Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

...aA...ı.ıÜ....TI,JOlUr:.ııkuiYılll,JA:ı.Jrı:ıılıııştıwr:.ıımulwllu:rul EIlılDIIllS:ı.ı.tjtLIIOıııSOILDll.elölr~KIQ.·SIL.'oı;slıa.ıYa.I...2IL...1:E.ı.rzloluu:rllJumIll...62:\llOOILi3L-

--=-

KUTADGUBİLİG'DEGEÇEN

"Bayat

bir/Il"

Dr.KasımcanSADIKOV"

ÖZET

"Kutadgu Bilig'de Geçen "Bayat Atı Bir/ii" Kelime Öbeği

Hakkında" adlı bu makale, esas itibanyla Kutadgu Bilig'de ve

İslamı devir Türk eserlerinin büyük birkısmındayer alan "esere Jismillah / bayat atı birle" kelime grubuyla başlama geleneği" hakkındakibilgileri içermektedir.

suf Hashacib'in "Kutadgu Bilig" adlı eserinde kalıp hillinde bir kaç erdekullanılmışolan bir beyt dikkat çekmektedir.

i. Eserin Uygur harfleriyle yazılmış olan Herat nüshasında Allaha hamd bölümü ve Yeti yu/duz on iki ökiik buruj ayurkısmı şöyle başlar:

Bayatatıbir/ii sözügbaş/adım,

Törütkiin /Töriitkiin, igidgiin, keçürgiin idim.

Anlamı: Tanrı'nın adıyla söze başladım, yaradan, besleyen, affeden yüce Tanrımdır(QBH.IO.20; 15.26).

Bunun gibi, eserde mesnevi kahramanlarının yazışmaları dayer almaktadır.

Bu mektuplarşöyle başlar:

Bayatatıbir/ii sözüg / sözinbaş/adı,

Töriitkiin, igidgiin, keçürgiinidi~..

Tanrı'nın adıyla söze başladı, yaradan, besleyen, affeden yüce Tanrı'dır (QBH.55.20; 106.20;i i1.30).

Eserin Arap harfleriyleyazılmışolan NamangannUshasındaise yediyıldızve on iki burchakkındakibölüm HeratnUshasındakigibidir:

Bayatatıbir/ii sözügbaş/adım,

-10-K.S,dıkOYj KutadıuBmg'dc G"CP'Rantıtıbiri,'KCUmCÖJıcti K,kkıpd,

TlJrtltktin, igidgtin, keçürgdn idim(QBN.llb.l0). Mektuplar iseşöyle başlar:

Bayatatıbir/ii sözilgbaş/adı, Törütkiin, igidgtin, keçilrgiin tedi

-Tanrı'nın adıylaSözebaşladı, yaradan, besleyen, affeden yüceTanrı'dır, dedi (QBN.118b.2; 136a.13; 142a.2).

Eserin Arap harfleriyle yazılıDış olan Kahire nüshasında Anah'a hamd bölümü ise

Bayatatıbir/a sözilgbaş/adım, Törütkiin, igidgan, keçürgan idim -şeklinde başlar(QBQ. 12.8). Mektuplar ise:

Bayatatıbirla sözilgbaşladı, Törütktin, igidgiin, keçilrgtin tedi

-beyitiylebaşlamıştır(QBQ.184.1O; 2i8.1; 229.4).

Bu nüshada özellikle,yukarıdabelirtilenmısralarla başlayanmektubun ikinci beytindeBayatatı nındile getirilmesinin önemi belirtilir, üçüncü beytte ise Hamd-u Sena'ya geçilir:

Bayatatıbir/d slJzilgbaş/adı, TlJriltlciin, igidgiin, keçilrgdn tedi. A~~m~bmmmbayahma~ Bu at-olqamuğtilr/ilg igkiiatı. 6küşögdi artuq telim min sana Qı/ur-menbayatqa, anar yoq fana

-Tanrı'nın adıylasözebaşladı,yaradan, besleyen, atfeden yüceTanrı'dır, dedi. Söylüyorum:Allahımın adını yazdım,bu ad her türlü derdeilaçtır.

Aylarca yıllarca Anah'a .sınırsız hamdlar, hadden ziyade senalar söylerim, O'na fanilik yoktur (QBQ.l84.ıo-12).

