-.£.A~!O",-·!'-'T!..ln....r.!>kiu.y..,at'-"Ar~a,...sb!.!.r-"'m""al"'a-'-'n"""E.."D""'sti""·t""Us""U:..::D"-'e",-rg...i",si...S",a...V1~1""3,-=E:..::rz....u....,ru""m"",,,,199=9
-.203-MANiSALI BiR~AiR:MUSTAFANUZULt EFENDt VE TAZtYETNAMESt
Dr. Kenan ERDOGAN'
Giri~
yazmuzda 1744 yllmda vefilt eden Manisa Kulah mutasavvlf ~air
ustafa NUzilli Efendi, yeti~tigi edebi crevre ve eseri (Divanl)
tanltl1acak, soma da onun edebiyatlmlZda pek rastianmayan bir taziyetnamesine yer verilecektir.
l.Mustafa Niizuli Efendi : a. HayatJ
Hayatl hakkmda, kaynakiardan sadece Osmanh MUellifleri ve Tekke Siiri Anto1ojisi'nde iki satrrhk bilgi bu1unan Niizilll'nin asl1 adl Mustafa'dlr. As1en
Denizli'nin eski harabeleri olan Leodikia'dan bozma Lazkiye'dendirl.Dogum tarihi
belli olmamak1a birlikte, 1119/1707'de birinci divanml tertip ettigine gl>re 17.
yiiZyllm ikinci yansl veya son creyreginde dogdu~u tahmin edilebilir. Babasmm
admm Seyyid Mustafa c;elebi, dedesinin de~eyh HacI Musa Efendi oldugu birinci
ve ikinci divam'nm sonlarmda bulunan 53. ve 112. sayfalardaki kayItiardan anla~I1maktadrr. Vine bu kayltiara ve mah1asml s<>y1edigi bazl beyitlere g<>re soy
baklmmdan seyyid ve Ha~imi'dir. Divanmdaki (s.80, 91, 92) bazl ~iirlerinden
anl~lldl~ma g<>re, <>nce Elmahh (Antalya) Ummi Sinan'm oglu ~eyh Siileyman'a
• Cellil Bayar Oni. Fen. Ed. Fak Ogretim Oyesi
I NiizUli'nin divanmm b~mdaki tarikat silsilesinde 7 defa ge~en bu yerin, Suriye'deki
LazlClye ~ehri ile karl~tIrllmamasl gerekir. Burasl, ibn-i Batuta(Seyahatnarnesi'nden
Se~meler, MEB:ist.l97l, s.14)'da, Osmanlt Milellifleri {Bursall M. Tahir, (Haz: A.F.Yavuz,
i.
Ozen) C.l, s. 167, ist?tarihsiz}'nde ve islam Ansiklopedileri'nde de tasrih edildigi gibi Denizli'nin Leodikia adh me~hur harabeleri yahut eski Denizli'dir. Bkz.islam Ans. Besim Darkot, Denizli maddesi, MEB. is!. 1988, C3, s.527-531 ; Tiirkiye Diyanet Vakfl islam Ans. Tuncer Baykara, aym madde, C.9, s.155-159.-,K.=-::E""r"",d""o~""a""n",-,:M=an""i""sa.::h,-,B""ir,-S""a,""ir,-,-:...,M~u""sc:::ta~fa",-,N""u:::z",O...Ii-",E"",fe""n""dl,-'v'-"e...T""a.:::::zi""'ye....tn""d""m""e""si:....-.
---"-204-baglannll~, daha soma Kula'ya gelerek Abdullah el-Kulavi el-Liizk!yevi diye amlan
Kula'da medfun aslen Lazkiye(Leodikia)li Abdullah Efendi'ye intisab etmi~ti?
Herhalde bundan soma kendisinin,
Ger~ioamumdur NilzOli Mustafa~ehriimKula
m!sra'mda da belirttigi gibi Kulah Mustafa NiizUIl Efendi diyetanmnll~olmahdrr.
Ne gibi bir tahsil yapng! konusunda her hangi bir bilgimiz yoktur.
Divan!'nm 58. sayfasmdaki GazalI, Hac! Bekta~! Veli, Muhyiddin-i Arabi,
Mevlana,~eyhBedreddin.. gibime~hurmutasavvIflarm, her biri bir tasavvuf klasigi
olan kitaplarmm isminin amld!gl ~iirde, bunlar! degil gonUi kitabml okudugunu
soylemesi onun dOzenli bir egitirn gormedigi, yahut fazlaokumu~ bir insan olmadlg!
~eklinde yorumlanabilecegi gibi; Yunus gibi al9akgonUllOgiine ve irfan ve g~nUl
bilgisi denilen vehbi bilgiyi 00 planda tuttuguna da yorumlanabilir. Ancak
~iirlerinden, onun zamanmm dini ilimlerini ve tasavvuf ~iirini iyi bildigi anla~!lmaktadlr.
NUmH, pek~ok ~iirindeovdOgii gibi halveti tarikatma baghdrr3• Divanmm
ba~mdaonun tarikat silsilesi~oylecesrralanmaktadrr:
1.
