Etik Eğitimin Muhasebe Eğitimindeki Yeri ve Önemi: Türkiye Değerlendirmesi

Tam metin

(1)Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi YIL 2009, CİLT XXVI, SAYI 1. ETİK EĞİTİMİNİN MUHASEBE EĞİTİMİNDEKİ YERİ VE ÖNEMİ: TÜRKİYE DEĞERLENDİRMESİ Abdulkerim DAŞTAN1 Özet Bu çalışmanın amacı, muhasebe etik eğitimini, dünya ve Türkiye’deki gelişmeler çerçevesinde inceleyerek, Türkiye’de üniversitelerin eğitim müfredatına muhasebe etik eğitiminin dahil edilmesi esaslarına yönelik çeşitli önerilerle katkıda bulunmaktır. Muhasebe açısından etik ve etik eğitimi öteden beri hem akademik hem de mesleki anlamda araştırma konusu olmuştur. 1980’lerde başlayan bu araştırmalar özellikle finansal skandallar sonrasında daha önemli hale gelmiştir. Bu önem muhasebe öğretim elemanlarının etik konular hakkında bilgi sahibi olmak, konuyla ilgili geniş sorumluluklar almak ve öğrencilerin muhasebe etiği açısından gelişmelerini sağlamak amacıyla daha aktif rol oynamalarını gerekli kılmıştır. Bu gerekliliğe karşın Türkiye’de muhasebe etik eğitimine verilen önemin düşük seviyede kaldığı belirtilebilir. Üniversitelerde muhasebe etik eğitimi üç aşamada ele alınabilir. Bu aşamalar; etik konuların ana hatlarıyla “Genel Muhasebe ve Denetim” dersleri içerisinde sunulması, lisans düzeyinde “Muhasebe Meslek Etiği” ismiyle seçmeli ders olarak programa ilave edilmesi ve lisansüstü aşamada “Muhasebe Meslek Etiği Eğitimi” isimli bir dersle ele alınması şeklinde sıralanabilir. Anahtar Kelimeler; Etik, muhasebe meslek etiği, muhasebe etik eğitimi, Türkiye’de muhasebe etik eğitimi. THE ROLE AND IMPORTANCE OF ETHICS EDUCATION IN ACCOUNTING CURRICULUM: TURKEY ASSESSMENT Abstract The aim of this study is to contribute towards various recommendations about integrating accounting ethics education to the Turkish universities’ educational curriculum 1. Y. Doç. Dr., Karadeniz Teknik Üniversitesi-İşletme Bölümü, akdastan25@yahoo.com. 281.

(2) Abdülkerim DAŞTAN. by examining with the framework of development of accounting ethics education in the world and Turkey. Ethics and ethics education have been the subject of research within both the academic and accounting profession environment. Beginning with the 1980’s, the subjects has become more of an issue after financial scandals. This importance is required to the accounting educators need to view their knowledge about ethical issues and take on a broader responsibility, and a more activist role, in the ethical development of their students. In spite of this necessity, it can be stated the rates of importance given to the accounting ethics education in Turkey are low. For universities accounting ethics education can be handled in three phases. These three phases can be classified as including some aspects of ethics in accounting into accounting curriculum with “Financial Accounting and Auditing” courses, adding the elective course named “Accounting Professional Ethics” to the undergraduate stage curriculum, and handling the ethics issues with a course named “Accounting Ethics Education” in the postgraduate stage. Key Words; Ethics, accounting professional ethics, accounting ethics education, accounting ethics education in Turkey. Giriş “Bir insanı ahlaki değerlerlerden yoksun olarak eğitmek, toplum için tehdit yetiştirmektir.” Eğitim sisteminde ahlaki değerlere yer vermenin önemini ve gerekliliğini ortaya koyan bu yargı Theodore Roosevelt (1901-1909) tarafından bir asır önce dile getirilmiştir2. Geçen yüzyılı aşkın sürede eğitilmiş insan sayısındaki artışa rağmen, yolsuzluklar ile işletmelerde meydana gelen finansal ve muhasebe skandallarındaki mevcut durum, yargının haklılığını ve eğitimde ahlaki değerlerin önemini ortaya koymaktadır. Şüphesiz eğitim sistemi kadar bireyin doğuştan getirdiği özellikler, yetiştirilme biçimi ve içinde bulunduğu toplumun değerleri de ahlaki özelliklerin şekillenmesinde önemli rol oynar3. Ahlaki değerler, toplumsal düzenin tesisinde bireyler için “yükümlülük”, “sorumluluk” ve “adalet” çerçevesinde düzenlemeler getirir4. Bu düzenlemeler bireyin; bireyle, topumla, çevreyle, işletmelerle vb. olan ilişkilerinin tamamında davranış ve tutum biçimini ve ilişkinin düzeyini belirleyerek bir takım ilke, kural ve değerler oluşturur. Bireyin davranış ve tutumunun sözkonusu etik ilke ve değerler doğrultusunda biçimlendirilmesinde eğitim, özellikle etik eğitimi önemli bir yer tutmaktadır. Bireyin etik davranışı üzerinde olumlu etki meydana getirecek etik eğitimine ihtiyaç duyulan alanlardan birisi kuşkusuz muhasebe mesleğidir. Muhasebe mesleğine yönelik toplumsal güvenin korunması ve mesleğin kredibilitesinin artırılması muhasebe meslek mensuplarının etik değerlere sahip olmaları ile sağlanabilir.. 2. M. Low ve Diğ., “Accounting Scandals, Ethical Dilemmas and Educational Challenges”, Critical Perspectives on Accounting, Vol.19, 2008, s.223. 3 Y. Çukacı, “Kamuyu Aydınlatmada Muhasebe Meslek Elemanının Etik Anlayışı ve İzmir İlinde Bir Uygulama”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 1, 2006, ss.91. 4 M. İslamoğlu, http://www.mustafaislamoglu.com (17.02.2009).. 282.

(3) Muhasebe mesleğinin sağladığı finansal bilgilerin güvenilirliği, özellikle skandallarla büyük ölçüde zedelenmiştir. Bu nedenle meslek mensuplarının etik değerlerinin oluşturulmasında muhasebe etik eğitiminin önemi iyice artmıştır. Muhasebe etik eğitimi, geleceğin muhasebe meslek mensuplarının etik muhakeme ve sorumluluklar çerçevesinde etik farkındalıklarının oluşturulması ile etik çatışma ve ikilemleri çözebilme bilgi ve becerisini sağlamaya yönelik çabaları kapsar. Muhasebe eğitiminde etik eğitiminin yer almasına yönelik tartışmalar 1980’lerde başlamıştır. Muhasebe eğitim müfredatına etik konuların dahil edilmesine yönelik araştırma ve tartışmalara, Amerikan Muhasebeciler Birliği, Hileli Finansal Raporlama Ulusal Komisyonu ve Uluslararası Muhasebeciler Federasyonu gibi kurumlar hazırladıkları raporlarla kurumsal bağlamda; Loeb (1988-1994), Langenderfer ve Rockness (1989), Armstrong (1993-2003) gibi araştırmacılar da bireysel bağlamda katkıda bulunmuşlardır. Etik, eğitim, muhasebe ve muhasebe etik eğitimi konuları eşliğinde ele alınan bu çalışmanın amacı, muhasebe etik eğitimini dünya ve Türkiye’deki mevcut durum ve gelişmeler çerçevesinde inceleyerek Türkiye’de üniversitelerin eğitim müfredatına muhasebe etik eğitiminin dahil edilmesi esaslarına yönelik çeşitli önerilerle katkıda bulunmaktır. Sözkonusu amaca ulaşmak için çalışmada öncelikle genel kavramlar bağlamında etik, ahlak ilişkisi ile muhasebe meslek etiğine değinilmiş; ardından muhasebe etik eğitimi konusu üzerinde, etik eğitiminin önemi, muhasebe etik eğitiminin tarihi gelişimi ve program yapısı ile Türkiye’de muhasebe etik eğitimine yönelik çeşitli öneriler çerçevesinde, durulmuştur.. 1. Genel Kavramlar 10. Ahlak ve Etik İlişkisine Kavramsal Yaklaşım “Ahlak”, Arapça kökenli “hulk” kelimesine dayanan bir sözcüktür. Aynı kökten türeyen “mahluk” yaratılanı, bir anlamda ahlaklı olanı; “halık” ise yaratanı yani ahlak vereni tanımlar5. İnsanın yaratılıştan sahip olduğu “huy” anlamına da gelen “hulk”, din, tabiat, seciye ve karakter anlamlarını da kapsar6. Kavramsal açıdan ahlak; “insanın iyi veya kötü olarak vasıflandırılmasına yol açan manevi niteliklerine verilen ad” veya “bireylerin insanlar arası ilişkilerde ‘iyi’ veya ‘doğru’ veyahut ‘kötü’ veya ‘yanlış’ olarak nitelendirilen değerler ve toplumsal sorumluluklar çerçevesinde benimsedikleri, uymak zorunda bulundukları davranış biçimleri ve kuralları”7 olarak tanımlanabilir. “Etik” ise, Yunanca “ethos” sözcüğünden türetilmiştir. Sözlük anlamı “törel, töre bilimi” olan etik kavramı, “insanlar arasındaki ilişkilerin temelinde yer alan değerler olarak” tanımlanmaktadır8. Bir diğer yaklaşımla etik, ahlak üzerine düşünebilme etkinliği. 5. M. İslamoğlu, http://www.mustafaislamoglu.com (17.02.2009). Mustafa Bilgen, Yüksek İslam Ahlakı, İstanbul, 2006, s.39. 7 R. Pekdemir, “Türkiye’de Muhasebe Mesleği ve Meslek Ahlakı”, Muhasebe Finansman Dergisi, Sayı:4, Ekim 1999, s.21. 8 P. Leung – B.J. Coopers, “Ethics in Accountancy: A Classroom Experience”, Accounting Education, Vol.3 Nr.1, 1994, s.19. 6. 283.

