Ecnebi asıllı Türkçü:Mustafa Celaleddin Paşa

KAYN AKÇA

Mustafa Celâleddin Paşa

Ecnebi

asıllı Türkçü

Mustafa Celâleddin Paşa’nın görüşleri,

Namık Kemal ve Süleyman Paşa’dan

başlayarak, Türkçülük akımının önemli

isimlerini etkiledi. Yusuf Akçora,

Mustafa Celâleddin Paşa’nın ‘Les

Turcs Anciens et Modernes’ adlı

çalışmasını OsmanlI Türkleri

arasındaki Türkçülük faaliyetlerinin ilk

yapıtları arasında görür.

üşir Mehmet Ali Paşa’nın damadı Ferik Haşan En­ ver Paşa, babası Ferik Mustafa Celâlettin Paşa’yı bize şöyle tanı­ tır: "Devrin şeyhülislamı, Fran­ sa’dan gelen göçmenlere Müslü­ man isimleri verirken, Kons- tanty’nin parlak, azimkar, kes­ kin koyu mavi gözlerine ve ben­ zinin uçukluğuna bakarak, ‘Bu delikanlı, büyük adam veyahut dehşetli bir cani

olacaktır’ der ve ona Musta­ fa Celâleddin ismini verir." 1826 yılında doğar Konstanty Borzecki. Yoksul­ laşmış asil bir Po­ lonyalI ailenin altı erkek çocuğunun İkincisidir. Henüz yirmisine ulaşma­

dan kendi dili dışında Latince, Fransızca, Almanca ve Rusça bi­ liyordur. Lise tahsilinden sonra iki yıl Güzel Sanatlar Okulu’na gitmiştir, resim yapmaktadır, pi­ yano çalmaktadır. Papazlık Okulu’ndan kaçarak Prusya iş­ gali altındaki Wielkopolska’da başlayan ihtilale katılır. İhtilal bastırılır, tutuklanır. Kısa bir tutsaklıktan sonra yurdunu bıra­ karak Paris’e sığınır. Bu arada,

Polonya ve Macaristan ihtilal­ lerinde yenik düşenlerden önemli bir bölümü Türkiye’ye sı- , ğ ı n m ı ş t ı r . Rusya, Os- manlı’ya sığı­ nan mültecile- / rin verilmesi için / baskı yapar. Bü­

yük Reşit Paşa, si­ yasal mültecileri ia­ de etmeyi net bir bi­ çimde reddeder. Ge-, ısclB' 4.1

ffs_/

üşmeleri Paris’te izleyen Borzec­ ki, 1849 yılında İstanbul’a gelir. Müslüman olup Osmanlı ordu­ suna katılır. Yüzbaşı rütbesiyle orduda görevlendirilir.

Mustafa Celâleddin için bu tarihten sonra Osmanlı, vatan seçtiği yer olur. Evlenir. Çocuk­ ları doğar. Bir yandan yeni vata­ nına karşı sonsuz bir bağlılık du­ yarken, diğer yandan eski vata­ nını işgal eden Rusya’ya karşı nefretle doludur. Bu yüzden Kı­ rım Savaşı’ndan başlayarak Os- manlı Ordusu’nun bütün savaş­ larına katılır. Altı defa yaralanır. Karadağlılarla bir çatışma son­ rasında ise kurtulamayarak 10 Ekim 1876 tarihinde ölür. RUSYA’NIN GELİŞMESİ

Osmanlıca ve Fransızca çı­ kan, 14 Ekim 1876 tarihli La Veritee (Hakikat) gazetesi şöyle duyurur bu ölüm haberini: "Mert ve cesur Mustafa

din Paşa’nın Karadağlılar ile son çatışmada öldüğünü tarifsiz üzüntü içinde öğrenmiş bulunu­ yoruz. Fahr yolunda şehit düştü, millet, ordusunun en mert kah­ ramanlarından biri olduğunu ebediyen hatırlayacaktır. "

M. Celâleddin genç yaşta Po­ lonya’da başladığı politikayı, as­ ker olmasına rağmen, bırakma­ dı. Basiretçi Ali’nin Basiret Ga­ zetesinde ve Jean Pietri’nin Co­ urrier d’Orient’ında siyasi yazı­ lar" kaleme aldı. Yazılarının arka planında Rusya’nın gelişmesini durdurarak Türklerin ilerlemesi­ ni sağlamak düşüncesi vardı.

Bir kültürel akım olarak Türkçülük, bırakınız İttihat ve Terakki’yi, daha Jön Türkler or­ tada yokken 1860’larda belir­ meye başlamıştı. Mustafa Celâ­ leddin Paşa 1869’da yayımladığı ‘Les Turcs Anciens et Modernes’ (Eski ve Yeni Türkler) adlı kita­ bında, Klasik Yunan ve Roma ta rih ç ile rin i k a y n a k g ö ste re re k îlkçağ’da birçok kavmin Türk kökenli olduğunu öne sürer. TÜRK BUDUNLARI

Türklerin etnik bakımdan Avrupa halklarıyla akraba ol­ duklarını ve ‘Touro-Aryan’ de­ diği bir ırka, ari ırkın ‘Turan’ koluna mensup olduklarını ileri sürer. İnsanlık tarihin­ de Türk budunlarının bü­ yük bir rol oynadığını da önemle belirtir Mustafa Celâleddin Paşa. Celâleddin Pa­ şa, eğitim konusun­ da Osmanlı devleti­ nin iki amaca yö­ nelmesi gerektiği düşüncesindedir: Birincisi, ulusal dilde halkın bilgi edinmesini sağla­ yacak çalışmaları yürütmek. İkin­ cisi ise hizmet için yabancı dil bilen uzmanlar ye­ tiştirmek.