~eyh Mustafa el-Kulavi el-Liizklyevi (kendisi) Kula'damedfun.
2.
~eyhAbdullah " " (~eyhi)"
(dedesi olabilir)
"
3.
~eyhEs-Seyyid Hac! MusaUzkiye'de medfun.
4.
~eyh Esedullahi'I-VeH el- Hamidi (Arslan Efendi diyeme~hurdur.)Uzkiye'de medfun.
2Nilzfili'nin her iki ~ahlsla ilgili olarak da bir .;ok DvUell mlsra ve beyitleri vardlr: Mesela
SUleyman Efendi'yle ilgili s.92'de NiizUli bendesidilr 01 sultamn Simdi klimilildilr devr-i zamamn Mahlasl Hakitl ismidilr anun Seyh Silleyman ibn-i Drnmi Sinan dedigi gibi, Seyh Abdullah He ilgili de s.13' de
Ey Nilzfili seniir~adeyleyen
Seyh Abdullah gibi sultan kandedUr
demektedir. Aynca Seyh Abdullah ile ilgili ~iirde "kandedilr" redifini kullanmasl ve
Silleyman Efendi i.;in de bir tarih ~iiri yazmasmdan her ikisinin de Niizuli hayattayken
vefat ettigianl~lhyor.
3Niizfili, divanmda s.9'da "bize halvetiler dirler yarenler; s.15'de "halvetileriiz"; s. 40-41 'de
"gir galveti tarikma"; s.42-43' de "gel halvete gir halvete"; s.45' de "halvetiniindervi~leri" ve "erenlerin halveti" redifli~iirlerindeve pek .;ok yerde halvetiligi Dvmektedir.
-..!.A~.~O.:...T~iJ!!!·r..!!>ki!.I·y.!!Cat~A~r..!!a2.!stI~r~m!!!a!.!!la~rJ~E~D~Sti!!J·t~iiSii:.!nwD~e.l.rglO!i~si....!S~a!.Iy~tl~3~E!i<ruz<l!.urL!u!.!!m~1~9:.:9,:.,9
--=-,205-5.
Seyh EI-Hac Muhammed (Muhyiddin Es-Siyahi diyeme~hurdur.)L§.zkiye'de medfun.
6.
Seyh Muhammed el-L§.zkjyevi (Zuhuri diye me~hurdur.)Lazkiye'de medfun.
7.
Seyh Omerii'I-Hamidi (Mazhari diyeme~hurdur.) Lazkiye'demedfun.
8.
Seyh Abdtilvehhab Elmah. Elmah'da medfun.9.
Seyh Semstiddin Ahmed Marmaravi (Yigitba~l hlkaph)Manisa'da medfun.
10.
Seyh AlaeddinU~~aki. U~ak'mbir nahiyesinde medfun.11.
Taceddin el- Kayseri12.
Molla Piri'I-Erzincani13.
Seyyid Yahya SirvanI'Bu silsileye gore kendisi ve ~eyhi Abdullah Efendi Kula' da defnedilmi~,
dedesi oldugunu sandlglffilz Seyyid HacI Musa Efendi ve ondan somaki dort ~eyh
ise Uzkiye'de yatmaktadrr. Divanl'nda iki yerde ismi gelYen Elmahh Drumi Sinan ve oglu Stileyman Efendi ise bu silsilede bulunmamaktadrr. Bu durum onun Stileyman
Efendi'den istifade etmesiyle birlikte icazet almadlgl~eklindeizah edilebilir.
Divanl'ndaki 80 ve 91-92. sayfadaki Elmah'YI oven ~iirlerinden onun
Elmah ve ordan yeti~en ~eyhlere kar~1 lYok bliytik bir saygl ve sevgisinin oldugunu
anhyoruz. Bu onun manevi kaynagmm, yani~eyhlerininoradanyeti~mesiyleilgilidir.
iJerde tekrar ele alacagllnIZ gibi, bazllYah~malarumzsrrasmda gordligfuntiz kadanyla
Elmah; Dmmi Sinan, Eroglu, Abdiilvehhab Elmah, Niyazi-i MIsri, Asker! gibi bir lYokme~hur mutasavvlf~airi yeti~tirmesiylebu ytizyIllarda tasavvuf~iiribakunmdan
lYOk canh bir ktiltUr merkezi durumundadrr5.
4 Bu silsileyi NiizOl1, matbu Divam'nm 7 ve 8. sayfalannda" umar can senden istimdad" redifli~iirindeHz. Peygamber'e kadar manzum olarak sayarak "Ikarlr.