(4) Abdülkerim DAŞTAN. yani ahlak bilimi9 olarak nitelendirilebilir. Bu çerçevede Kotar (1998)10, etik ve ahlak kavramları arasındaki temel ayrımın “etiğin ahlakı konu alan disiplini belirtmesi” olarak ifade etmekte ve etiğin bu anlamda ahlak felsefesi ile eşanlamlı olduğunu vurgulamaktadır. Yalsızuçanlar (200), “Ahlak güzelliklerinin en iyisi iki kişi arasını ıslah etmektir” denildiğini aktarır11. Bu yaklaşım insanlar arasındaki ilişkilerde yer alan değerlere yönelik etik ve ahlak kavramının birbiriyle ilişkisini çok güzel biçimde ortaya koymaktadır. Bireyle birey, bireyle toplum, bireyle çevre, bireyle yaratıcı, toplumla toplum, toplumlar ve burada sayılamayan bir dizi ilişkide, davranış ve tutum biçimini ve ilişkinin düzeyini belirleyen bir takım ilke, kural ve değer yer almaktadır. Sözkonusu ilke, kural ve değer toplamına ismen “etik” veya “ahlak” denmesinin etimolojik kökene dayalı farklılığı muhakkaktır. Elbette çağrıştırdığı husus ve yaşattığı duygu bağlamında farklılıkların olması da doğaldır. Ancak ahlaki vasfa ilişkin bireysel tutum, bunun mesleki ve toplumsal yansıması bağlamında felsefi derinliğe dalmadan ve farklılıklarda kaybolmadan konu ele alınabilmelidir, alınabilir. Bu çalışmada da konu bu kavramsal düzeyi ile ele alınmıştır. Aksi durum bu çalışmanın boyutlarını aşacaktır. Öteyandan Türkiye’de yapılan çalışmalarda her iki kavramın yer yer birlikte, yer yer ayrı kullanıldığı görülmektedir. Bütün bu açıklamalardan hareketle kavramsal teferruatta kaybolmadan çalışma başlığı ile uyumlu olarak bu çalışmanın sonraki kısımlarında genelde “etik” özellikli durumlarda ise “ahlak” kavramının kullanımı tercih edilmiştir.. 11. Muhasebe Meslek Etiği Meslek etiği, belirli bir meslek grubuna ilişkin ortaya konmuş ve o mesleği yerine getirenlerin uyguladığı veya uygulamaya zorlandığı kurallar bütünüdür12. Meslek etiği, mesleki faaliyetle ilgili neyin doğru, neyin yanlış olduğu hususlarında değerlere dayalı kuralları ortaya koyar13. Şüphesiz, global dünyada var olan çok sayıdaki meslek türü için ortak etik kuralları belirlemek güçtür. Her mesleğin kendine özgü koşulları mesleki etik kuralların belirlenmesinde rol oynar. Sosyal çevre, etik kurallara bireysel uyum düzeyi ve örgüt kültürü meslek etiğinin tamamlayıcısı durumundadır14. En eski bir meslek olan ticaret mesleğine ilişkin “doğruluk”, “dürüstlük”, “sözünde durma” ve. 9. T. Susmuş – B. Arzova, “Muhasebe Bilim Dalında Uzmanlaşmayı Seçen İşletme Öğrencilerinin Meslek Etiği Algılamalarının İncelenmesi: İki Üniversite Örneği”, MÖDAV, Sayı:2, Haziran 2003, s. 128. 10 E. Kotar, “Muhasebe Denetim Mesleğinde Ahlâkın Yeri ve Önemi”, III. Türkiye Muhasebe Denetimi Sempozyumu, Muhasebe Denetim Mesleğinde Yetkiler Sorumluluklar ve Meslek Ahlakı İSMMMO Yayını, Nr.20, Mayıs 1998, s. 65. 11 Sadık Yalsızuçanlar, ANKA, TİMAŞ Yayınları, İstanbul, 2008, s.87. 12 İ. Dalay, “Yöneticilerin Sosyal Sorumlulukları”, Maliye-İktisat-Hukuk Yazıları Dergisi, Sayı: 66, Ocak-Mart 2000, s.40. 13 S. K. Selimoğlu, “Muhasebe Eğitiminin Meslek Mensubu Adaylarına Ahlaki Doğruları Kazandırmadaki Rolü”, XX. Türkiye Muhasebe Eğitimi Sempozyumu, Antalya, 23–27 Mayıs 2001, s.5. 14 O. Yıldırım - Y. Çukacı, “Muhasebe Sürecinde Kamuyu Aydınlatma Açısından Muhasebe Meslek Elemanlarının Davranışlarının Etik Boyutu ve İzmir İlinde Bir Uygulama”, Türkiye XXI. Muhasebe Eğitimi Sempozyumu, Muğla, 29 Mayıs- 02 Haziran 2002, s.15.. 284.

(5) “hile yapmama” gibi tutum ve davranışların genel anlamda meslek etiğinin temelini oluşturduğu ifade edilebilir. Muhasebe mesleği, güvenilir bilgilerin toplanması, kaydedilmesi, sınıflandırması, anlamlı bir şekilde özetlenerek yorumlanması ve işletme ile ilgili çıkar gruplarının amaçlarına uygun bir şekilde sunulmasına ilişkin eylemlerin yerine getirilmesi suretiyle muhasebe ilminin uygulanmasını ifade eder. Mali tabloların hazırlanması, vergi beyannamelerinin düzenlenmesi, planlama, müşavirlik, denetim ve tasdik muhasebe mesleğinin faaliyet alanlarını oluşturur. Muhasebe meslek etiği; muhasebe meslek mensuplarınca gerek faaliyetlerin yürütülmesi sırasında gerekse herhangi bir sebeple mesleki faaliyetin yürütülmediği durum ve dönemlerde, kanunlara uygun işlemlerin yapılması yanında toplumun değer yargılarına da önem verilerek güvenilir bilgilerin topluma sunulması ve müşteriler, toplum, meslektaşlar ve ilgili meslek kuruluşları ile olan ilişkilerde uyulması gereken kurallar bütünüdür15. Mesleğe yönelik toplumsal güveni korumak ve mesleğin kredibilitesini artırmak, muhasebe meslek mensuplarının etik değerlere sahip olmaları ile mümkün olabilir. Muhasebe mesleğinin uygulanmasında güven unsurunun önemine binaen güvene layık olabilmenin gerekleri yapılmalıdır. Bunun için meslek kurulları ulusal ve uluslararası bazda birbirini tamamlayan etik kurallar saptamışlardır. Bu kurallardan herhangi birinin eksikliği mesleğe ve meslek üyelerine duyulan güvenin sarsılmasına neden olabilmektedir. Bu nedenle her üyenin, her yerde ve her zaman bu kuralları dikkate alarak görevini yapması yaşamsal bir öneme sahiptir16. Muhasebe mesleğinde meslek etiği kurallarına yönelik gerek Türkiye’de (3568 sayılı Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlik ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanunu ile ilgili yönetmelikler çerçevesinde TÜRMOB tarafından) gerekse uluslararası alanda (Uluslararası Muhasebeciler Federasyonu(IFAC), Amerikan Ruhsatlı Kamu Muhasipleri Enstitüsü (AICPA), Avrupa Muhasebeciler Federasyonu(FEE), Yönetim Muhasebecileri EnstitüsüIMA gibi kuruluşlar tarafından) kapsamlı çalışmalar yapılmış ve etik kurallar belirlenmiştir. Esasta aynı, konuyu ele alış ve uygulamada kısmi farklılıklar taşıyan sözkonusu düzenlemelerle ortaya konan kuralları; “bağımsızlık, doğruluk, dürüstlük, gizlilik, kamu yararı, meslek onuru, mesleki özen, mesleki yeterlilik, muhasebe ilke ve standartları ile uyum, sır saklama, sosyal sorumluluk, tarafsızlık, haksız rekabet, reklâm ve teşvik yasağı, vb.” biçiminde ad olarak saymak mümkündür. Muhasebe meslek etiği ile ilgili ulusal ve uluslararası alanda yapılan sözkonusu düzenlemeler yanında gerek yerli gerekse yabancı literatürde konuyla ilgili çok sayıda çalışmanın yapıldığını ayrıca vurgulamak gerekir. Çalışma konusu “muhasebe etik eğitimi” olduğundan muhasebe meslek etiği ile ilgili sözkonusu literatüre girilmemiş ve yukarıda yer alan açıklamalarla yetinilmiştir.. 15. Abdulkerim Daştan, Meslek Ahlakı Kuralları ve Muhasebe Mesleğindeki Yeri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon, 2001, s.31. 16 A. Yüksel, “Muhasebe ve Etik”, XX. Türkiye Muhasebe Eğitimi Sempozyumu, Antalya, 23–27 Mayıs 2001, s.235.. 285.

