-nn i~kence ile miicadele isteksizligini de peki~tirerek caydmc1hgm zaafa ugramasma yol a9maktad1r55.
A. i~kence Olaylarmda Kasten Yaralama Su~larmdan ya da
i~kence Su~una Gore Hafif Su~lardan Hiikiim Kurulmas1
1 Haziran 2005 tarihinde yiiriirliige giren TCK'nun 94. madde-sinde ongoriilen i~kence su9u tammmdaki geni~lik ya da belirsizligin, i~kence olaylarma ili~kin davalarda yargtlama makamlannm, kasten ya-ralamanm basit bi9imi (TCK m. 86/f. 1 ), sonucu nedeniyle ag1rla~an yaralama (TCK m. 87), zor kullanma yetkisine ili~kin smmn a~Ilmas1 (TCK m. 256) su9lanndan hiikiim kurulmasma yol a9t1gi gozlenmektedir.
Bu yarg1sal tutum, Tiirkiye Barolar Birligi tarafmdan 2103 y1h Ni-san aymda yayinlanan inNi-san Haklan Raporu'nun, "i~kence ve Kotii Mu-amele Yasag1" ba~hkh boliimiinde siralanan omeklerde rahathkla tespit edilmektedir56•
Omeklerden birinde, yamnda kimligi bulunmad1g1 i9in karakola gotiiriilen bir kadmm burada, birden 90k kolluk gorevlisi tarafmdan da-kikalarca doviilmesi, iddianamede, zor kullanma yetkisinin smmnm a~Ilmas1 suretiyle basit yaralama olarak nitelendirilmi~tir. Basma da
yan-53 Tezcan, Erdem, Onok; s. 239. 54 Toroslu, Ozel K1s1m, s. 43, 44.
55 Bkz. Tezcan, Erdem, Onok; s. 244,245.
56 Tiirkiye Barolar Birligi insan Haklar1 Raporu, Ankara, Nisan 2013, (Rapor), s.
1478 Turk Ceza Kanunu 'nda i$kence Tammi s1yan bu olayda, magdur kadm hakkmda kolluk gorevlilerini yaralamak ve bu ki~ilere hakaret etmek gerek9esiyle dava a9Ilm1~t1r. Kolluk gorev-lileri i9in istenen ceza altI aydan bir bu9uk yila kadar iken, karakolda doviilen ki~inin i~ledigi iddia olunan fiiller dolayis1yla talep edilen ceza iki bu9uk yildan altI bu9uk yila kadard1r.
Bir ba~ka omekte, magdur, a91k arazide bir kolluk gorevlisi tara-fmdan yere yatmlarak tiifek dip9igi ile ya~amsal tehlike yaratacak ve kemik kmlmasma yol a9acak bi9imde doviilmii~tiir. Kamu giivenligi gerek9esiyle davanm nakledildigi mahkeme tarafmdan kolluk gorevlisi-nin fiili, taksirli yaralama olarak nitelendirilmi~, ya~amsal tehlike nede-niyle ceza dokuz aya kadar artmlm1~t1r. Olaya ili~kin degerlendirmelerle ceza once yedi ay on be~ giine, sonra samgm iyi hali dolay1s1yla altI ay yedi giine indirilmi~, en sonunda da hiikmiin a91klanmasmm geri b1ra-k1lmasma karar verilmi~tir.
Kamuoyunda 90k tart1~Ilan Nijeryah go9men Festus Okey'in ol-diiriilmesine ili~kin olayda da i~kence su9undan hiikiim kurulmam1~t1r. Festus Okey'in, istanbul, Taksim'de yakalanmasmm ardmdan kendisine i~kence yapild1g1, karakolda iken, bir kolluk gorevlisinin tabancasmdan 91kan kur~unla hayatlm kaybettigi belirtilmektedir. Mahkeme, kolluk gorevlisini, taksirli insan oldiirme su9undan dort y1l iki ay hapis cezasma mahkum etmi~tir.
H1rs1zhk ~iiphesiyle yakaland1g1 belirtilen bir ba~ka magdurun ii9 ayn karakolda tutuldugu, son karakoldan adliyeye gotiiriiliirken yiiriiye-mez halde bulundugu iddia edilmi~tir. Tutuklanan magdur, yerle~tirildigi cezaevinde ya~amm1 kaybetmi~tir. Kolluk gorevlileri hakkmda i~kence degil, kasten yaralama sonucunda oliime neden olmak iddias1yla iddia-name diizenlenmi~tir. Esas hakkmdaki miitalaada ise, magdurun ba~ma dogrudan vurulduguna dair bir bulgu olmad1g1, oliimiin yiiksekten dii~me ile orantih oldugu gerek9eleriyle samklann beraati talep edilmi~tir.