5 Bkz. Dr.Kenan Erdogan Niyazi-i Misri, Hayatl, Edebi Ki~iligi,Eserleri vc Divanl'mn Tenkitli Metni, Atatiirk Universitesi, Sosyal Bilimler Ens. BasI1marr.l~ doktora tezi, Erzurum 1993 ; aym yazar, "Be~Er"den Biri, Kiitahyah Seyh Muhammed Askeri, Yedi iklim, S. 68, Kaslm 1995, s.80-83. Bu saydlk1arlmlz kadar olmasa bile 0 ..evrede zamamnda epeyceme~hur olmu~divanlar tertip ederek~iirler yazml~bir cok mutasavvlf
~airvardlr. Bun1ardan Sinan Ummi ve soyundan gelenler i..in bkz. Abdullah Ekiz, Sinan UmrniveAhIadl,Ank.1962.
K.Erdogao: MaoisalI Bir Sair: Mustafa Nuzilli Efeodi ve Tazivetoimesi
NUzlili, Y.M. Koeattirk ve M. Tahir'e gore 1157/1744'te Kula'da vefat etmi~, M.Tahir'e gore, 0 zamanki ~ehir giri~inde dergallmm yanma defuedilmi~ ve
kabri halk tarafindan ziyaretgahyapI1ml~trr6.
b.Divam
NiizUl1'nin iki divandanmilte~ekkil bir Divanl vardlr. KoeatUrk'iin elinde
oldugtmu bildirdigi iki yazma divanmm aklbetini bilememekle birlikte Silleymaniye
Ktitiiphanesi YazmaBaw~larBolUrnii'nde 1274 numarada kaylth bir Niizt1li Divanl
bulunmaktadrr. 86 yapraktrr. Niizt1li Divanl aynea 1119 tarihli bir yazma nUshadan
1310'da istinsah edilerek 1331 yI1mda istanbul'da Seyh Mehmed Emin Tevftk
tarafmdan Ahmed Kamil Matbaasl'ndabastlf1lml~trr.iki divandanol~anbu matbu
divan 112 sayfa olup hurfif-l heea ile yani elitbe srrasma gore tertipedilmi~tir.Divan,
b~takikaydettigimiz silsile ve besmeleden sonra
Ya ilahiu~bueanum~kunaolsun feda
01resfiliin hUrmetine~kdaneyleme eilda
matla'h bir miinaeatla b~lamaktadrr.2. ve 3. ~iirler de "ya Rabbena" redifli birer
miinaeattrr. 4. ~iir ise "Miir~ide goniil vinnedUn hayf sana yank sana" IDlsralyla
ba~larve "hayf sana yaztk sana" rediflidir. Sonraki~iir
Nfu-l yezdan mazhansm ya Aliyye'I-Murteza ilm-i irIan mahzenisin ya Aliyye'I-Murteza matlah ve ''ya Aliyye'I-Murteza" redifli bir Hz. Ali medhiyyesidir.
NiizUl1'nin bu~ekildebirinci divanmda hemen tamaml tasavvufi muhtevah
ikisi muhammes(s.20-21, 32-33), biri milselles (s.33), biri mi'raciyye (s.48-52, 105
beyt) dordU tarih olmak iizere toplam 144 ~iiri bulunmaktadlr. 53. sayfada divanm
bittigi belirtiliyor. Burdaki kayltlara gore yazma divan 11 19'dayazllrnt~ve matbu
divan da 131O'da ondan basllml~trr. Vine buradaki kaYltlardan baba ve dedesinin
ismi ile birlikte bazl mahlas beyitlerinde ifade edildigine gore seyyid ve h~imi
oldugu Cami-i eedid mahallesinde defu edildigi, asitanesinin yaplh~ tarihi gibi
bilgiler de bulunmaktadlT.
ikinci divan ise hemen aym sayfada (54) "Haza divan-I san!li'~-~eyh
es-seyyid Mustaia en-Niizilli el-halveti sellemehu'I-lahi fi'd-dareyni (bu ifadelerden bu
tarihte heniiz hayatta olduguanla~lhyor.)bi-mennihive keremihi"b~hgl,besmele ve
Yii ilahi evveline ibtidii Yok durur hem ahirine intiha
--....£A~.U!,!.:··.wTW!U~rki!1:!.·y~a!.!..t !:>A!.!ra!.2.stI~r~m~a~la~nuEi<!ln~sti"",·t""Us~U-,,D<.>:e.!.irgO!!is!!...i -",S:!!.aYu.J~13~E,,-,rz!<.!!u~ru~m~19:.::;9L.9
--=-207-matla' beytiyle ve yine elif-be srrasma gore elif harfinden bir miinacatla ve "Mustafa" redifli bir na'tlaba~lar.57. sayfadaki~iir,
Ey mahrem-i srrr-l hUda ehlen ve sehlen merhaba Ey ma'den-i kan-I vefa ehlen ve sehlen merhaba
Ey Mustafa ey mUcteba ehlen ve sehlen merhaba
.