İkinci ve üçUncü mekniplara ise yukarıda kaydedilen beytle başlanır ve sıradakibeytle hamd-u senaya geçilir:

-.:lA,,"",(ı,ı,J...ılUlOLLlrkjllıl.·YJ,.IIı.ı.tıı.A.urlus.IoIItırmUIIIllUlllLrl,Jl Eı:.ııDıııısültitAuı.usUuDll.Iea.irı;.ıisi:l.Li...SZilIJJyı'""2<J.I....IE:.ı.r.ııızulllr.IIJumııuı.2QwQ~3'-

....::-.21-Qı/ur-men bayatqaayınmayılın

-AylarcayıllarcaAllah'asınırsızhamd ve senalar söylerim (QBQ.2ı8.2). Veya:

Ayur: Min sana-0/uğanteiirikii,

Azal hükmi tegrür Mni,

egrikii-Dedi: Kadir, kendi ezeli hükmünü dogruya ve egriye ileten Yüce Tanrı'ya sınırsızhamdlar olsun (QBQ.229.5).

2. Şimdi yukarıdakaydedilen beytleri inceleyelim:

Bayatatıbiriii sözügbaş/adım,

Törütktin /Töriitktin, igidgtin, keçürgtin idim

-beyti manaya göre ikiye ayınlabilir: Metne (söz) Tanrı'nın adı anılarak başlanmakta (Bayat atı birlti sözüg baş/adım)ve Tanrı (idi)'nın yaradan, !üreten

(törütktin / törtitkiin), besleyen (igidgtin), acıyan ve atfeden (keçürgtin) olduğu

belirtilmektedir.

İlkcümlede geçen Bayat kelimesiİslam'a göre Hak Taala, yaniAllah'tır. At

kelimesi Aııah'ın adı (bayat atı)na göndermede bulunmaktadır. Allah'a verilen sıfatlara da at denmiştir. Örneğin, aşağıdaki beytte Allah'ın sıfatları şöyle yer almaktadır:

Ey erkliguğanmenü munsuz bayat,

Yaramas senifıdinadmqa bu at

-Ey erkii, kadir, ebedi, kaygısız Tanrı, Senden başkasına bu ad (yani sıfat) yakışmaz(QBN.7b.6).

Bayat atı biriii kelime öbegi "Allah'ın ismini yad ederek / Allah'ın adıyla"

anlamınagelir. Bunun gibi, aynıkelime öbeginden Arapça bismillah

(Bi-smi-I-/tihi-r-rahmtini-r-rahim) da anlaşılır; Bayat atı birlti sözüg baş/adım derken "Allah'ın

adıylasözebaşladım"veya "Bismillah'la sözebaşladım" anlamıortayaçıkar.

Cümledeki Bayat atı aynı şekilde Arapça bismillah'taki bismi-/-/tih'ın ta kendisidir. Sonraki satırdaki Törütktin, igidgtin, keçürgtin idim kelime grubu ise

Arapça bismillah'taki rahmtini-r-rahimsıfatınm açıklaması durumundadır.

Yaptıgınıızyoruma dayanarak, yukarıdakibeyti bismillah'm Türkçevaryantı, yani Türkçeleştirilmiş şekli olarak değerlendirebiliriz. Bu ifadenin metnin başında

yeralmasıve sonra hamd-u senaya geçilmesi de bufıkrimizi doğrulamaktadır.

Söz konusu beytteki bayat atı bir/ii, törütktin, igidgtin, keçürgtin kelime ve

kelime grupları Arapça bismillah'a uymaktadır. Oysa diğer parçalardaki paralel ifadeler duruma göre degişebilmektedir: Örneğin, eserinbaş kısmındametin Yusuf

-22-K.SadıkOY; KmadıM Rmı'deGcl!cp 'Rayaı ab bırla' Kelime Obcl; Haklggdı

Hashacib'in a~ıyla verildiginden cümlenin yUklemi baş/adım; mektupların

başındaki ifadeler ise kahramanların dilinden sOylendiginden cümlenin yUklemi baş/adı. tedişeklindedir.

Bu konuda başka bir noktaya dikkatinizi çekmek istiyonım. Mesela, Firdevsi'nin FarsçaŞehndme'si şubeytlerlebaşlar:

Be na:m-e xoda:vand-eja:n-o xerad,

K-az-in bartarandişebQ1' nagzarad.

Xoda:vand-e na:m-o xoda:vand-e ra:

y,

Xoda:vand-e ruzi deh-o rahnama:y ...

Can veakılsahibiadına,

Bundan daha yüksege geçemezfıkir. Ar ve nam sahibi, hem tefekkür sahibi, Rızkveren ve yol gösterenTanrılm (Ş.I-2).

Şehndmede Allah'ın adınıbelirtmeklebaşlamaktadır. Şehnfunelnin başındaki

be na:m-e xoda:vand Kutadgu Bilig'deki bayat atı birki kelime öbegiyle

örtüşmektedir. Aradaki fark Yusuf Hashacib'in Kutadgu Bilig'de bismillahlı bir bütUn haldevermiş olmasıdır.Sonra hamd-u senaya geçilir.

Kutadgu Bilig'de geçen Bayat atı birki kelime öbegi daha sonraki dönemlerdeHaqatıbir/ii

i

Çu yondum hdma-y/muşkin şamama.