Omek olarak verilecek son bir olayda, magdurun, karakolda iken ugrad1g1 ~iddet dolay1s1yla dalag1 ahnm1~, kolluk gorevlileri hakkmda i~kence su9u nitelendirmesi ile iddianame diizenlenmi~, esas hakkmda miitalaada vas1fland1rma degi~mi~, san1klara yiiklenen fiilin, "kasten yaralama o/dugu, insan onuru i/e bagda$mayan, ki$ilerin
a$agzlanma-szna yo/ a<;acak davram#arz i<;ermediginden i~kence boyutuna
varma-dzgz .. "
iddia olunmu~tur57 .iddia ve yargilama makamlarmm bu tiir degerlendirmeleri, A vrupa insan Haklan Mahkemesi'nin 5 Haziran 2012 tarihinde Tiirkiye Cumhu-riyeti aleyhine verdigi kararmda a91k9a ele~tirilmi~tir. Mahkeme bu ka-rarda, " . .incelenen yerel mahkeme kararzmn, hakimlerin, hukuka aykzrz ciddi davram~lara hi<;bir ~ekilde goz yumulamayacagznz gostermekten ziyade, bu tiir davranz$larzn sonu<;larznz aza indirmek i<;in kendi takdir yetkilerini kullandzklarznz gosterdigini dii~iinmektedir" demek suretiyle uygulamanm tutumunu ele~tirmi~tir58•
B.
i~kenceye Yonelik Cayd1r1c1hgm Azalmas1
i~kence su9una ili~kin kanuni "tamm denemesindeki" belirsizlik ve aymc1 ozelliklerden yoksunluk dolay1s1yla, i~kence sayilmas1 gereken fiiller bak1mmdan, faillerin, i~kence su9una gore cezas1 daha hafif olan basit kasten yaralama ya da zor kullanma yetkisinin smmnm a~ilmas1 su9larmdan cezalandmlmasmm, i~kence uygulamalarma yonelik cayd1-nc1hg1 azaltt1gmdan ya da azaltacagmdan ku~ku duyulmamahdir.
i~kence olaylarma ili~kin olarak, idari makamlann adaletle i~birligi ve idari soru~turma konulanndaki isteksizligine59 bu kanuni tamm
so-runu da eklenmekle, i~kence ile miicadele gii9 kaybetmi~tir.
Sonu~
Miikemmel ve kategorik bir i~kence tammmm yapilmas1 kolay go-riinmemekle birlikte, su9 ve cezalarda kanunilik il~esi uyarmca, i~kence su9unun tammmm belirginle~tirilmesi zorunludur. I~kence su9una ili~kin tammm, aslmda bir tamm denemesinden oteye ge9ememesi nedeniyle olu~an belirsizlik, 90k basit ve hafif baz1 davran1~larm dahi i~kence ola-rak kabuliine olanak vermekte, daha da vahim olmak iizere, benzer ve cezas1 gorece dii~iik su9lardan hiikiim verilmesini kolayla~t1rmakta, i~-kenceyi te~vik etmektedir. Y ani bu belirsizlik bir yandan i~kence su9u-nun uygulanma alamm a~m bir bi9imde geni~letmekte, diger yandan benzer su9lar ile i~kence su9u arasmdaki smmn bulamkhg1 ger9ekten i~kence olu~turan davram~lann cezalandmlmasma engel olabilmektedir.
57 Rapor, s. 152
58 Eski/Turkiye, (Ba~vuru N. 8354/04), Rapor, s. 128, 129.
1480 Turk Ceza Kanunu 'nda i§kence Tammi Eskilerin deyimiyle "ifrat ve tefrit" arasmda kalmmaktadir. Bu nedenle i~kence su9unun, i~kenceyle miicadele amacmm yam sira kanunilik ilke-sine de uygun ger9ek bir tan1ma kavu~turulmas1 zorunludur.
Oncelikle, 94. maddenin ilk f1krasmda yer verilen "yol a9acak" ifadesinin "yol a9an" ya da "neden olan" deyimlerine benzer bir deyimle degi~tirilmesi gereklidir. Bu ~ekilde, su9un tamamlanmas1 anma ve te-~ebbiise elveri~li olup olmad1gma ili~kin ku~ku ortadan kalkacaktir. Bu sayede aynca, ortaya 91kan sonu9lar, somut fiillerin nitelendirilmesinde kolayhk saglayacak, ol9iit olu~turacakttr.
Ancak bu degi~iklik de ba~h ba~ma yeterli degildir. Onceki Ka-nun'da oldugu gibi, failin amac1 ya da saikini de dikkate alan bir diizen-leme yap1lmas1 gereklidir. Bu ~ekilde, i~kence su9unun kasten yaralama, zor kullanma yetkisinin smmnm a~tlmas1 ve hakaret gibi benzer su9lar-dan aynlmas1 kolayla~acaktir.