mlsralarlyla ba~lamaktadrr ve besteye uygun iihenkli ve raksan bir iliihidir. Bir
somaki de "kabul eyle ya Rabbena" redifli, klsa ve samimi bir dua~iiridir.Somaki
"olur yab yab(yava~)" redifli olarn ise TUrk tasavvuf ~iirinin TUrk~e arkaik
kelimeleri nasll muhafaza ettigine ~ok gUzel bir omektir. Bu divanda NilzUli'nin
K~ife iki, Ummi Sinan'a, VehMbi'ye (Abdu'l- Vehhab Elmah), Eroglu'na, Mazhari'ye, Gaybi'ye, Askeri'ye, Zuhfui'ye, Selami'ye Yiimni(?) veya Bahri(?)'ye
birer; Niyazi-i Mlsri'ye ise 8 tahmisi yer almaktadrr. Bu son rakam onun en ~ok
Niyan'den etkilendigini gosteren bir beIge gibidir. Hakikaten onun "bulmazsa ne gli~", "ya Rab meded", "Yine dil na'tlm 6zler Muhammed", "garaz", "vftiz", "olur" ~iirleritamamen Niyazi etkisindeyazllml~trr. "Dervi~olanki~iler","Muhammedin",
"n'eylerem", "bulmu~am".. redifli bir ~ok ~iiri de Yunus'tan izler ta~unaktadrr.
Meselaa~agldakimUselIes nazlID~ekli diyebilecegimiz pek fazla kullamlmayan bir
formda yazI1ml~ eseri, Yunus'un "yar yilregim yar" diye ba~layan bir ~iirinden
hareketleyazllml~trr:
Geltema~aeyler isen bendedlir gor neler var Bendedlir srrr-I emanet bendedlir esriir-I yar
Yar yilregilm dB cigerum g6rkimneler var yare haber var(s.64)
NilzUli divanmda aynca Ahmed Efendi diye birineyazllml~iki medhiye; iki
elifnfune7 bir de a~aglda tam metnine yer verecegimiz (s.103-104) 29 beyitlik bir
taziyetnamesi bulunmaktadrr. Boylece biiyUk~ogunlugu aruzlayazllml~ bazllarl ise
hece iIe- yazllm~ bu divanda da toplam 155 ~iir bulunmaktadrr. Bu ~iirlerin bir
klsmmm 30-40 beyti bulan uzun~iirleroldugunu ilave etmeliyiz.
Nilzfrli'nin ~iirlerinin ~ogunlugunda, tek kelimeden b~layarak beytin
tamamml miikerrer mlsra haline getiren redifIer, hattft kiifiye orgUsii baklIDmdan
klt'a haline doni.i~tUgt1nde bir nakarat halini alan redif mlsralar bulunrnaktadrr.
Biiyiik bir yekUn te~kil eden bu rediflerin bir klsmml sayacak olursak; alim,
sevdigim(dortliik halinde), gel hQ diyelim, gelslln, sen dervi~ ollIDazsm, gelun hU
diyeliim can u gonlilden(dortliik), budur heman, ~km elinden, neylesiin bi~are
kullar neylesUn(dortliik), yana yana hfi deyu, gellir hil deyu, kar~u, isteyen gelslin
7Ahrnet Talat Onay, bu~iirleride (elifname)akrosti~lergibi"u~lama" (~iirlerin rnlsrab~lve
sonlarmda harfleri anlamlt ve malt bir ~ekilde sayrna) diye kar~lladlgl bir tUre 5mek
g5steriyor. Bkz. Tiirk Halk Siirinin Sekil ve Nev'i (Haz. Prof. Dr. Cernal Kurnaz), Ank.
-,K.!!::..!Ei!.!.r~do~it;.!!a",n:,-"M""a""n!.!Sis!!!.al!!..1HoBllir-",S""ai!!..r:,-"M",u,.,s,.,ta...,fa!!.jN,-"u""z",ul!!..iEEti!!:e~nd""i....:.v.!:..e T~a~Zl~"y~et""n.!!!ilm""e""s,--i
...::-208-beru, goniil, ~imdengeru, bi-hamdillah, tevhidile, uyan vakt-i seherlerde, gidelim
lahfrt iline,~effiatya resfriaIlah, halvet sara meydanma, elhamdUlillah,e~-~UkrUlillah,
Allah'lm Allah, estagfirullah, Allah ya Allah, ..hm Allah yoluna, ~k meydanmda,
bizi mahrfrm eyleme, diyelim gel illalliih, Gel yine
ar
itme gir Hak yolma(dortltik),i~inde, Bizi g\.izel Muhammed'den ayrrma(dortltik, mtikerrer mlsra), Goztim nUn canJm Ahmed Efendi(dorltik), Care ne sabr eyle el-hiikm-i lillah(dortltik), bulmadJm asia, ayrrma bizi, itsUn seni, kalmadl, ahi, Ahmed Efendi, Done done zikr idelim
Mevla'yl(dortltik), bi-hamdillah seher zikri, kande dUrUr dost iii, sende dUrUr dostiii,
haberin var ml, anlar bizi.. vb. gibi.
Divan, "hatmi beyan olunur" ve temmetii'd-divan es-siini /i'~-~eyh
es-seyyid Mustafii Efendi en-Niizuli el-Kulavi el-Liizkryevi el-hii~imf, hanefi el-halveti ibn es-seyyid Mustafd c;elebi, ibn es-seyyid el-hacl Musii Efendi el-LazklYevi rahmetulldhi aleyhime 'l-miitemekkin fi kasabati Kula ve fi mahalle-i Ciimi-i Cedid afii anhiimii bi-avni'l-ldhi meliki 'l-kiifi" kaydl ile bitmektedir.
Ntizfili'nin dili tlpkl Yunus Emre'de oldugu gibi, zamanma gore (bllZl
tasavvufi terimler hari~) bir hayli tekelliifsUz, sade ve kolaydlT. Bu goo bile ~ogu
rahathkla anla~J1abilir. ~iirlerinin konusu ise hemen tamamen dini-tasavvufi
muhtevahdlT. Bu~iirlerdediinyanm faniligi, edep erkan ogrenmek gerektigi, insanm
aslml unutmamasl gerektigi, ilahia~k.. vb. gibi konular anlatlhr. DolaylSlyla~iirleri
didaktiktir. Bu~iirlerdezaman zaman "tutma ml, yetme mi, bula bilme mi.. (tutmaz
ml, yetmez mi, bulabilmez mi?)gibi mahallisoyleyi~lerede rasthyoruz.A~agldaki U~
~iiri,onun dil ve Uslfrbunu, edebi yonilnU gostermesi il;in omek olarak ahyoruz.. 1
Tarikata talip isenkarde~edep gozle edep
Hakikate rfiglp isenkarde~edep gozle edep
Edepliler kamil olur tizcek maksudunu bulur
Bi-edepler mahrum kahrkarde~edep gozle edep
Edep tarikat kanldlT iradet nerdUbanldlr
Her yollann asanldlrkarde~edep gozle edep
Kfunil olmak ister isen Hakk'l bulma.l,;, isler isen
Menzil almak ister isenkarde~edep gozle edep
Dinle beni iki goztim Hakk'a dogrudur bil oztim
Cfunle seninyUndUr soZUmkarde~edep gozle edep
NUZfrli'nin tut pendini atma yabana kendini
--,-A~.U.!d.··'-"T!..!aur.!!!ki!.ly!!!atL!A~r..!.as~tI!.!.r!!!mil!.al!.!!a.!.!n..!E"-!lni:llstii!.!·tfI;!\is!!!iiL..!D~e~rg~i~si...;S~a!.1.Ylwl~3:...E!oOirzU:.!!ur!..!u!!!m~l!o..<9~99~
-:-,209-2
A~ikI ~kagiriftar eden dost Her demi~iniM1 u zar eden dost Geeeler subha dek efgan etdUrUp GGzleriya~mlenhllr eden dost A~Ikmbagrmazahmurup kendi Vine ltltfu He tirnar eden dost Yogiken rnevel1d-I alemdenni~an Kiif u nOndanyogu hem var eden dost A~iklarawel1dunun varmI
A~klleeumle tarmar eden dost Habibia~kmanar-l HaliTe
"Berden selamen" giilzar eden dost Mansfir'a~ettiiriip gizli srrn Ene'l-hak dfuma ber-diir eden dost SIITInI agyare pinhan eyleyiip A~Iklarnutkunda izhiir eden dost Miinkirin Gzilnii zuImette koyup Mii'mininzikrile enviir eden dost Zag kuzgun yerken eife eyleyiip Billbiiliin meskenin giilzar eden dost Nuzl1li'ye~km meyini sunup Du-eihan zevkinde bi-zar eden dost
3
Sorun goriin benim ile dost illerine kim gelir Bana hem-Iiih olup bile dost illerine kim gelir MU~tak olmu~amgitmege anda teferrUe etmege SmIle serna tutmaga dost illerine kim gelir
~K=-<E""r-",d",og."a","n,-,:M=an""i""sa....h....B"'"ir...S""a....ir:.:.:-"M""u""sta=fa...N"""u""z""fllo:..i-==E~fe""n"'di'-'v"'e-"T-=az""iy..,e"'tn""A"'m....e"'si
-210-T~raararken giililnii dostbag~esisilnbiililnti
GClniilde buldum yolunu dost illerine kim gelir Mdsiviiyl terk eylesin vuslat giillerin Mylesin Hiciib etmeyip soylesin dost illerine kim gelir
Hazrrlamp bu NilZUli revlin oluptuttuyolu
Baglandl cilmle mahmili dost illerine kim gelir
c. Niizo.li'ninYeti~tigi Edebi <;evre
NilZUli'nin tarikat silsilesine baktlgImlZda onun edebi~evresinide birazclk
tanlml~ oluyoruz. Bu ~evre1:lzel anlamda halveti tarikatt ~airleri, genel anlamda da
Yunus, Niyazi muakkipleri dedigimiz Tekke ~iiri ~evresidir. NiizUli'nin ya~adlgl
devirde ve daha onceki yI1larda bunlar, onun~evresindeolan, ovdilgu ve etkisinde
kaldlgl, tahmis ettigi kimselerdir. Bunlar i~inde yukarlda da bahsettigimiz gibi
Elmahh Sinan Ommi, Abdiilvehhab Ommi, Eroglu, Niydzi-i Misri, Askeri, Mazhari,
Zuhfui, Gaybi, Seliimi ve Kd§if bulunmaktadlr. NiizUli'nin bunlardan Kii~ife iki,
Niyiizi'ye 8, digerlerine ise birer tahmisi(be~leme)bulunmaktadrr.
Silsilesinde bulunmadlgl ve ~iirini tahmis etmedigi halde Seyh Stileyman
bin Ommi Sinan'l (Ommi Sinan oglu Seyh Suleyman) ise Elmah ile ilgili manzumelerinde methettigi ve aynca vefatma tarih soyledigi g1:lrillmektedir. NilZfili, onun mahlasmm Hakirj' oldugunu bir beytinde belirtmektedir. Silleyman'm ne zaman
dogdugunu bilmiyoruz. Ancak, babasmm yerine~eyholduguna gore, yine NUzUli'nin
tahmis ettigi Sinan Ommi'nin oglu Seliimi Halil'den daha ya~h oldugu tahmin
edilehilir. Aynca Sinan Ommi'nin bazl ~iirlerini zikrederken vecd esnasmda ona
yazdrrdigi da bilinmektedir. Bir mecmuadaki kayltttan, 1064/1653 tarihinde
babasmm divanma bir hatime ve NilzUli'ye de a~agldaki iltifatniimeyi yazdIgi
nakledilmektedirB•NiizUli'ye yazdlgi iltifatniime~udur:
Bi-hamdilliih zuhfir itdi giiIilliumuzda bir dana Meger Hak'dan nlizUI itdi goniiller kllmaga ihyd . Seriat bagma biilblil tarikat dalma stinbiil
Hakikat vechine birgillmuhabbet kokusu peyda
BEkiz, a.g.e. s.44,54-60. Burada, Hakiri rnahlash $eyh Siileyrnan'm (biri bu~iirolrnak iizere) dort~iiri yaymlarnm~tlr.
---,-A"".U",,~.'-'T""il""'rki....·y...,a....t."A...ras.,.h""'r""m...a...la...,n"""E....n,...st....it..,ils",ii,-"D:,>:e...rg...is,,-i-""S"""aYu.I~13~E"-,rz.."u"",ru"",m",,",,,,19,-,,,9~9
~-211-Kurulan bezm-i sohbette gBntlller oldu vahdette Olanlar nevm-i gafletde uyanup oldl1ar btlnya Hakiri'ye sata geldi muhabbetden veta geldi Niizilli Mustafageldi kuruldl sohbet-i uzma
Hilda gonliln~aditstin am her demde~aditstin
Dahisahib-re~aditsUn kamu kullanna Mevla
Gerek NUzUli'nin soyledigi tarih beytinden gerekse Sinan Ummi'nin
yanmdaki mezarta~l kitabesinden $eyh SUleyman'm 1128/1715'te Elmah'da vefat
ederek babasmm yanma gomtildiigUanla~llmaktadJT.
Niizuli 'nin tahmis ettigi SeUimi'nin ise, yukanda ge~en Sinan Umml'nin
oglu ve SUleyman'm karde~i Selaml Halil oldugunu tahmin etmek zor degil. Ne
zaman dogup oldUgi1 hakkmda bilgimiz olmayan Selfuni 'nin 14 ~iirini, Elmah
Kiltiiphanesi gorevlisi Abdullah Ekiz yaymlaml~tIr. Bu ~iirlerden"alim" redifli iki
~iiriile "Sanrna bizi aldaya ey hoca bu makaliit" mlsralylaba~layantasavvufun klasik
eserlerinin saytldlgl ~iir; konu, vezin, kafiye ve redif baktmmdan NUzuli 'nin bu
redif ve muhtevadaki ~iir1eriyle bUytik benzerlik gostennektedir. Bundan da
NUzuli'nin (eger daha sonra yazml~sa) Selfuni'nin bu ~iirlerini gorerek onlardan
etkilendigini soylemek mtimktln9.
Kula'daki rnedfun ~eyhi Liizklyeli Abdullah Efendi'nin, Elmah'da Sinan
Umml'nin tiirbesinde gornulUDervi~Abdullah'laili~kisiniise bilemiyoruzlO•
NiizUli'nin bir ~iirini tahmisettigi bir b~ka ~air; Mazhari ise bir kayda
gore Abdulvehhab Elmah'nm halifesidir11•
Sinan Ummi'nin hakkmda,
Zuhuri'nin Mazhari'nin cani~indecanlarmm
trdiigi sen dildannma~k-lziitm hakkl Yii Rab
beytini yazdlgl, Nilzfili'nin de tahmis ettigi Zuhfiri hakkmda ise herhangi bir
bilgimiz yoktur. Yalntz aym mecmuadage~enSinan Umrni'yi oven~iirinden bunun
da Elmah civarmda bulunan ve belki de ona bagh biri oldugunu soylemek
miimkUndur.
9Ekiz,a.g.e., s.60-73.