(6) Abdülkerim DAŞTAN. 2. Etik Eğitimi ve Muhasebe Eğitimindeki Yeri 20. Etik Eğitiminin Tanımı ve Önemi Etik eğitimi, insanlara davranışlarında, verecekleri kararlarda ve mesleki faaliyetlerinde etik bir boyut olduğunu kavratmaya; bireylerin kişisel, örgütsel ve başkalarına ait değerleri anlamalarını sağlamaya; meslek alanında yaşanan etik sorunlara ilişkin duyarlılığı geliştirmeye; etik davranışlar sergilemenin önemi ve etik sorunların çözümü konusunda beceri kazandırmaya yönelik yapılan faaliyetleri kapsayan süreç şeklinde tanımlanabilir17. Eğitimin bireyin etik davranışı üzerinde olumlu etki meydana getireceğini belirten Boyce (2008), bunun eğitimin temel sosyal fonksiyonu olduğunu, öğrencilerin davranış ve faaliyetlerinde olumlu etki meydana getirmeyen eğitimin genel manada anlamsızlığından bahsedilebileceğini dile getirmektedir18. Eğitim sürecini “disiplin altına alma, sosyalleştirme, uygarlaştırma ve ahlakileştirme süreci” olarak belirten Kant ise “İnsan yalnızca eğitim yoluyla insan olur. Eğitim onu nasıl şekillendirdiyse o sadece odur” değerlendirmesinde bulunmuştur19. Etik eğitiminin amacı, etik zorunluluk, kişisel sorumluluk ve etik ikilemlerle başa çıkabilmede etik konuların tanımlanması ve analizi ile ilgili yetenek geliştirme ve ahlaki muhakeme açısından öğrencilerin cesaretlendirilmesi olarak ifade edilebilir20. Bu amacın gerçekleştirilebilmesi için etik eğitimi, açık olmayan veya birbiriyle çatışmalı olan alternatif faaliyetler arasında ortaya çıkan tercihlerin ahlaki sonuçlarının değerlemesini de içermelidir21. Etik eğitimi çalışılırken unutulmaması gereken bir diğer konu şüphesiz eğitim etiğidir. Eğitim etiği, eğitimde erişilmek istenen, doğru yolu gösteren ilke ve değerler bütünüdür22. Eğitim süreçlerinde genel amaçlara ulaşma ve elde edilen başarıların kalıcılığının sağlanması, bilimsel ve akılcı yöntemlerle etik değerlere sahip çıkılması ile mümkün olabilir. Global dünyada yaşanan gelişmeler eğitimcilerin teknik detaylara verilen önemin yanında kritik düşünme, öğrenmeyi öğrenme ve meslek etiği gibi konular üzerinde de önemle durmaları gerektiğini ortaya çıkarmıştır. Eğitim süreci, eğitilen kişiye, verilenle yetinmeyip, olay ve olguları kuşkucu, sorgulayıcı bir yaklaşımla değerlendirebilme yeteneği kazandırabilmelidir. Bu çerçevede etik eğitimi de yaşamın her alanında insani değerlere saygılı, onları koruyup geliştirmeyi yaşam felsefesi kabul eden, ahlaki olgunluğa erişmiş, iradesine sahip, toplumsal ilişkilerde içinde bulunduğu ortamın değerlerini sorgulamadan çekinmeyecek özerk kişilikte insanlar yetiştirmeyi esas almalıdır23.. 17. Ç. Göksel - C. İpbüker, http://atlas.cc.itu.edu.tr (28.02.2009). G. Boyce, “The Social Relevance of Ethics Education in a Global(ising) Era: From Individual Dilemmas to Systemic Crises”, Critical Perspectives on Accounting, Vol.19, 2008, s.262. 19 Ç. Göksel - C.İpbüker, a.g.m. 20 K. F. Alam, “Ethics and Accounting Education”, Teaching Business Ethics, Vol.2, 1999, s.262. 21 P. Leung - B.J. Coopers, a.g.m., s.19. 22 A. Marşap, “E-Eğitim Yönetişim Sisteminde Küresel Etik İlkeler”, http://ab.org.tr (28.02.2009) 23 İ. Karababa ve Diğ., “Üniversitelerde Etik Eğitimi” I.Ulusal Mühendislik Kongresi, İzmir, 20-21 Mayıs 2004, web.deu.edu.tr/umk/bildiriler/e11.doc (28.02.2009) 18. 286.

(7) Etik eğitiminden beklenen sonuçların alınabilmesi kuşkusuz “nasıl bir eğitim sistemi?” ve bu eğitim sisteminde “nasıl bir etik eğitimi?” sorularının yanıtlarıyla doğrudan ve yakından ilişkilidir. Bu nedenle genelde eğitimin özelde etik eğitiminin ana ekseninin özgürleştirici, kültürel gelişmeyi dikkate alan, toplumsal açıdan dil, düşünce ve bilinç düzeyini yakalayan, hayat boyu öğrenme anlayışı çerçevesinde belirlenmesi gerekir. Bu kapsamda etik eğitiminde; bilimsel düşünme ve değerlendirme yeteneği gelişmiş, kararlarını vesayet ve etki altında kalmadan verebilecek olgunluğa erişmiş, sorgulayan, şüpheci, ön yargılardan arınmış, sorumluluklarının bilincinde, kendini eğitmesini, bilgi ve kültürce zenginleştirmesini bilen, insanların yetiştirilmesi hedeflenmelidir24. Yukarıdaki esaslar çerçevesinde etik eğitiminin önemi, bugünün öğrencilerinin yarının öğreticileri, işletmecileri, yöneticileri, bankacıları, finans danışmanları ve muhasebe meslek mensupları olacakları göz önünde bulundurularak değerlendirilebilir25. Etiği bir pusulaya benzeten Pieper, konuyla ilgili “Nasıl ki, pusula gidilecek yeri tarif etmez ancak gidilecek yerin yönünü belirtir ise etik de kişiye belirli bir eylem ya da davranışı değil doğru olduğu kabul edilen davranışı gösterir ve izlenmesini ister. Bireyi bu davranışa zorlamaz ancak birey kendi özgür iradesiyle bu davranışı uygular” ifadelerine yer vermektedir26. Özetle bireyin özgür iradesiyle sergileyeceği davranışın etik kurallar doğrultusunda gerçekleşmesi etik eğitimi ile sağlanabilir.. 21. Muhasebe Eğitiminde Etik Eğitimi Muhasebe etik eğitimi; muhasebe mesleği ve toplumun yüksek menfaatlerinin etik zorunluluk, bireysel ve mesleki sorumluluklar çerçevesinde korunması için geleceğin muhasebe meslek mensuplarının etik muhakeme ve sorumluluklarının geliştirilmesini sağlamaya yönelik meslek etiği, mesleki değer, tutum ve davranışı kapsayan eğitim-öğretim süreci olarak tanımlanabilir27. Muhasebe etik eğitiminin amacı, öğrencilerin muhasebe etiği ve muhasebede etik değişimle ilgili gelişimini sağlamaktır28. Bir diğer yaklaşımla muhasebe eğitiminde etik eğitimine yer vermenin amacı, etik konularda öğrencileri ikna etmek değil, onların muhasebe uygulamalarında karşılaşılan etik sorunların farkında olmalarını, konuyla ilgili analitik yeteneklerinin ve ahlaki zorunluluğa ilişkin hassasiyetlerinin geliştirilmesini sağlamaktır29. Bu paralelde Fleming (1996), muhasebede etik eğitiminin, meslek etiği kodları ve rehberlerinin ötesine geçebilmesi gerektiğini, eğitim sürecinin göreceli olarak öğretme, öğrenme ve değerleme açısından kolay bir süreç olması gerektiğini dile getirmektedir30. Bu bağlamda, Loeb (1991) tarafında belirlenen muhasebe etik eğitiminin 24. İ. Karababa ve Diğ., a.g.m. M. Tükenmez – N. Kutay, “Muhasebe Eğitiminde Meslek Ahlakının Yeri ve Önemi”, Yönetim ve Ekonomi Dergisi, Sayı: 4, 1998, s.449. 26 S. Bayraktaroğlu ve Diğ. “Etik Eğitiminde Neredeyiz? İktisadi ve İdari Bilimler Fakülteleri Örneği”, 2. Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu, Sakarya, 18-19 Kasım 2005, s.377. 27 J. J. Young – M. Annisette, “Cultivating Imagination: Ethics,Education and Literature”, Critical Perspectives on Accounting, Vol.20, 2009, ss. 94. 28 R. Güneş – F. Otlu, “Muhasebe Uygulayıcılarının Sosyal Sorumluluk Anlayışı Üzerine Bir Araştırma”, MÖDAV, Sayı:2, Haziran 2003, s.113. 29 K. F. Alam, a.g.m., s.263. 30 A.I.M Fleming, “Ethics and Accounting Education in the UK – A Professional Approach?”, Accounting Educational, Vol.5, Nr.3, 1996, s.208. 25. 287.

(8) Abdülkerim DAŞTAN. amaçları; “muhasebe etik ilişkisini kurma, etik davranış ve uygulamaları idrak etme, etik zorunluluk ve sorumluluğu kavrama, etik çatışma ve ikilemleri çözebilme becerisini geliştirme” şeklinde sıralanmaktadır31. Etik eğitiminin temeli, etik değerlerin oluşumu ve kavranmasına yönelik geliştirilen teorilere dayanmaktadır. Bu teorilerden birisi Kohlberg’in (1969), önceki çalışmalara dayanılarak, geliştirilen bir seri muhakeme derecelerini ve gelişim aşamalarını tanımlayan basamaklı bir model olan, “ahlaki gelişim teorisi”dir32. Ahlaki gelişim teorisi, tüm bireylerin bir merdivenin basamaklarına tırmanır gibi “birey odaklı (itaat etme ve maddi bencillik, basit değişim aşaması)” aşamasından başlayıp “ilişkiler odaklı (kişilerarası uyum, kanunlara saygı ve sosyal düzene uyum aşaması)” aşamasına ve bazen de en yüksek seviye olan “ilkeler odaklı (toplumsal fikir birliği ve evrensel ahlaki değerler aşaması)” seviyeye doğru gelişim gösterebileceğini öngörmektedir33. Etik eğitimini teşvik edici boyutuyla birçok araştırmacı ve akademisyen tarafından kullanılan34 sözkonusu teorinin muhasebe etik eğitimine yönelik esasların belirlenmesinde de katkısı büyük olmuştur. Muhasebe etik eğitiminde “öğrenci”, konunun ele alınmasında üzerinde en çok durulan unsuru oluşturur. Ancak en az öğrenciler kadar öğretici ve eğitim programı da önem arzetmektedir. Bu önemi nedeniyle, muhasebe öğreticileri, etik konular hakkında bilgi sahibi olmak, konuyla ilgili geniş sorumluluklar almak ve öğrencilerin muhasebe etiği açısından gelişmelerini sağlamak amacıyla aktif rol oynamak durumundadırlar35. Bu gerekliliğe karşın muhasebe etik eğitiminde öğreticilerin çoğunun etik eğitimi almamış olması ve etik eğitiminin var olan dersler içinde verilmesi ile yaşanan zaman bölüşümüne dayalı temel sıkıntıların bulunduğu belirtilmektedir36. Öteyandan akademisyenlerin bağlı olacakları etik kuralların hazırlanması ve uygulamaya geçirilmesi de etik eğitimi ile doğrudan ilişkisi olan bir konudur. Çünkü akademisyenlerin farkında olarak veya olmayarak ihlal ettikleri kurallar olabilir. Konuyu bu yönüyle ele alan Loeb (1994), muhasebe akademisyenlerinin etik ve muhasebe etiği çerçevesinde konuyla “araştırma”, “öğretme faaliyetleri ve öğrenci ilişkileri” ile “diğer sorunlar” olmak üzere üç açıdan etkileşim halinde olabileceklerini belirtmektedir37.. 31. S. E. Loeb, “The Evaluation of “Outcomes” of Accounting Ethics Education”, Journal of Business Ethics, Vol.10, Nr.2, Feb 1991, s.78. 32 M. Tükenmez – N. Kutay, a.g.m., s.449. 33 Teoriye ilişkin eleştiri ve yaklaşımlar için bknz. Ö. Ö. Uysal, “Bağımsız Denetim, Ahlaki Kodlar ve Bireysel Ahlakın Alanı”, Türkiye XXI. Muhasebe Eğitimi Sempozyumu, Bodrum - Muğla, 29 Mayıs- 02 Haziran 2002, s.95. 34 D. M. Hunt, “Ahlâk Kuralları ve Muhasebe Eğitimine Etkileri”, Gelecek Yüzyılda Muhasebe Eğitimi, TÜRMOB Yayınları, Nr.139, Ankara, 2000, s.153. 35 K. T. Çalıyurt, “Accounting Ethics Education in Turkish Public Universities”, Social Responsibility Journal, Vol.3, Nr.4, 2007, s.74. 36 S. Gunz-, J. McCutchen, “Are academics committed to accounting ethics education”, Journal of Business Ethics, Vol.17, 1998, s.1150. 37 S. E. Loeb, “Ethics and Accounting Doctoral Education”, Journal of Business Ethics, Vol.13, Nr.10, Oct 1994, ss. 818-819.. 288.

(9) Öğretim üyelerinin öğrenciler için en iyi örnek olacağı göz önünde tutularak38, etik davranışın öğrenciler için inandırıcılığı büyük öneme sahiptir.. 210. Muhasebe Etik Eğitiminin Tarihi Gelişimi Muhasebe eğitiminde etik eğitiminin yer almasına yönelik tartışmalar 1980’lerde başlamıştır39. Muhasebe eğitim müfredatına etik konuların dahil edilmesine yönelik araştırma ve tartışmalara kurumsal bağlamda Amerikan Muhasebeciler Birliği (American Accounting Association-1986) ve Hileli Finansal Raporlama Ulusal Komisyonu (National Commission on Fraudulent Financial Reporting-1987) raporlarıyla, bireysel bağlamda ise Loeb (1988), Langenderfer ve Rockness (1989) vb. araştırmacılar, yaptıkları çalışmalarla katkıda bulunmuşlardır40,41. Sözkonusu araştırma ve çalışmalar şüphesiz etik eğitiminin muhasebe eğitim müfredatına katılımı, eğitimde kullanılan öğretim yöntemleri ve eğitim araç ve gereçlerinin geliştirmesine önemli düzeyde katkı sağlamıştır42. Örneğin AAA tarafından yayınlanan raporda, muhasebe eğitimi sırasında öğrencilere sadece muhasebe bilgisinin kazandırılmasının yeterli olmayacağı, bununla birlikte etik değerlerin de geleceğin muhasebe meslek mensuplarına aşılanması gerektiği vurgulanarak etik eğitiminin müfredatın bir parçası olması yönünde görüşe yer verilmiştir. 1990’lı yıllarda kısmen durgunluk yaşayan muhasebe etik eğitimi araştırma ve çalışmaları özellikle Enron, WorldCom, Tyco, Arthur-Andersen gibi şirketlerin yaşadığı finansal skandallar sonrasında tekrar gündemdeki yerini almıştır. Muhasebe etik eğitiminin önemi ve gerekliliğine ilişkin tartışmaların sözkonusu skandalları takiben görülmedik bir seviyeye ulaştığı, muhasebe meslek mensupları ve akademisyenlerinin ahlaki davranış kodlarının etik eğitimiyle öğrencilere benimsetilmesi gerekliliğine ilişkin idrake vardıkları ifade edilmektedir43. Muhasebe ve denetim alanında yaşanan sözkonusu skandallar ve etik yetersizlikler bağlamında PricewaterhouseCoopers tarafından 2003 yılında ABD’de dokuz üniversite üzerine yapılan araştırma, muhasebe öğrencilerinin çoğunun etiğin entegre edilmediği veya müfredatta etik konuları ele alan dersin yer almadığı bir eğitimden geçtiklerini ortaya koymaktadır44,45. Kuşkusuz muhasebe mesleğinin itibarı, büyük ölçüde meslek mensuplarının etik davranışları ve mesleki faaliyetlerde etik standartların uygulanmasına bağlıdır. Etik eğitiminin taşıdığı bu öneme binaen 1980’lerden bugüne muhasebe öğrencilerinin etik gelişme ve davranışları üzerine birçok muhasebe araştırması yapılmıştır ve yapılmaya 38. C. Ş. Mugan, “Ahlâk, Toplumsal ve Kişisel Değerler: Muhasebe Mesleği ve Eğitimi Üzerindeki Etkileri”, Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi, Sayı. 2, Haziran 1999, s.13. 39 C. Ş. Mugan, a.g.m., s.11. 40 S.E. Loeb, 1991, a.g.m., s.77. 41 H. Q. Langenderfer–J. W. Rockness, “Integrating Ethics into the Accounting Curriculum: Issues, Problems, and Solutions”, Issues In Accounting Education, Vol.4, Nr.1, Spring 1989, s.58. 42 N. Ahadiat – J. J. Mackie, “Ethics Education in Accounting: An Investigation of The Importance of Ethics as a Factor in The Recruiting Decisions of Public Accounting Firms”, Journal of Accounting Education, Vol.11, 1993, s.244. 43 C. W. Thomas, “An Inventory of Support Materials for Teaching Ethics in the Post-Enron Era”, Issues In Accounting Education, Vol.19, Nr.1, February 2004, s.27. 44 M. Low ve Diğ., a.g.m., s.238. 45 J. C. Gaa –L. Thorne, “An Inroduction to the Special Issue on Professionalism and Ethics in Accounting Eduation”, Issues In Accounting Education, Vol.19, Nr. 1, February 2004, s.1.. 289.

(10) Abdülkerim DAŞTAN. devam etmektedir. Sözkonusu araştırma ve çalışmaların bir kısmına özet niteliğinde aşağıda yer verilmiştir. Eğitimine devam eden öğrenci ve mezunlar üzerine karşılaştırılmalı olarak ele aldıkları çalışmalarda; Giacomino (1992), Jeffrey (1993), Shaub (1994), Eynon ve diğ. (1996), LaSalle (1997, Trpen ve Witmer (1997) gibi araştırmacıların analizlerinde ağırlıklı olarak “Konu Tanımlama Testi” (Defining Issues Test-DIT) yöntemini kullandıkları ve gerek mezun ve eğitime devam eden, gerekse cinsiyete dayalı etik algılamada bazı çalışmalarda çok az, bazı çalışmalarda ise bölge, cinsiyet, eğitim alanı ve etik ikilem gibi faktörler açısından belirgin farkların oluştuğu dile getirilmektedir46. “Etik eğitiminin muhasebe müfredatında entegrasyonu ve geliştirilmesi” bağlamında Accounting Education adlı derginin 1994 yılı 3/1 sayısında Geary–Sims (3-18), Leung–Coopers (19-33), WeltonLagrone ve Davis (35-50), Gray-Bebbington ve McPhail (51-75) ile Puxty-Sikka ve Willmott (77-92) tarafından çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Çalışmalar etik eğitiminin etik muhakemeye dayalı, bilinen öğretim yöntemlerinden öte analitik düşünceyi esas alan bir müfredat çevresinde geliştirilebileceğini öngörmektedir. Yüksek seviyede etik muhakemeye dayalı etik öğretimin iş çevresine yönelik öğrenci kapasite ve becerisini geliştirilebileceği ayrıca ifade edilmektedir. Fleming (1996), muhasebe meslek mensuplarından yüksek etik standartlarla donanmış bir şekilde faaliyette bulunmaya yönelik beklentilere rağmen, ampirik çalışmaların en iyi muhasebecinin dahi etik davranış açısından ortalamanın altında kaldığının ortaya konulduğunu ifade etmektedir. Umulanla gerçekleşen arasındaki farkın yetersiz eğitimin sonucu olduğunu vurgulayan Fleming, üniversitelerin, geleceğin meslek mensuplarının ihtiyaç duyacakları etik eğitimini yeterince yerine getiremediklerini bunun sonucunda da muhasebe meslek mensuplarının etik ikilemler karşısında başarısızlıklar yaşadıklarını vurgulamaktadır47. Finansal muhasebe dersinde kişilik yansıtıcı teknikle (self-reflection technique) öğrencilerin etik öğrenme düzeylerine ilişkin araştırma yapan Esmond-Kiger ve Stein (1998), sınıf ortamında etiğin öğretilebileceğini vurgulamaktadırlar. Yöntem, önceden belirlenmiş etik konularla ilgili bir dizi makale ve yazının okunmasını takiben öğrencilerin kendilerini yansıtacak şekilde görüşlerini ifade etmelerini veya kompozisyon şeklinde yazmalarını öngörmektedir. Araştırma bulguları, öğrencilerin yöntemden edindikleri deneyim yardımıyla gelecekte karşılaşabilecekleri etik ikilemleri çözebileceklerini düşündüklerini ve kendilerinde etikle ilgili meselelere duyarlılık ve merak uyandırdığını ifade ettiklerini ortaya koymaktadır. Öteyandan Lovell (1997) etik eğitiminin Kohlberg’in “ahlaki gelişim teorisi” çerçevesinde ele alınabileceğini; Roxas –Peek ve Peek (1998) ise grup çalışması, teknoloji ve iletişim bağlamında bir proje olarak yürütülebileceğini belirtmektedirler48.. 46. J. E. Rebele ve Diğ., “Accounting Education Literature Review (1991 – 1997), Part II: Students, Educational Technology, Assessment, And Faculty Issues” Journal of Accounting Education, Nr. 2, 1998, s.190-191. 47 A.I.M Fleming, a.g.m., s.207. 48 B. Apostolou ve Diğ., “Accounting Education Literature Review (1997–1999)”, Journal of Accounting Education, Nr. 19, 2001, s.14.. 290.

(11) Thorne (2001), muhasebe etik eğitimi araştırmalarının geleneksel olarak öğrencilerin mesleğe girişte bilişsel ahlaki yetenek ve yeterlilikleri üzerine odaklandığını, buna karşın öğrencilerin bilişsel ahlaki yeteneklerini belirli ahlak ikilemlerin çözümünde kullandıklarına dair tespitin yapılmadığını belirtmektedir. Thorne, ortaklıklar muhasebesi öğrencilerinin bilişsel ahlaki yeteneklerini kural temelli muhakeme ve ihtiyatlı muhakeme çerçevesinde analiz ettiği çalışmasında öğrencilerin belirli etik ikilemlerin çözümünde bilişsel ahlaki yeteneklerini tam olarak kullanmadıklarını ifade etmektedir49. Armstrong Ketz ve Owsen (2003) ise muhasebede etik eğitimi ile ilgili literatürü, Thorne’nin “Entegre Etik Karar Modeli” nden esinlenerek etik gelişim50 (etik gelişim-hassasiyet; etik muhakeme ve etik yargılama) ile değer (değer-etik motivasyon; etik karakter/davranış) bağlamında incelemişlerdir. Haywood, McMullen ve Wygal (2004) muhasebe etik eğitiminde öğrencilerin kritik düşünme kabiliyetlerinin geliştirilmesi için alternatiflerin sağlanması ve öğrencilerin hem eğlenebilecekleri hem de etik konuları öğrenebilecekleri etik öğrenim süreci ile karşılaşmalarını sağlamak amacıyla BINGO adını verdikleri oyunu geliştirmişlerdir. Oyun sosyal sorumluluk, doğruluk ve tarafsızlık gibi etik kurallar ve bunlara yönelik alternatif durumlar karşısında öğrenci yaklaşımını irdelemeyi ele almaktadır51. Coyne-Massey ve Thibodeau (2005) ise öğrencilerin etik duyarlılıklarını etik ve etik olmayan davranışların neden olduğu fayda/maliyetleri ortaya koyan gerçek hikayelerin gösterimine dayalı ilişkili değer yaklaşımı (value relevance approach) ile araştırmışlardır. Üç farklı üniversiteden seçilen gruplara dayalı araştırmada Forsyth (1980)’nin görecelik ve idealizme dayalı “etik pozisyon sorgulama” yaklaşımı, geleneksel öğrenme yaklaşımı ile karşılaştırmalı olarak kullanılmıştır. Araştırmada, ilişkili değer yaklaşımı grubunda etik duyarlılıkta önemli yükselme görüldüğü ifade edilmiştir52. Blanthorne- Kovar ve Fisher (2007) ele aldıkları çalışmada, zengin literatürü ortaya koyarak, mevcut alternatif görüşler eşliğinde, lisans, öncesi veya lisansüstü aşamalarında müfredat içerisinde ayrı bir ders olarak muhasebe eğitiminin muhasebe akademisyenleri veya etik felsefecileri tarafında, mevcut etik kurallar eşliğinde yerine getirilebileceğini ifade etmektedirler53. Etik, muhasebe eğitimi, muhasebe etiği ve muhasebe etik eğitimi çerçevesinde 1988 den 2007’ye kadar çok sayıda çalışmanın yapıldığı vurgulanan sözkonusu çalışmada, literatürün genel olarak aşağıdaki konular etrafında oluştuğu dile getirilmektedir. •. Muhasebe eğitiminde etik niçin öğretilmeli veya öğretilmemeli?. 49. L. Thorne, “Refocusing Ethics Education in Accounting: An Examination of Accounting Students’ Tendency to Use Their Cognitive Moral Capability”, Journal of Accounting Education, Vol.19, 2001, s.104. 50 M. B. Armstrong ve Diğ. “Ethics Education in Accounting: Moving Toward Ethical Motivation and Ethical Behavior”, Journal of Accounting Education, Vol.21, 2003, s.13. 51 M. E. Haywood ve Diğ. “Using Games to Enhance Student Understanding of Professional and Ethical Responsibilities”, Issues In Accounting Education, Vol.19, Nr. 1, February 2004, ss.85-99 52 S. F. Watson ve Diğ., “Accounting Education Literature Review (2003–2005)”, Journal of Accounting Education, Nr. 25, 2007, s.19. 53 C. Blanthorne ve Diğ. “Accounting Educators’ Opinions about Ethics in the Curriculum: An Extensive View”, Issues In Accountıng Educatıon, Vol.22, Nr.3, August 2007, ss. 355–390. 291.

(12) Abdülkerim DAŞTAN. •. Muhasebe eğitiminde etik öğretilebilir mi?. •. Muhasebe eğitiminde etik eğitimi kim tarafından verilmeli?. •. Etik eğitiminde ne, nerede, nasıl öğretilmeli?. •. Etik eğitiminde ele alınan mevcut etik konular yeterli mi?. 211. Muhasebe Eğitiminde Etik Eğitimi Programı Öğrenci, öğretici ve eğitim programı bir eğitim sisteminin unsurlarını oluşturur. “Eğitimi düzenleyen ve yönlendiren sistem”54 olarak adlandırılan eğitim programı müfredat, eğitim araç ve gereçleri ile derslik yapısı gibi fiziki koşullardan oluşur. Muhasebe etik eğitimi ile ilgili çalışmaların genel olarak “muhasebe etik eğitimi niçin, nasıl, nerede yapılmalı ve ne, kim tarafından, hangi araç ve yöntemlerle öğretilmeli?” çerçevesinde ele alındığı yukarıda belirtilmişti. Kuşkusuz sözkonusu sorular ve ortaya konan cevaplar, bir bakıma muhasebe etik eğitiminin program yapısını da şekillendirmektedir. “Etik öğretilebilir mi? Etiği öğretebilir miyiz?” türünden soruların çok sayıda çalışmayla cevaplandığını belirten Armstrong (1993), muhasebe etik eğitimine yönelik sorunun “Muhasebe öğrencilerine en iyi etik eğitimini nasıl verebiliriz?” biçiminde sorulması gerektiğini vurgulamaktadır. James Rest (1986) tarafından yapılan çalışmaya dayanarak, sözkonusu sorunun cevabını Armstrong, “amacı öğrencilerin ahlaki vasıflarını ve erdemlerini geliştirmek olan ‘muhasebe etiği ve profesyonellik’ bağlamında ele alınacak bir müfredatla gerçekleştirilebileceği” şeklinde ortaya koymaktadır55. Armstrong’un bu değerlendirmeyi 16 yıl önce yaptığı gözönünde bulundurularak, muhasebe etik eğitimine yönelik tartışmaların bugünkü seviyesi yeniden düşünülmelidir. Muhasebe etik eğitimi ile ilgili bir diğer aşama, etik eğitiminin müfredata nasıl dahil edileceği meselesidir. Diğer bir ifadeyle, etik eğitimi diğer muhasebe dersleri içerisinde mi, yoksa bağımsız bir ders olarak mı verilmelidir? Konuya ilişkin zengin bir literatür eşliğinde, Armstrong’un her iki yöntemle de etik eğitiminin gerçekleştirilebileceğini, Loeb’in ise en az bu faktörler kadar öğretimde kullanılan yöntemlerin de önemli olduğunu vurguladıkları belirtilebilir56,57,58. Değerlendirmeler eşliğinde müfredata dahil edilecek etik eğitiminin kapsamı “teorik temel (etik teori, ahlaki gelişim teorileri, muhasebe mesleğinin sosyolojik temelleri ve etik sorunların analizi), meslek kuruluşlarınca ortaya konan etik kural ve rehberlerin tanıtılması, mesleğe yönelik yasal düzenlemeler ve meslek mensuplarının faaliyetlerine yönelik etik konular ile. 54. www.tdk.gov.tr (01.03.2009). M.B. Armstrong, “Ethics and Professionalism in Accounting Education: A Sample Course”, Jourmal of Accounting Education, Vol.11, 1993, s.78. 56 R.K. Hurtt - C. W. (Bill) Thomas, “Implementing a Ruquired Ethics Class for Student in Accounting: The Texas Experience”, Issues In Accounting Education, Vol.23, Nr.1, February 2008, s.36. 57 C. W. Thomas, a.g.m., s.28. 58 K.F. Alam, a.g.m., s.261. 55. 292.

(13) toplumun muhasebe mesleğinden olan beklentisi ve bu beklentilerin karşılanması ile etik sorunlara yönelik uluslararası perspektif ”59 şeklinde belirlenebilir. Bu kapsamda, muhasebe etik eğitimine yönelik etkin bir müfredatın; “üniversite, fakülte ve bölüm bazında muhasebe ve etik eğitiminin amaçları çerçevesinde bir uzlaşmanın olması, öğrencilerin, muhasebe etik eğitiminin bireysel ve geleceğe yönelik mesleki açıdan gerekliliğine ve önemli olduğuna inanması, mezuniyet sonrası meslek sınavlarına muhasebe etik eğitimi konularının dâhil edilmesi ve etik eğitimi düzenlemesi ve uygulamasının çok iyi tasarlanması ve tam olarak uygulanmış değerleme süreçleriyle revize edilerek yenilenmesi” şartlarını taşıması gerektiği ifade edilmiştir60. “Değer temelli muhakeme ve yansıtıcı düşünmeye dayalı öğrenme” şeklinde özetlenebilecek yöntemle konuyu ele alan Mintz (2006), etik eğitiminde “tartışma, kısa okuma, rol yapma ve vaka çalışması” gibi öğretim yöntemlerinden yararlanılabileceğini belirtmektedir. Bu çerçevede öğrencilerin sözlü veya yazılı biçimde düşüncelerini diğer öğrencilerle ve öğreticiyle paylaşabilmelerine imkan sağlandığını belirten Mintz, yöntemin muhasebe etik eğitiminde bir araç olarak yeni bir anlayış getireceğini iddia etmektedir. Öğrencilerde etik öğrenmenin karşılıklı iletişim ve değerlere ilişkin öğrenci yansımalarının sınıf ortamında paylaşılmasına imkan sunması sözkonusu yöntemin katkıları olarak dile getirilmektedir61. Geleceğin muhasebe meslek mensuplarının etik değerlere uygun kararlar alabilmeleri için kişisel değerlerinin çok iyi gelişmiş olması gerekir. “İyilikseverlik ve diğerkâmlık, dürüstlük ve bütünlük, tarafsızlık ve geniş görüşlülük, güvenilirlik ve inanılırlık, sadakat ve itimada layık olma”62 kişisel değerlere örnek olarak verilebilir. Sözkonusu değerlerin muhasebe öğrencilerine verilmesini sağlayacak etik eğitimi programı ve programı yürütecek muhasebe öğretim elemanlarının önemi yadsınamaz düzeyde artmıştır. Gelinen noktada muhasebe etik eğitiminin muhasebe öğreticileri tarafından verilmesine yönelik kanaat yaygınlaşmaktadır63. Bu nedenle muhasebe öğreticilerinin muhasebe etik eğitiminde gerekli hassasiyeti göstermeleri hem kendi mesleki kariyerleri hem de geleceğin muhasebe melek mensubu ve öğretim elemanı olacak öğrencileri açısından son derece önemlidir. Yukarıda ortaya konan esaslar yanında etik eğitiminde yaşanabilecek etik ikilemlere dayalı bir kısım sorunların varlığından bahsedilebilir. Langenderfen ve Rockness (1989) etik eğitimiyle ilgili üç farklı ilkemin yaşanabileceğini belirtmişlerdir64. Bunlar; Kanunilik ve ahlakilik ilişkisi; kanuni olan her eylemin ahlaki olup olmadığı ya da ahlaki olan her eylemin kanuni olup olmadığı ile alakalı olup, etik eğitiminin yasal. 59. M.B. Armstrong, a.g.m., s.79-83. D. M. Hunt, a.g.m., s.157. 61 S. M. Mintz, “Accounting Ehics Education: Integrating Reflective Learning and Virtue Ethics”, Journal of Accounting Education, Vol.24, 2006, s.97. 62 C. Ş. Mugan, a.g.m., s.11 63 M.B. Armstrong, a.g.m., s.78 64 H. Q. Langenderfer – J. W. Rockness, a.g.m., s.59-61. 60. 293.

(14) Abdülkerim DAŞTAN. zorunluluklar yanında ahlaki olarak kabul edilen davranışları da kapsaması gereğini ifade eder. Muhasebe etik eğitimi ve etik felsefesi ilişkisi; etik eğitimindeki yaklaşımlarla ilgili olup, etik eğitiminin çok yüksek seviyedeki felsefi görüşlere dayalı olarak verilmesinin sakıncaları belirtilerek, işletmelerle ilgili güncel ve hatta muhasebeye yönelik etik sorunların eğitim müfredatına alınması gereğini ifade eder. Muhasebe ekolleri ve etik tartışmalara yönelik ilgisizlikler; bazı muhasebe ekollerinin etiği ahlakilik-din ve genel adaba bakış açısıyla değerlendirmesi; bazı ekollerin üniversitedeki öğrencilerin kendi ahlaki değerlerini zaten oluşturmuş olacağına dair düşünce yapısı; yine bir başka ekolün bireylerin ahlaki davranışlarını etkileyen faktörlerin aile, arkadaş çevresi ve üniversite eğitimi olduğuna dair görüşe sahip olmasının etik eğitimine yönelik yaklaşımlarda birlik yerine ayrılık doğurduğu vurgulanarak etik eğitiminde amaç ve araç birliğinin sağlanması gereğini ifade eder. Muhasebe etik eğitimi programına katkı bağlamında, çalışmanın bu kısmında, Uluslararası Muhasebeciler Federasyonu (IFAC) tarafından hazırlanan ve 2005 yılından sonra IFAC üyesi tüm muhasebe örgütleri tarafından uygulanması mümkün ve gerekli olan65 uluslararası muhasebe eğitimi standartlarından IES 4 kodlu “Mesleki Değeler, Etik ve Davranışlar Standardı” na özet niteliğinde de olsa değinilmiştir. “Toplumun muhasebe mesleğinden beklentileri yüksektir. Muhasebe meslek mensuplarının karar verme sürecinde önemli rolleri olması nedeniyle, mesleki ve yönetsel kararların potansiyel etik etkilerinin farkında olmaları gerekir.” yaklaşımından hareketle hazırlanmış IES 4: Mesleki Değeler, Etik ve Davranışlar Standardı, esas olarak; mesleki değer, etik ve davranışlar, bunların öğretilmesi ve iş ortamında öğrenilmesi şeklinde üç başlık halinde düzenlenmiştir66. Standardın amacı, muhasebe meslek mensuplarının, eğitim programı süresince uygun mesleki değerler, etik ve davranışla donanmalarını sağlamaktır. Standart IFAC’ın muhasebe mesleğinin geliştirilmesi, toplumda öneminin arttırılması ve kamusal çıkarlar kapsamında yüksek kalitede hizmetin sağlanması misyonu ile doğrudan ilişkilidir67. Standart, eğitim programlarında yer alacak etik değerler, tutum ve davranışların kapsamı “toplumun çıkarları ve sosyal sorumluluk duyarlılığı, sürekli gelişim ve yaşam boyu öğrenme, güvenilirlik, sorumluluk, zamanlılık ve saygı ile yasalar ve diğer mesleki düzenlemeler” şeklinde öngörmektedir. Standartta; mesleki değer, etik ve davranışlara ait ulusal ve kültürel çevreye dayalı farklılıklar gözönünde bulundurularak, muhasebe etik eğitim programının en az aşağıdaki unsurları içermesi gerektiği öngörülmektedir: • 65. Etiğin doğası,. M. Özbirecikli, “Ana Hatlarıyla IFAC Muhasebeci Eğitimi Standartları”, Muhasebe ve Finansman Dergisi, Sayı: 33, Ocak 2007, s.74,79. 66 IFAC, IES 4 Professional Values, Ethics And Attitudes. www.ifac.org (15.02.2009). 67 S. Öcü- H. Aktaş, “Uluslar arası Muhasebe Eğitimi Standartları”, XXIII. Türkiye Muhasebe Eğitimi Sempozyumu, 19-22 Mayıs, Antalya,2004, s.151.. 294.

(15) • vurgulanması,. Etik. çerçevenin. oluşturulması,. bunun. fayda. ve. sakıncalarının. • Doğruluk, tarafsızlık, mesleki yeterlilik ve gizlilik gibi temel mesleki etik kurallara uyum, •. Mesleki davranış ve teknik standartlara uyum,. • Bağımsızlık, şüphecilik, hesap verilebilirlik, sorumluluk ve kamu beklentileri kavramları, •. Etik, meslek ve sosyal sorumluluk,. •. Etik ve yasalar,. • sonuçları,. Etik dışı davranışların, bireysel, mesleki ve geniş kapsamda toplumsal. •. İşletme ve yönetim bağlamında etik,. •. Etik ve muhasebe mesleği, etik çatışma ve etik ikilemler.. Standart, yukarıda belirtilen konuların ayrı bir ders kapsamında incelenmesini ve öğrencilerin diğer konulardaki bilgi düzeylerinde meydana gelen artışa paralel olarak bütünlük içerisinde ele alınmasını öngörmektedir. Konuların sunumunda, örnek olayları inceleme, okuma parçaları, video analiz, işletmelerle ilgili örnekler üzerinden etik ikilemleri analiz etme, disiplin kararlarını ve bulgularını tartışma, deneyimli kişilerden yararlanma gibi yaklaşımlardan faydalanabileceği standartta ayrıca belirtmektedir. IFAC, standardın açıklanmasını ve uygulanmasını kolaylaştırmak amacıyla “Ethics Education Toolkit” adını verdiği etik eğitim aracını geliştirmiştir. Etik eğitim aracı muhasebe meslek mensupları ve muhasebe öğrencileri için dünya çapında yüksek kaliteli etik eğitim programları oluşturmak ve eğitimlerine yardımcı olmak amacıyla geliştirilmiştir. Etik eğitim aracında vaka çalışmaları, ders notları, sunumlar, video gösterileri ve diğer öğretim araçları kullanımı ile eğitim programına destek olmak öngörülmektedir. Sekiz başlık ve dört seviyede etik konuların ele alındığı etik eğitim aracının içeriği genel hatlarıyla Tablo 1’de sunulmuştur.. 295.

(16) Abdülkerim DAŞTAN. Tablo 1: Genel Hatlarıyla Etik Eğitim Aracı İçeriği Konu/Sevi ye. Temel Yapı. Kavram ve Değerler. 296. Bilgi. Hassasiyet. Yargı. Davranış. • Etiği n tanımı • Etik kurumlar • Mesl eğin ve meslek etiğinin tanımı • Muha sebe mesleğini etkileyen unsurlar • Muha sebeciler için etik çatı. • İşletme çıkar grupları • Çıkar gruplarının etik beklentileri ve muhasebenin beklentileri karşılama düzeyi • Etik düzenlemeler, bireysel etik ve etik etkilenme. • Etik etkilenme ve davranış örnekleri • Gelişm e ve sorunlar düzenleyici birimler • Örnekle rin analizi. • Etik teoriler • Değe rler ve erdemler • Birey lerin bilişsel ahlaki gelişimleri • Kültü r ve etik • Muha sebe faaliyetleri ile etik teoriler, sosyal normlar, bireysel erdemler ve meslek etiği ilişkisi. • Vergi kaçırma ve vergiden kaçınmaya yönelik yaklaşımları ve etik davranış örnekleri • Muhase be meslek mensupları ve bireyler için etik standartlar • Etik davranış üzerine kültür ve dinin etkisi. • İşletme ve piyasa ekonomisi • Devleti n sosyal rolü ve düzenleyici birimler • İşletmel erde etik yönetim kavramı • Muhase be meslek mensuplarının işletme ve ekonomideki rolü • Etik sebepler ve etik olmayan davranışlara neden olan tehditler • Etik yargılama için beceri geliştirme • Eğitim ve öğretim faaliyetleri için mesleki değerler, etik ve davranış kavramları. • Farklı etik davranışlar için rasyonel yaklaşımların tartışılması • Etik problemler için etik standart ve ilkelerin uygulanması.

(17) Çevre, İşletme, Muhasebe Mesleği ve Düzenleme ler. Muhasebe Meslek etiği. • Muha sebe hizmetlerini etkileyen faktörler • Çevre nin işletmeye etkisi • Çevre değişmesi ve etkileri – beklentiler ve mesleğin değerlendirilm esi • Muha sebe mesleği etik teorileri • Mesl eki davranış ilkeleri • Muha sebe mesleğinin kişisel ve kurumsal düzenlemeleri • Muha sebe mesleği için etik kurallar ve kişisel düzenleme süreçleri. • Yasal ve düzenleyici reformlar • Mesleği n kredibilitesinin yeniden kazanılması • Etik tehditlere karşı korunmaya giriş. • Etik yargılamaya yönelik farklı yaklaşımlar • Mevcut olaylara ilişkin inceleme ve teftiş raporlarının analizi. • Farklı etik davranışlar için rasyonel yaklaşımların tartışılması • Etik problemler için etik standart ve ilkelerin uygulanması. • Etik davranış ve mesleki yeterlilik koruma süreçleri • Muhase bede yaygın etik ikilem örnekleri. • Etik ve muhasebe mesleği alakasını koruma • Meslekt e kötü yönetimin etkisi • Mesleği n korunması, etikle ilişkisi ve kredibilitesinin sağlanması • Yüksek kalitede standartların korunması. • Disiplin e dayalı süreç yönetiminin esasları • Etik kodların mecbur tutulma gerekçeleri. 297.

(18) Abdülkerim DAŞTAN. Karar verme. Etik Tehditler ve Korunma. İşletme Yönetimi. 298. • Etik karar verme • Karar verme ve etik karar verme arasındaki farklılıklar • Norm atif etik teorilerin kullanılması etik karar verme modelleri. • Yasalar ve etik karar verme • Meslek kodlarının doğal yapısı ve ilkeleri. • Mesl ek mensuplarına yönelik etik tehditler • Etik korunma • Etik eğitiminin geliştirilmesi • Etik yeterliliğin geliştirilmesi • İşlet me yönetimi • Muha sebenin işletme yönetimindeki rolü • Probl em değerlendirme birimi. • Vaka çalışmaları ve gerçek hayattan örnekler kullanarak etik tehditlerin değerlendirilmes i. • Hesap verilebilirlik için kurumsal ve sosyal sorumluluk geliştirme • İşletme yönetiminin geliştirilmesi için düzenlemelerin yapılması • Ortakla rın yönetim etkinliği üzerindeki etkisi. • Etik karar verme modelleri • Etik karar modellerinin kullanma nedenleri • Etik karar verme modellerinin faydaları • Takip edilen uygun davranışların korunması • Etik tehditlerin nedeni ve önemi • Etik korunmanın etkinliğini izleme • Örnek çalışmalar. • Kurums al ve girişimci yönetimde uluslararası gelişmeler • Yöneti min mevcut sorunlarını analiz etme. • Kişisel etik ve koşullar • Durums al etik • Etik davranışlar üzerine organizasyonel etkiler. • Etik karar verme yaklaşımları geliştirme • Etik davranışlar için sorumluluk yüklenme. • Yöneti m başarısızlığının etkisi.

(19) Sosyal ve Çevresel Meseleler. • Kuru msal sosyal sorumluluğun arka planı • Muha sebenin gelişen rolü. • İşletmel erin sosyal sorumlulukları • Muhase be mesleğinin işletme sosyal sorumluluğuna katkısı. • Sürdürü lebilirlik kavramı • Sosyal sorumluğa ilişkin muhasebe kavramları. • Global raporlama girişimleri • Bilanço aktiflerinin sigorta ettirilmesi • Bilanço -aktifraporlama ve etik davranışlar üzerine örnek çalışmalar. Kaynak: IFAC; Ethics Education Toolkit, http://www.ifac.org (04.03.2009). 3. Türkiye’de Muhasebe Meslek Etiği Eğitimi Muhasebe eğitimi ile ilgili ele alınan çalışmalarda, üzerinde önemle durulan konuların başında, muhasebe eğitiminin nasıl yapılması gerektiği gelmektedir. Muhasebe eğitiminin nasıl yapılması gerektiği, bir anlamda, muhasebe eğitiminde; “ne, ne zaman ve nasıl öğretilmeli; öğretim faaliyetleri kim tarafından hangi araç ve yöntemler kullanılarak yerine getirilmeli?” sorularını kapsamaktadır. Türkiye’de yapılmış sözkonusu çalışmalardan birisi, alanında öncü niteliği taşıyan, Aysan (1979) tarafından sunulan “Türkiye’de Muhasebe Eğitimi Nasıl Yapılmalıdır?” başlıklı bildiridir. Aysan sözkonusu bildiride muhasebe eğitiminin amacını “öğrencinin işletme kararlarına yararlı bilgilerin saptanması, toplanması, ölçülmesi, işlenmesi, kaydedilmesi, doğruluğunun denetlenmesi, kolay anlaşılır raporlar içinde özetlenmesi, incelenmesi ve incelenmesinden çıkarılan sonuçların karar almada kullanılması konusunda bilgilendirilmesi ve bu bilgilerin kullanılması için öğrenci yeteneğinin geliştirilmesi”68 biçiminde ortaya koymaktadır. Muhasebe eğitiminin amacına yönelik yukarıdaki değerlendirmede geçen “yararlı ve doğru bilgi, bilgilerin incelenmesi ve denetlenmesi” kavramları ile muhasebe etik eğitimi konusuna zımnen değinildiği kabul edilebilir. Ancak yeterliliği tartışılır. Bu nedenle muhasebe eğitiminin amacı içerisine “öğrencilere etik davranışlar edinmede yardımcı olma, onların muhasebe etiği ve muhasebede etik değişimle ilgili gelişimi algılamalarını kolaylaştırma, mesleklerinde karşılaşabilecekleri etik sorunların farkında olmalarını sağlama, etik çatışma ve ikilemleri çözebilme konularında analitik yeteneklerinin ve ahlaki zorunluluğa ilişkin hassasiyetlerinin geliştirilmesini sağlama” gibi hususlar ilave edilebilir. Muhasebe eğitiminin önemi, “kaliteli eğitim, kaliteli muhasebeci, kaliteli muhasebe bilgisi ve etkin işletme kararı” olarak ele alındığında69 muhasebede etik öğrenmenin muhasebe eğitiminin amaçları içerisine dahil edilmesi önemli bir hal almaktadır.. 68. M. Aysan, “Türkiye’de Muhasebe Eğitimi Nasıl Yapılmalıdır?”, Türkiye I. Muhasebe Eğitimi Sempozyumu, Antalya, 20-21 Nisan 1979, s.254. 69 Abdulkerim Daştan, Bilgi ve Eğitim Teknolojilerinde Yaşanan Gelişmelerin Muhasebe Eğitimine Etkisi: Türkiye Değerlendirmesi, SPK Yayını, Nr. 209, Ankara – 2008, s.37.. 299.

(20) Abdülkerim DAŞTAN. Türkiye’de İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Fakültesi ve İşletme Fakültesi isimleri ile 85 fakültede, İşletme, İktisat, Maliye, Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri, Kamu Yönetimi ve Ekonometri bölümleri ile Açıköğretim Fakültesi gibi yükseköğretim kurumlarında lisans düzeyinde muhasebe eğitimi verilmektedir. Öğretim faaliyetleri ÖSYM verileriyle70 yaklaşık 700 muhasebe ve finans öğretim elemanı ile sağlanmakta, eğitimine devam eden 80923 öğrencinin muhasebe eğitiminden yararlandığı görülmektedir. TÜRMOB verileriyle71 muhasebe meslek mensuplarının toplam sayısı 76567’dir. Bu verilere ilaveten önlisans muhasebe eğitimi, işletmelerin nitel ve nicel durumları, kayıt dışılık, toplumsal yapıdaki yolsuzluk-yoksulluk gibi konular bir arada düşünüldüğünde etik ve muhasebe eğitiminin önemi ve bir arada ele alınması gereği açık olarak görülmektedir. Sözkonusu gerekliliğe karşın Türkiye’de muhasebe etik eğitimine verilen önemin yetersiz kaldığı ifade dilebilir. Türkiye’de muhasebe eğitiminde okutulan kitaplarda etik konulara yer verilmediği, yabancı 24 kitap üzerinde yapılan bir araştırmada ise % 0,77 ile % 7,11 arasında sayfaların etik konulara ayrıldığı tespit edilmiştir72. Türkiye’ye yönelik yukarıdaki yargı, 1990 -2003 yılları arasında yayınlanan Türkçe yazılmış 16 genel muhasebe kitabı üzerinde yapılan araştırmada muhasebe etiği ile ilgili konulara yer verilmediği belirtilerek desteklenmektedir73. Öteyandan, Çaliyurt (2007) tarafından Türkiye’de Kamu Üniversiteleri Muhasebe Etik Eğitimi konusunda İşletme Bölümü- Muhasebe Bilimdalı üzerine yapılan araştırmada; “çalışmaya katılan akademisyenlerin yarısından çoğunun (%55.3) kamu üniversitelerinde muhasebe derslerinde etik öğrettikleri” belirtilmektedir. Bu durumun ders programları ile ders ve kitap içeriklerine yönelik değerlendirmelerle paralellik arz etmediği belirtilebilir. Çalışmada “akademisyenlerin % 38,3’ünün etik öğretiminde ulusal ve uluslararası örneklerden yararlandığı, % 23’ünün etik konuları finansal muhasebe derslerinde işlediği ve % 23’ünün ise muhasebe etik eğitiminin ayrı bir ders olarak verilmesi gerektiğini ifade ettikleri” ayrıca belirtilmektedir74. Türkiye’de İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi eğitim müfredatlarında etik, etik eğitimi, muhasebe meslek etiği ve muhasebe etik eğitimi ile ilgili genel görünüme Tablo 2’de yer verilmiştir. Tablo 2’de yer alan bilgiler, Serkan Bayraktaroğlu ve Diğ. (2005) tarafından yapılan çalışma ile üniversitelerin web sayfalarında gerçekleştirilen incelemeler sonucu elde edilen bilgiler doğrultusunda oluşturulmuştur. Bilgilerine ulaşılan üniversite ve enstitü bağlamında lisansüstü aşamada yer alan muhasebe etiğine yönelik derslere ait bilgiler tabloda ayrıca belirtilmiştir. Bazı üniversitelerin web sayfalarına ulaşımda yaşanan problemler, bazı fakültelerin ders programlarına ve ders içeriklerine ulaşamama gibi sıkıntılar tabloda yer alan bilgilerin eksikliğine ilişkin kısıtları oluşturmaktadır. Tablo 2’den görüleceği üzere isminde etik kelimesi bulunan derslerin varlığına rağmen lisans düzeyinde muhasebe meslek etiğine ilişkin ders bulunmamaktadır. İsminde. 70. http://www.osym.gov.tr. (08.01.2009) http://www.turmob.org.tr (10.01.2009) 72 R. Güneş – F. Otlu, a.g.m., s.113. 73 K. T. Çalıyurt, a.g.m., s.76. 74 K. T. Çalıyurt, a.g.m., s.77-79. 71. 300.

(21) muhasebe ve etik kavramlarının birlikte geçtiği üç ders ise lisansüstü programlarda yer almaktadır.. Tablo 2: Türkiye’de İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Programlarında Etik Eğitiminin Genel Görünümü Üniversite Adı Abant İzzet Baysal Adnan Menderes Anadolu Atılım Balıkesir Başkent Beykent Boğaziçi. İsminde Etik Bulunan Dersler Pazarlamada Etik İş Ahlakı. Pazarlama Yönetimi. İşletmelerde Sosyal Sorumluluk ve Etik İşletme Etiği. Muhasebe Gelişmeleri ve Değerlemeler (Doktora) Halkla İlişkilere Giriş İşletme, Halkla İlişkiler Muhasebe Denetimi. Bilgisayarda Yasal ve Etik Konular İş Ahlakı, Kurumsal Sosyal Sorumluluk ve Etik (Y.Lisans). Çağ Çanakkale Onsekiz Mart Çankaya. İş Ahlakı. Çukurova. İş Ahlakı ve Sosyal Sorumluluk. Doğuş. İş Ahlakı. Muhasebe İlkeleri. Siyasal Düşünceler Tarihi, İşletme Yönetimine Giriş Bağımsız Denetim Standartları ve Uygulaması. İşletmelerde Sosyal Sorumluluk ve İş Ahlakı İş Ahlakı Ahlak ve Politika İş Ahlakı ve Yönetişim. Hacettepe Haliç Işık. İşletmede Sosyal Konular. Denetim. Erciyes Eskişehir Osman Gazi Fatih Galatasaray Gazi Gaziantep Gaziosmanpaşa. İçeriğinde Etik Konular Bulunan Dersler Pazarlama Araştırması, Halkla İlişkiler. İş Ahlakı İş Etiği. Vergilendirme Politikası Pazarlama İletişimi İşletme Politikası Siyaset Bilimine Giriş I, Hukuka Giriş Çokuluslu Şirketler. 301.

(22) Abdülkerim DAŞTAN. İstanbul Bilgi İstanbul Kültür İstanbul Ticaret. İş Ahlakı İşletme Etiği Satış Yönetimi Uygulamalı Ekonomi Atölyesi. İzmir Ekonomi Kafkas Karadeniz Teknik. İş Ahlakı ve Sosyal Sorumluluk Muhasebe Meslek Etiği (Y. Lisans) Muhasebe Meslek Etiği Eğitimi (Y. Lisans). İşletme Bilimine Giriş, Pazarlama Araştırmaları Denetim. Kocaeli Koç Marmara Mersin. Muhasebede Etik (Doktora) İş Etiği ve Sosyal Sorumluluk. Muğla. Kamu Yönetiminde Etik. Okan Orta Doğu Teknik. İşletme Etiği (Y.Lisans). Osmangazi Pamukkale Sakarya Trakya. Bürokrasi Yönetimde Çağdaş Yaklaşımlar. İş Ahlakı İşletmelerin Sosyal Sorumluluğu ve İş Ahlakı Etik ve Yönetim İş Ahlakı ve Sosyal Sorumluluk, Yönetim ve Etik İş Ahlakı. Bilgi Ekonomisi Sosyoloji, İktisat Felsefesi, Stratejik Yönetim Turizmde Medya ve Halkla İlişkiler İşletme Yönetimine Giriş. Yaşar Yeditepe Yıldız Teknik. Hukukun Temel Kavramları. İş Etiği. Kaynak: S. Bayraktaroğlu ve Diğ. “Etik Eğitiminde Neredeyiz? İktisadi ve İdari Bilimler Fakülteleri Örneği”, 2. Siyasette ve Yönetimde Etik Sempozyumu, Sakarya, 18-19 Kasım 2005, s.381.. 3. Muhasebe Meslek Etiği Eğitimine Yönelik Öneriler Muhasebe eğitiminde etik eğitiminin gerekliliği gerek ulusal gerekse uluslararası çalışmalarda sıkça ve açıklıkla dile getirilmektedir. Bu durum İşletme Fakültelerini Yükseltme Birliği (The Association to Advance Collegiate Schools of BusinessAACSB)’nin akreditasyon için etik eğitiminin gerekliliğine ilişkin kararı ile de desteklenmektedir. AACSB tarafından 2004 yılında yayınlanan raporda, lisans düzeyinden. 302.

(23) yüksek lisans ve doktoraya, işletme bölümü öğrencilerinin kurumsal yönetim ve sorumluluk çerçevesinde yaşanan sayısız etik sorunlara karşı, derin bir anlayış geliştirmeleri açısından, teşvik edilmeleri gerektiği vurgulanmaktadır. Raporda herkesin karmaşık ve değişen iş ortamında ihtiyaç duyulan etik bilinç, muhakeme ve ilkelere ilişkin yaratıcı düşüncenin oluşturulması ve etik farkındalığın yaratılması hususlarına önem vermeleri gerektiği ayrıca belirtilmektedir75. Bu önemine binaen etik ve muhasebe mesleği konusunun “etkin bir muhasebe etik eğitimi” çerçevesinde tartışılması ve ele alınması gerekmektedir. Loeb (1988), muhasebe etik eğitiminin öğrencilere aşağıdaki hususları teşvik edici düzeyde olması gerektiğini dile getirmektedir76. Bunlar; •. Muhasebe eğitimi ile etik konular arasında ilişki kurma,. •. Muhasebede etik vurgu gerektirecek konuları tanıma,. •. Sorumluluk veya ahlaki zorunluluğa ilişkin hassasiyet geliştirme,. •. Etik çatışma ve ikilemlerle başa çıkabilme becerisi geliştirme,. • hazırlama,. Muhasebe ile ilgili etik davranışlardaki değişimi algılama yönünde zemin. • Muhasebe etiğinin bütün yönleriyle anlaşılırlığını ve tarihi gelişimini anlama ve genel etik ilkelerle ilişkisini kurmadır. Bu çerçevede muhasebe etik eğitiminin öğrencilere; “etik, meslek etiği ve muhasebe meslek etiği kavramlarını tanıma, muhasebe meslek etiğine yönelik temel yaklaşımları ve düzenlemeleri inceleyebilme, muhasebe meslek etiği ile ilgili Türkiye'deki düzenlemeleri değerlendirebilme ve melekte karşılaşılabilecek etik çatışma ve ikilemleri analiz edebilme ve çözümler sunabilme” çerçevesinde tasarlanmalıdır. Yukarıda yer alan açıklamalar ışığında muhasebe etik eğitiminin Türkiye’de üniversitelerde lisans ve lisansüstü düzeye yönelik üç aşamada ele alınması önerilebilir. Sözkonusu aşamalar; etik konuların muhasebe dersleri içerinde sunulması, lisans düzeyinde seçmeli ders olarak programa ilave edilmesi ve lisansüstü aşamada araştırma esaslı ele alınması şeklinde özetlenebilir. Lisans düzeyinde etik konuların muhasebe dersleri içerisinde sunulması; Türkiye’de lisans düzeyinde muhasebe eğitimi “Genel Muhasebe (Muhasebe–I, Muhasebe–II veya Envanter ve Bilanço), Şirketler Muhasebesi, Maliyet Muhasebesi, Yönetim Muhasebesi, Bilgisayarlı Muhasebe, Finansal Tablolar Analizi, Muhasebe Organizasyonu, Vergi Muhasebesi, Denetim, Banka ve Sigorta Muhasebesi, Enflasyon Muhasebesi, Muhasebe Bilgi Sistemi, Muhasebe Uygulamaları gibi dersler aracılığıyla yürütülmektedir.. 75. M. Low ve Diğ., a.g.m., s.238. S. E. Loeb, “Teaching Students Accounting Ethics: Some Crucial Issues”, Issues in Accounting Education, Vol.3, Nr.2, Fall 1988, ss.322.. 76. 303.

(24) Abdülkerim DAŞTAN. Etik konuların muhasebe konuları içerisine dahil edilmesi kapsamında “konu hakkında haberdar olma” bağlamında Genel Muhasebe; “konu hakkında haberdar olma yanında konunun denetim ve muhasebe mesleği açısından önemini kavrama” bağlamında Denetim77 dersleri içerisinde sunulabilir. Derslerde muhasebe konularına ilave edilebilecek etik konular olarak; etik, meslek etiği, muhasebe mesleği, mesleki kuruluşlar, muhasebe mesleğinde etik kurallar ve diğer düzenlemeler, sözkonusu düzenlemelerin işletme, meslek mensubu, birey ve toplum açısından önemi” sıralanabilir. Lisans düzeyinde etik konuların seçmeli ders olarak programa ilave edilmesi; Yukarıda adları belirtilen lisans düzeyinde muhasebe eğitiminde yer alan derslerin çoğu zorunlu bir kısmı ise seçmeli ders konumundadır. Seçmeli derslere “Muhasebe Meslek Etiği” ismiyle yeni bir dersin ilave edilmesi uzmanlaşma açısından yararlı olabilir. Temelde İşletme Bölümü, genelde ise İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi öğrencilerinin tamamının muhasebe meslek mensubu olmayacakları açıklıkla ifade edilebilir. Bu nedenle tüm öğrencilerin etik ve muhasebe meslek etiği konularından haberdar olmaları bir önceki adımla sağlanmış olacak, muhasebe mesleğini seçmeyi düşünen öğrencilerin meslek etiğine yönelik derinlemesine bilgi gereksinimleri ise bu seçmeli ders aracılığıyla karşılanmış olacaktır. Seçmeli ders olarak ele alınacak Muhasebe Meslek Etiği dersi için içerik olarak aşağıdaki başlıklar önerilebilir. •. Muhasebe ve muhasebe bilgi sistemi,. •. Muhasebe bilgi sisteminin işletme içindeki yeri ve önemi,. •. İşletme çıkar grupları, muhasebeden beklentiler,. • Muhasebe mesleği, meslek mensuplarının çalışma alanları, ulusal ve uluslararası mesleki örgütler, •. Muhasebe meslek mensuplarının işletme ve ekonomideki rolü,. •. Etik, etik teoriler, sosyal normlar, değerler,. •. Ahlaki gelişim, kültür, gelenek, hukuk, din ve etik,. •. Etik türleri,. •. Meslek etiği, muhasebe meslek etiği,. • Muhasebe faaliyetleri ile etik teoriler, sosyal normlar, bireysel erdemler ve meslek etiği ilişkisi, ilkeler),. •. Muhasebe meslek etiğine yönelik düzenlemeler (etik kodlar, kural ve. •. Etik karar alma modelleri ve toplumda etik eğilimler,. • geliştirilmesi, 77. Meslek mensuplarına yönelik etik tehditler, korunma ve etik yeterliliğin. Etik konulara denetim dersi açısından bknz. Donald H. Taylor – G. William Glezen, Auditing An Assertions Approach, Seventh Edition, John Wiley & Sons, Inc., New York 1997.. 304.