F1kra'da amlan insan onuruna aykmhk ko~ulu da, ba~h ba~ma ayirdedici olmaktan uzaktir. Bu nedenle yeni ve dogruya en yakm bir tammm yaptlmas1 zorunludur.
TCK'nun 94. maddesinin ilk f1krasmdaki mevcut tan1m deneme-sinde, ne ihlalin yogunluguna ne de davram~lann sistematik olmas1 ko-~uluna yer verilmi~tir. Bu nedenle, i~kence su9unun olu~up olu~mad1g1m belirlerken metinde yer almayan bu kavramlarm kullamlmas1 da
miim-kiin degildir.
0 halde, serbest hareketli bir su9 olan i~kenceye ili~kin mevcut ta-mmm, siralanan sonu9lann ger9ekle~mi~ olmasmm yan1 sira ek baz1 ol9iitleri de ger9ekten kapsar bi9imde yeniden kaleme almmas1, aro1ca failin ama9 ya da saikinin de maddeye yerle~tirilmesi gerekmektedir O•
KAYNAK<;A
Artuk, Mehmet Emin; Ahmet Gok9en; Ahmet Caner Y enidiinya: Ceza Hukuku, Ozel, Hiikiimler. 13. B .. Ankara. Adalet, 2013.
Aybay, Rona: Apklamah insan Haklar1 Evrensel Bildirisi. Ankara. Tiirkiye Barolar, Birligi Y aymlan, 2006.
Bak1m, Sevi: 5237 Sayih Tiirk Ceza Kanunu'nda i~kence Su9u. istanbul. Beta, 2008.
Ba~biiyiik, isa: "Tiirk Ceza Kanunu'nda i~kence Sm;:u". Dokuz Eyliil Dniversitesi, Hukuk Fakiiltesi Dergisi. C. 12, 2010, ss.1443-1485.
Demirba~, Timur: "2003 Tiirk Ceza Kanunu Tasar1s1 'nm i~kence Su9u A91smdan, Degerlendirilmesi". Ankara Barosu Hukuk Kurultayi 2004. C. II. Ankara. 2004,, ss. 344-355.
Diderot, Denis; Jean le Rond d' Alembert: Ansiklopedi ya da Bi-limler, Sanatlar ve, Zanaatlar A91klamah Sozliigii. <;ev. Selahattin Hilav. istanbul. Y ap1 Kredi, Y aymlan, 2000.
Gemalmaz, Semih: Ulusaliistii insan Haklar1 Hukuku I~1gmda Av-rupa insan, Haklan Sozle~mesi (Madde 3/i~kence Yasag1) Analizi. An-kara. Ankara Barosu, Yaymlan, 2006.
Gemalmaz, Semih: Birle~mi~ Milletler Medeni ve Siyasal Haklar Sozle~mesi insan, Haklan Komitesi Kararlannda Y a~am Hakk1 ve i~-kence Y asag1. istanbul,, istanbul Barosu Y aymlar1, 2002.
Hafizogullar1, Zeki; Muharrem Ozen: Tiirk Ceza Hukuku Ozel Hiikiimler Ki~ilere Kar~1, Su9lar. Ankara. US-A, 2010.
Kalkan Oguztiirk, Burcu: "Human Dignity Principe and the Protection Guarantee in EU Law, System". Human Rights Review. V. 1. Issue 1, 2011.
Katoglu, Tugrul: "Tiirk Hukukunun Bir Par9as1 Olarak A vrupa Konseyi insan Haklar1 ve, Biyotip Sozle~mesi". Ankara Universitesi Hukuk Fakiiltesi Dergisi. C. 55. S. 1,, 2005.
Nuhoglu, Ay~e: i~kence Yasag1 ve i~kence Su9u". Prof. Dr. Sahir Erman'a Armagan., istanbul, 1999, ss. 527-592.
Onok, Murat: Uluslararas1 Boyutuyla i~kence Su9u. Ankara. Se9-kin Y ayinevi, 2006.
Tezcan, Durmu~; Mustafa Ruhan Erdem; Murat Onok: Teorik ve Pratik Ceza Ozel, Hukuku. 8. B .. Ankara, Se9kin, 2012.
1482 Turk Ceza Kanunu 'nda i$kence Tammz Toroslu, Nevzat: Ceza Hukuku Genel K1s1m. 20. B .. Ankara. Sa-va~ Y aymevi, 2014.
Toroslu, Nevzat: Ceza Hukuku Ozel K1s1m. 7. B .. Ankara. Sava~ Yaymevi, 2013.
Uziilmez, ilhan: "Yeni Tiirk Ceza Kanunu'nda i~kence ve Eziyet Su9u". Hukuk ve Adalet., Yil 2. S. 5. 2005, ss. 227-247.
Taner, Fahri Gok9en: Tiirk Ceza Hukukunda Cinsel Ozgiirliige Kar~1 Su9lar. Ankara,, Se9kin, 2013.