10Ekiz,a.g.e.s.53.
--,K.=...E""r"",d""ol!""a...,n,,-:M..,..,.a",ni""sa,..."....B..,i,,-r""Sa!!!i'-'r:....,M~u.."s"'ta..,fa!!..oN'"'"u!!!z~6~li....E..,fe...n""d...iv~e'-'T'-"a~zi>Lye"-'tn..,A!!!m!!.!e:o?osi~
---:;:-212-NuziHi'nin iki defa tahmis ettigi Kii~ifhakkmda da maalesef bir bilgimiz
bulunmamaktadrr. Diger tahmis ettigi Sinan Ummi, Eroglu, Abdiilvehhab Ummi
(ikisi de Elmah'h), Niyazi-i MIsri(Malatya'h), ~eyh Muhammed Askeri, Sunullah
Gaybi (ikisi de KUtahya'h)ise bir hayli me~hur olmu~ ~ahsiyetlerdir. Sinan Ummi
I657'de Elmah'da vefatetmi~,Askeri, N. MIsri, Muslihiddin U~~aki, ~eyh Ahmed
Matlai(U~ak) ve MuftiDervi~(KOtahya) isimli~ahsiyetlerin ~eyhidir. Divam vardrr.
Eroglu ise Sinan Ummi'nin ~eyhidirve bir r;:ok ~iiri vardlr. Eroglu'nun ~eyhi ise
~eyh Abdul-Vehhiib Elmah'drr ve onun da divam vardrr. ikisi de XVI. yUzyllda
ya~aml~trr.
Ozet olarak NUzt1li'nin silsilesine ve edebi ili~kilerine baktIgunlzda
bunlarm Denizli(Leodikia), Manisa(Kula) U~ak, Kiltahya ve Elmah civarmda
toplandlgml gOruyoTUZ. Ozellikle Elmah'nm manevi bir feyiz kaynagl oldugu anla~I1IYor. O'nun devrindeki Manisa'h ~airlerle ili~kisinieserinden maalesef takip edemiyoruz. Yalmzca s.54'de Demirci'de oturan Nutki Abdiilkerim Efendi'nin ~abanEfendi'ye hiliifet vermesi ve yine Abdiilkerim Efendi'nin bir tekke yaptrrmasl
ile ilgili birer tarih manzumesi bulunmaktadlr. Bu~ahlsIarm ~iiryazdlgl hakkmda ise
her hangi bir bilgimiz yoktur.
d.
Taziyetnamesi"Her hangi birinin oliirnii ilzerine birba~kasltarafmdan, olilniin yakmlarma
teselli vermek ve ba~saghgl dilemek ir;:in yazllml~ ~iir" anlammda kullandlgunlz
"taziyetniime" yahut "taziyeniime" Tiirk Edebiyatl'nda pek rastlanI1mayan bir tilrdiir. Niiziili'nin btiylece bu tiire bir omek verdigini soyleyebiliriz. Hece vezniyle ve
dortlUk~eklinde gayet sade ve samimi bir iisltlpta yazllan~iirdesadece bazl iiyetlere
telmih yaplhrken Arapr;:a cilmlecikler kullamlml~trr. Buradaki "el-htikm-i lillah"
"hiikiim Yiice Alliih'mdrr" anlammda bir iiyettenahnml~ bir parr;:adlr ve her bendin
dordiincii mlsramda tekrar edilmektedir. Toplam 15 klt'adrr. ~iir,gerr;:ekten duyarak
yazIlml~ ir;:li bir ba~saghgl ve ger;:mi~ olsun temennisi ve moral takviyesidir. Olum
sonrasmda insanm bu tip sozlere ihtiyacI vardrr. C;iinkii0 psikolojideki insan, hayatl
anlamslz ve bo~ gorerek umutsuzlukla bazl yanh~ ~eyler yapabilir. Bu donemi
atlatmasl ir;:in teselliye yardIm ve ilgiye ihtiyacI vardrr. Niiztlli, bunu ~iir diliyle ve
sade samimi iislubuyla gerr;:ektenba~armaktadrr.
Bu uzun~iiri ~oyle ozetlemek milmkilndiir: Oliim herkesin·ba~magelecektir
ve sablrdanba~kada yapIlacak bir~eyyoktur. HUkiim, emir bilyiik yerdengelmi~tir.
Ne yapalun? Dtinyii fanidir, kimseye kalmaz. insanm yiyecek tanesi tilkenmedikr;:e
olmez. insan kendini de helak etse sabretmektenba~kaelinden bir~eygelmez. Eger
Oliime ilar;: olsaydl, evliya enbiya bulur, Hz. Muhammed olmezdi. Dilnyanm hali btiyledir. Ne zengin kahr, ne yoksul, ne genr;: kalrr ne de koca? Ecel gelmeyince asIa Oliinmez. Gelince de ne eksik ne fazla bir nefes dahi almmaz. OIUrnlu hastahklara
derman bulunmaz. insana oliim anmda isyan fikri gelir. ~eytan bu anda insanm bu
zaylf tarafml bularak bUcum eder ve sabredemeyenleri kendine baglar. Onun ir;:in
---=:.A~.0",,'.~T~ii!!Jrki!l;!.·YJ:.!a~t£!A....ra~st!!!lr,-"m!!.!!a""la",rJ!..!E""n~st....it...ils..,il...D""e...rg.."is"-i-'=S::.aYl..!I...13:<....:iE...rz""u:!..ru~m"--"'19::.::9~9
--=-213-azaplar ltekersin. Sakm bu canslz bedenine itibar edildigini sarona, sen diniya~antma
dikkat et. Demek ki vadesi bu giinmii~ ne yapahm. Sabretmek gerekir. AIHih
Kuran'mda0 klyamet giinUnde dilnyevi hiltbir ~eyin fayda etmeyeeegini buyurdu.
Karde~, ben seni dil~UnUyorum.Ne yapahm, sabretmek gerekir. Sakm ha eahillere uyup da ktifre girme, imandan kendini mahrum koyma. Simdi sana nasihatIm; onu haYlr dua He anmak gerekir. Biz de ona dua ediyoruz, pek tiztildtlk ama ne yapalim taktir Allah'm. Sabretmek gerekir. Sanma ki bu dt.lnyada baki kalaeaglZ, sonunda hepUv.iz oleeegiz. Simdiden sonra ruhu ic;in hayrr dua etmek gerekir. Ne yapalnn
Allah cennette ka~tursun. Sabretmekten b~ka yapaeak bir !?ey yok. Htikiim
Allah'tan gelmi!?tir, ne yapahm?
Sen de miu~adunolilm derdine
Care ne sabr eyle el-hiikm-i Iillah Hilt yanmadlk yoktur onun oduna Cfu-e ne sabr eyle el-hiikm-i lillah
Bu fani diinyadrr kimseye kalmaz Dane diikenmedikc;e insan olmez Kendi kendin helfrk etsen de olmaz Care ne sabr eyle el-hiikm-i lillah
Mevte Halt olsa ezel olurdu Evliya enbiya derman bulurdu Kalsa dllnya Muhammed'e kahrdl <;fu-e ne sabr eyle el-hilkm-i lillah
t~tebu diinyanm hali boyIeee
Ne gani kalur ne yohsul ne hoca Ne masum kalur en yigit ne koca <;fu-e ne sabr eyle el-hiikm-i Iillfrh
Eeel gelmeyinee hergiz oliinmez Artik eksik hie; bir soluk almmaz
-,K.=-,Ei!.!.r~do!!.liti.!!s~n:w.M~a~n~is~s!.!.h,#B:!!.ir--'S"'-Sl....·r...,:M~us""ta~f,,-s.uN""uz""ii!!!li-",E...,fe""n""diwv~e~T~az~iYue~tn~i~m~es~i
-=-.214-DIOmdertlerine derman bulunmaz
Care ne sabr eyle el-hiikm-i lillah
Herka~aninsana masiyet gelir
$eytan01vakitde havale kIlur
Sabr etmeyenleri bendine alur Care ne sabr eyle el-hiikm-i lillah
$eytana uyarsan dinden~1karsm
Cehennem oduna canm yakarsm
Bunda anda tiirIll azab~ekersin
Care ne sabr eyle el-hiikm-i lillah
Sakm dinin dostum hizmet dinedir itibar sanma ki canslZ tenedir
Vadecigi
omrU
i~bugtinedirCare ne sabr eyle el-h11krn-i lillah
$imdi sana lazIm olIcak nedir Tevhld-i esmayl dilinde de dur Masiyet derdinin dermanI budur Care ne sabr eyle el-htlkm-i liUah
"YevmeIiiyenfeu" buyurdu Ganl
Gt>rmedin mi Kur'ani~indeanI
Karda~seni sakmurm ben seni Care ne sabr eyle el-hiikm-i lillah
----"A"".Q~·•...,T.."Ii""rki...."v...a....t""'A"-lra...stl..,r'-'!m""a...la...rl....E...,D""Sti...,·tU""s...il....D""t""'rg""is,..i-"S....ayI.L'-"'.13...E""rz...u'"'-ru,.,m"'""""'19~9"'"9
~-215-Olmaya ki cahillere uyasm TOrlii wlii tUrrehatlar diyesin imandan kendini mahrum koyasm <;are ne sabr eyle el-hilkm-i lillah
imdi nasihatlm bu olsun sana Hayrr dua ile ruhunu ana Biz hod duadaylz daima ona <;are ne sabr eyle el-hiikm-i lilllih
~iipheetmekarda~sakm burada Takdir Hakk'm kimse yokdur arada Biz de pek aCldIk sizden ziyade <;are ne sabr eyle el-hiikm-i liIHih
Sen de ben de ciimlemiz hep t>IOriiz Sanma bu dilnyiida bilk! kalmz <;OrIki bOyle niyOn zari kI1uruz Care ne sabr eyle el-hiikm-i lillah