Mustafa Celâleddin’in ama­ cı, Türklüğü yalnızlıktan kurtar­ mak, Arapça ve Farsça yerine, Batı’ya bağlayacak Fransızca ile Avrupa’daki uluslarla birleşme­ sini sağlamaktır.

Mustafa Celâleddin Paşa’nın görüşleri, Namık Kemal ve Sü­ leyman Paşa’dan başlayarak, Türkçülük akımının önemli isimlerini etkiledi. Yusuf Akço- ra, Mustafa Celâleddin Paşa’nın ‘Les Turcs Anciens et Modernes’ adlı çalışmasını Osmanlı Türkle- ri arasındaki Türkçülük faaliyet­ lerinin ilk yapıtları arasında gö­ rür. Cumhuriyet döneminde de etkisini sürdürür bu görüşler... Söz konusu yapıt, 1932’de kuru­ lan Türk Dili Tetkik Cemiye- ti’nin (daha sonra Türk Dil Ku­ rumu) geliştirip yaygınlaştırdığı Güneş-Dil Teorisi’nin referans- larındandır.

KEMALİST TEZ

Kimi araştırm acılar, ‘Les Turcs Anciens et Modernes’ ya­ pıtında ileri sürülen görüşleri, Kemalist Türk Tarih Tezi’nin beslendiği bir kaynak olarak gö­ rürken, kimileri ise bu kitaptaki düşüncelerin kaynağının ‘İnsan Irklarının Eşitsizliği Üzerine De­ neme’ adlı eserin yazarı, kuramı daha sonra ırkçılar ve Nazi- ler tarafından kullanılan A. J. Gobineau’ya ait olduğunu ileri sürmektedirler. Mus­ tafa Celâleddin Paşa ve ailesinin (asker-diplo- mat Ferik Haşan En­

ver Paşa’nın babası, ressam Celile H a­ nım ve diplomat Mustafa Celâled­ din’in dedesi, Nâzım Hikmet ve Oktay Rifat’ın bü­ yük dedesidir), Tanzimat’tan baş­ layarak günümü­ ze kadar, birçok alanda toplumu- muzu etkilediği de bir ger­

çektir. ■

Kitaplardaki Mustafa

Celâlettin Paşa

Akçura, Yusuf, Türkçülük, Kaynak Yayınları, 1988

Arıkan, Zeki, "Tanzimattan Cumhuriyet'e Tarihçilik", Tanzimattan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 6, İletişim Yayınları, 1985

Berkes, Niyazi, Türkiye'de Çağdaşlaşma, Doğu- Batı Yayınları, 1978

Davison, Roderic, Reform in the Ottoman Empire 1856-1 876, Princeton, 1963

Enver Celâlettin Paşa, “Oğlum Samih Bey'e11, Tarih ve Toplum, Sayı 1, 1984

Güvenç, Bozkurt, Türk Kimliği, Kültür Tarihinin Kaynakları, Kültür Bakanlığı 1993

Karal, Enver Ziya, “Tanzimattan sonra Türk Dili Sorunu", Tanzimattan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 2, İletişim Yayınları, 1985

Karal, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi / Islahat Fermanı Devri, 1861- 1876, T.T.K. Yayınları, 1977 ve 1984 Küçük, Yalçın, Aydın Üzerine Tezler-2, 1830-1980, Tekin Yayınları, 1984 ■ Latka Jerzys, Lehistan'dan Gelen Sefirler (Türkiye- Polonya İlişkilerinin Altı Yüzyılı), 1991 ■ Mardin, Şerif, "19. Yüzyıl'da Düşünce Akımları ve Osmanlı Devleti", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye

Ansiklopedisi, Cilt 2, İletişim Yayınları, 1985 Oran, Baskın, Atatürk Milliyetçiliği, Resmi İdeoloji Dışı Bir İnceleme, Dost Kitabevi, 1988 ■ Orkun, Hüseyin Namık, Türkçülüğün Tarihi,

1977

■ Ortaylı, İlber, “Tanzimat", Tanzimat'tan

Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 2, İletişim Yayınları, 1985

Poulton, Hugh, Silindir Şapka, Bozkurt ve Hilal, Sarmal Yayınları, 1999

■ Tevetoğlu, Dr. Fethi, Türkiye'de Sosyalist ve Kominist Faaliyetler (1 910-1960), 1967

■ Toros,Taha, Geçmişte Türkiye-Polonya İlişkileri, 1983

■ Turan Şerafettin, Atatürk'ün Düşünce Yapısını Etkileyen Olaylar, Düşünürler, Kitaplar, 1982

Popüler TARİH / Ağustos 2000 « 3 1

Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi