KÖK TÜRKÇE KAYNAKLARDA GEÇEN BOY VE
KAV~M ADLAR~: AZLAR
Yrd. Doç. Dr. SAADETT~N GÖMEÇ*
Kök Türk ve Uygur devri kitabelerinde s~kça geçen Azlar, ilim adam-lar~nca bugüne kadar genellikle, Çin kaynaklannda An-ts'ai ve A-lan-lio ~eklinde transkripsiyon edilen' kavim ile e~~ tutulmu~lard~r2.
Alanlar ile birle~tirilen Azlar konusunda yap~lan ara~t~rmalar~n hiçbi-ri, onlar~n da bir Türk boyu olabilece~i ihtimalini göz önünde bulundur-mam~~t~r. ~lk defa taraf~m~zdan, Kök Türkçe kaynaldarda bir etnik ad ola-rak geçen Azlann, Türk boylanndan biri olabilece~i fikri ileri sürülecektir.
Her~eyden evvel Az ile Alan aras~nda fonetik bir uyum yoktur. Eli-mizdeki Kök Türkçe kaynaklardan da anla~~laca~~~ üzere Azlar, Tannu-ola'n~n kuzey taraflar~nda, halen Bat~~ Tuva, Yukar~~ Ala~, Ak Su ve Kara Köl civarlannda ya~amaktad~rlar3. Bilindi~i gibi bu bölge otüken'in ku-zey-bat~s~nda olup, Türklerin meskfin oldu~u bir yerdir. 1971 y~l~nda bu-
* A.Ü. DTCF. Tarih Bölümü.
' A.N. Kurat, P/-XVHI. Yüzy~llarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1972, s. 81; B. ögel, "Göktürk Yaz~dan= Apunmlan ve Fu-lin Prob-lemi", Belleten, C. g, Ankara 1945, s. 15.
2 AzIann Samoyedlerden oldu~u söylendi~i gibi, 8. yüzy~l~n ikinci yans~nda Semireçi bölgesinde, Türgi~~ hakimiyeti sona erip, kuvvetin Karluldann eline geçti~i s~ralarda Türgi~-lerin Tuksi ve Azi diye ikiye ayr~ld~ktan, bu AziTürgi~-lerin de Kök Türkçe yaz~tlardaki Aztarla ili~kili olabilece~i üzerinde durulmu~tur (bak~m~, V. Barthold, Orta Asya Türk Tarihi
Hakk~nda Notlar, Istanbul 1927, s. 30-31; V. Barthold, Four Stuclies on the History of
Central Asia, Vol. ~ , Leiden 1962, s. 87; V. Minorsky, Tamim Ibn Bahr's Journey to the Uyghurs, Bruxelles 1948, 5.302). Sui-shu adl~~ Çin Kayna~~nda Tölös boylar~~ aras~nda zikredilmi~lerdir (bak~n~z, W. Eberhard, Çin'in ~imal Kom~ular~, Çev. N. Ulu~tu~, An-kara 1942, s. 152; E. Esin, Islamiyetten önceki Türk Kültürü Tarihi ve ~slama Giri~,
Istanbul 1978, S. 6g). Romahlar ve Bizanst~lar da Asit,' demi~lerdir. Günümüz ilim adamla-nnca, Alanlar Iran men~eili kabul edilip, bugünkü kal~nt~lann~n da, Mo~ol istilas~ndan
son-ra ~ark kaynaklannda geçen Kafkasya'daki Osetin (As)ler oldu~u kabul edilmi~tir (bak~m~, Z.V. Togan, Türkili (Türkistan) ve Yak~n Tarihi, C.I, ~stanbul 1942-1947, s. 76; Kurat,
a.g.e., s. 15-17).
L.R. K~zlasov, Istoriya Tuv~~ v Sredniye veka, Moskova 1969, s.so; S.C. Clauson - E Tryjarski, "The Inscription at Ikhe-Khushotu", Rocznik Orientalistyczny, 34/1, Wars-ZaVa 1971, S. 25.
52 SAADETTIN GöMEC
lunan Bayan-Kol' yaz~t~~ da Azlara ait olup, onlar~n tarihi yurtlann~n ke-sin s~n~rlar~n~~ çizmektedir. Fakat tarihi kaynaklardan anla~~laca~~~ üzere Alanlar~n, Roma ça~~nda Kafkaslar ile Hazar aras~nda ya~ad~klar~n~; Hun- lar~n 370-375 senelerinde geçtiklerinde Kafkaslarda Alanlara rastlad~k- lann~~ ve bunlar~~ daha bat~ya, yani Avrupa k~tas~na do~ru sürdülderini, ay-r~ca 8-13. yüzy~llar aras~ nda Kafkasya bölgesinde Alanlara tesadüf edildi ~i-ni biliyoruz'. Halbuki elimizdeki 8. yüzy~l~n ilk yar~s~na ait Kök Türkçe kaynaklarda Azlann bugünkü Tuva bölgesinde ya~ad~klar~~ görülmektedir. Buna kar~~l~k Alanlar veya Aslar~n 8. as~rdan evvelde, 8. as~rdan sonrada Kafkasya bölgesinde görüldükleri biliniyor. Azlara kar~~~ bir sorumluluk hisseden Kök Türkler, bu ülke sahipsiz bulunmas~n diye buralar~~ düzene sokmu~lard~r. Kögmen yir-sub idisiz kalmazun tiyin Az, K~rk~z bo-dun~g itip yarat~p keltimiz 6. Kök Türklerin Azlara ve K~rk~zlara kar~~~ bir sorumluluk hissetmeleri hiç de küçümsenecek bir hadise de~ildir.
Kök Türkçe yaz~tlarda ilk defa Az ad~~ 709 y~l~ndaki Kök Türk-K~rk~z sava~lar~~ münasebetiyle geçmektedir: Alt~~ otuz ya~~mka Çik bodun
K~r-k~z birle yag~~ bolt~. Kem keçe Çik tapa süledim. e~rpente
süngü~dim. Süsin sançd~m. Az bodun~g alim'. Buradan AzIann da K~rk~zlarla ittifak içinde olduklar~n~~ ve Çilderle beraber onlar~n da itaata al~nd~klar~n~~ ö~reniyoruz (7 to). Azlann, Türgi~~ ordusu içerisinde de görev-li olduklar~~ yine kitabelerden ortaya ç~kmaktad~r. 710 senesindeki Türgi~~ sava~~~ s~ras~nda Türgi~~ liderinin bakanlar~ndan birinin Az Tutuk oldu~u
görülmektedir: 01 yfika Türgi~~ tapa, Altun Y~~~g toga, ~rti~~ ogiizig keçe yor~d~m~z. Türgi~~ bodun~g uda basd~m~z. Türgi~~ kagan süsi Bolçuda otça burça kelti. Süngii~dümiz. Kül Tigin ba~gu boz at bi-nip tegdi. Ba~gu boz (anta ölti).... ikisin özi altuzd~. Anta yana kirip
' Bu yaz~t 1971 senesinde bulunmu~tur. Yakla~~k 2,5 m uzunlu~undaki dikili bir ta~~ üzerindedir. üç taraf~nda da yaz~t vard~r. Bu kitabe 6-8. yüzy~llar aras~nda tariblendiril~ni~-tir. Bu yaz~t için bak~n~z, D.D. Vasilyev, Korpus Tyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov
Basseyna Yeniseya, Leningrad 1983, s. 42-43; D.D. Vasilyev, "Tyurkskaya Runiçeskaya
Nadpis iz Okrestnostey Bayan-Kola (Tuva)", Sovyetskaya Tyurkologiya, No 3, Bakü
~~ 976, s.
Kurat, a.g.e., S. 16-17; Togan, "Allan", ~slam Ansiklopedisi, C. 1, Istanbul 1940, S. 377.
6 Bak~n~z, Köl Tigin Yaz~t~, Do~u Taraf~, 20; Bilge Kagan Yaz~t~, Do~u taraf~, 17: Kagmen ülkesi sahipsiz kalmas~n diye Az ve K ~rk~z halk~n~~ düzenleyip, tertip edip geldik.
Bak~n~z, Bilge Kagan Yaz~t~, Do~u taraf~, 26: rirmi alt~~ yal~mda Çik halk~,
K~rk~zias-la birlikte di4man olduK~rk~zias-lar. Kem 'i geçerek Çiklere kar~~~ asker sez~kellim. Ö~pe~~~ 'de sava~t~m. Askerlmn~~ m~zraklad~m. Az halk~n~~ itaata ald~ m.
BOY VE KAVIM ADLARI 53 Türgi~~ kagan buyruk' Az Tutulug eligin tutd~. Kagan~n anta ölürtümiz. Ilin alt~n~n. Kara Türgi~~ bodun kop içikdi 8.
Bayan-Kol yaz~t~ndan ç~kan neticeye göre, 8. yüzy~lda Azlann alt~~ urug halinde ve Tannu-ola'n~n bat~s~ndaki Mugur bölgesinde ya~amakta-d~rlar: Elim Alt~~ Azim, ökünçig bölunedim. Mugur anta, tüzüm, k~-z~g~m anta kant~m, ünim, k~z~gun özin anta konatmad~m9. 714 y~l~n-da A~lar isyan etmi~ler, fakat Köl Tigin'in iy~l~n-daresindeki Kök Türk ordusu bu ayaldanmay~~ bast~rm~~t~r: Az bodun yag~~ bolt~. Kara Költe süngü~dümiz. Köl Tigin bir k~rk ya~ayur erti. Alp Salç~~ ak~n binip oplayu tegdi. Az ilteberig tutd~. Az bodun anta yok bolt~~ O. Büyük bir ihtimalle bu sava~ta ele geçirilen Az ilteberi ad~na dikilmi~~ olabilecek olan Bayan-Kol yaz~t~nda Az topraklann~n sava~~ ile ele geçirildi~i neticesi-ne vanlabilir. Aynca Mugur-Sargol bölgesinde bulunan yaz~tlar da H Az-lara ait olabilir!
Azlann ad~na Uygurlann ça~~nda da rastl~yoruz. ~ine-Usu yaz~t~nda Az ad~, 751 y~l~nda Çilder ile Apa isilere kar~~~ yap~lan mücadeleler vas~ta-s~yla geçmektedir: Tutuk ba~~n Çik tapa b~nga ~td~m. ~si yer tapa Az er ~td~m. "Kör" tidim 12. Buradan Azlann Uygurlara tabi oldu~u neticesi ç~kmaktad~r. Terhin yaz~t~nda Uygurlara ba~l~~ boylar aras~nda zikredil- Bak~n~z, Köl Tigin Yaz~t~, Do~u Taraf~, 36-3.8; Bilge Kagan Yazd~, Do~u taraf~, 27-28: O y~lda Türgislere do~ru, Altun Y~si alarak, Irti~~ Ogüzl geçerek _yürüdük. Türgi~~ halk ~n~~ uy-kuda bast~k. Türgi~~ kagan~n ordusu Bolçu'da ate~~ gibi ak ~n ak~n geldi. Savast~k. Köl Tigin, ba~~~ boz ata binip hücum etti. Ba~~~ boz at orada öldü... Ikisini kendisi yakalad~. Ondan sonra tekrar girip Türgi~~ kagan~n~n bakan~~ Az Tutuk'u eliyle tuttu. Kagan~n~~ orada öldürdük. ülkesini ald~k. Kara Türgi~~ halk~~ hep tabi oldu.
Bak~n~z, Bayan-Kol, 2-3: Halk~m! Alt~~ Azlanm. Pi~manl~~a doymad~m. Mugur orada, do~rulu~um, orada doydum. t~nim, do~rulu~um, kendisini orada yerle~tirmedim.
Bak~n~z, Köl Tigin Yaz~t~, Kuzey taraf~, 2-3: Az halk~~ dü~man oldu. Kara Köi'de sa-ba~l~k. Köl Tigin otuzbir ya~~nda idi Alp Salp 'n~n ak atma binip h~zla hücum etti. Az ilteberi'ni
tuttu. Az halk: orada yok oldu.
" Mugur-Sargol I Yaz~t~, 1976 senesinde M.A. Devlet ba~kanl~~~nda bir arkeoji heyeti
taraf~ndan bulunmu~tur. Kaya üzerinde bir de resim vard~r. Bak~n~z, Vasilyev, a.g.e., 3. 45;
N.A. Baskakov, "Naskalnaya Runiçeskaya Nadpis v Terezennike-Buyuk Uriçi~ça Mugur-Sargol Tuvinskoy ASSR", Sovyetskaya Etnograf~ya, No 3, Moskova 1978, s. 152-154.
Mugur-Sargol Il Yaz~n, 1979 senesinde Yenisey'e 2,5 km uzakl~ktaki Mugur-Sargol bölgesinde Vasilyev taraf~ndan bulunmu~tur Bak~n~z, Vasilyev, a.g.e., s. 46; D.D. Vasilyev, "Novaya Drevnetyurkskaya Nadpis iz Tuv~", Arkeologiçeskiye Otkr~tiya, 1979, Moskova
14980, s. 193.
12 Bak~n~z, ~ine-Usu Yaz~t~, Do~u taraf~~ ; Tutuk'un ba~kanl~~~nda Çiklere do~ru bin
54 SAADETT~N GÖMEÇ:
mektedirler: Az A~pa Tay Sengün, bodun~~ Tongra, Ediz, Kayabart, Üç Karluk bunça bodun yabgu bodun~~ ". Uygurlar ça~~nda Azlann mühim bir siyasi kuvvetleri yoktur. Uygurlara ba~l~~ bir boy halinde ya~a-maktayd~lar.
Öyle anla~~l~yor ki, Azlar men~ei itibar~yla Türk boylar~~ içerisine dahil edilmeseler dahi, zaman içerisinde Türk kültürü aras~nda erimi~ler ve Türkle~mi~lerdir. Bu sebeple biz Azlann, ~ran men~eili Alanlardan farkl~~ bir etnik yap~ya sahip olduklanna inan~yoruz.
13 Bak~n~z, Taryat-Terhin Yaz~t~, Kuzey taraf~, 3: Az A~pa Tay Sengiin, halk~~ Tong~a,
Ediz, Kayabart, Üç Ka~luk bunca halk yabgu hallud~r.
Bu Yaz~t için bak~n~z, S.G. Klya~torn~y, "Terhinskaya Nadpis", Sovyetskaya
Tyurko-logiya, No 3, Baki.' 1980, s. 82-95; S.G. Klya~torn~y "The Terkhin Inscription", Acta Ori-entalia, Tom. 36; Budapest 1982, s. 335-349; T. Tekin, "Kuzey Mo~olistan'da Yeni Bir