Qı/ayHaqyddıbir/Ii zebndma(SM.9).

Yine Babur'un Mübeyyinadlıeserişubeytlerlebaşlamıştır:

Haqqa hamd-u sana adaqı/dım.

Haqatıbir/Ii ibt/daqı/dım(M.6).

Mübeyyin'inHaqatıbir/tl ibtidaqı/dımcümlesi Kutadgu Bilig'dekiBayatatı

bir/ii slJzügbaş/adımcümlesinin ta kendisidir.

"Bismiilah" TürkEdebiyatıtarihinde iIk kez Kutadgu Bilig'de yeralır.Bu da ünlüşairYusuf Hashacib'e özgU bir durumdur. Fars Edebiyatında ise bunu iIk kez eserinde kullanan Firdevstolmuştur.

Şehndme'de bismillah'm Farsça, Kutadgu Bilig'de ise Türkçe olarak kullanılmış olması her iki sanatkdım da bir birinden etkilendigini ve orta Asya edebiyatıarındameydana gelen geleneklerinmUşterekoldugunu göstermektedir.

At Qt DrkiJ'tArMtınpllı"EnatltQlJd>erılil'Şı" 21 Emırum2003

.23-ça~atayTürkçesi'ni esas alanTürkEdebiyatı'nda,özellikle, Ali.ŞirNevayi ve Babur'un eserlerinde bistnillah'ın Türkçeleştirildi~ görU1ür. Bunu Karahanlılar

dönemiTürkEdebiyatı'nın ve standartkonuşmadilinin etkisi olarakde~erlendirmek

gerekir.

Kutadgu Bilig'in Herat nUShasınınsonuç kısmında belirtildigine göre Herat

nÜShasını 1439'daHasan Kara Sayıl Şams BahşıHerat'ta aktarmıştır.Bu ntıshanın

Namangan veya Kahire.nUsh".larından aktarılmamış olması son derece önemlidir. Demek ki, eserin bizim içın bilinmeyen di~er bir nÜShası da Hattat'ın elindeydi. Ancak o nüshanın hangi döneriı~ ltit oldugu bilinmemektedir. Fakat onun di~er

nUshalardan daha eski oldugu bellıdir. İşte ona dayanılarak yazılmış olan Herat

nUshasınınmetin özellikleri bunukanıtlamaktadır.

Herat nüshasının Timurtler sülalesinin büyük kültür ve edebiyat merkezlerinden sayılan Herat'ta Uygur harflerile yazılmış olması o dönemde

Karahanlı edebiyatına olan ilginin büyük oldugunu göstennektedir. Tabii ki, Kutadgu Bilig o zaman Herat edebi çevresinde de malum vemeşhurdu.Budaçevre sakinlerinin ellerinde eserin bize ulaşamamış nüshalarınm olabilecegini

dUşündünnektedir.

Heratnüshasıiçin temelalınannüsha da Arap harfleriylede~ilUygur harfleri ile yazılmış olabilir. Ayrıca hattatın Karahanlılar dönemi yazı geleneklerini sürdünnekamacıylabu eseriseçmişolabilecegi de muhtemeldir.

Ali-Şir Nevayi ve Zahiriddin Babur'ün eserlerinde bismillah'm Türkçeleştirilmiş şeklinin kullanılmış olması devrinde Yusuf Hashacib tarafından başlatılangelenegin devam ettirildigini göstennektedir.

-24-K.S.dıkoy; KUiıdlp Bmı'deGCCep 'BIY'iıtı blrlı'Kelimeölıcli R."ıpd.

KAYNAKÇA

M - Zahiriddin Muhammad Babur, Mübeyyin, Hazırlayanlar: S. Hasan, H. Hasan.Taşkent,2000.

SM - Ali-Şir Nevayi, Siracü-I-Müslimiyn, Hazırlayanlar: B.

Ha&an,

Rustam.Taşkent, 1993.

Ş - Firdevsf, Şeh-name, Tom 1. Nauçno-kritiçeskiy tekst, ramoçteniya, primeçaniya i prilojeniya M.-N. Osmanova. Moskova, 1991.

QB(N,H,Q): N - Namangan (Fergana) nüshası: Özbekistai:ı Bilimler Akademisi Şarkşinaslık Enstitüsü, No. 1809; H - Herat nüshası: V. Radlov, Kudatku-Bilik. Faksimile uygurskor rukopisİ. Sankt-Peterburg, 1890;

Q -

AB8TRACT

Titled "About the Phrase of Words 'Bayatatıbirle' Which is Mentioned in Kutadgu Bilig" this article includes some data about the information of beginning with "bismiilah / bayat atı birle" which taken place in Kutadgu Bilig and other a lot of works of TurkishIslaınicperiod.