TÜRKİYE MADENCİLİK SEKTÖRÜNDE DOĞAL TAŞ İHRACATININ DEĞERLENDİRİLMESİ EVALUATION OF EXPORTS OF NATURAL STONE IN TURKEY MINING SECTOR A. C. Özdemir1,*, E. Kahraman1 1Çukurova Üniversitesi, Maden Mühendisliği Bölümü (*Sorumlu yazar: acozdemir@cu.edu.tr) ÖZET Ülkemizde doğal taş madenciliği ve buna bağlı olarak doğal taş ihracatı önemli bir yere sahiptir. Doğal taş sektörünün ülke ekonomisine olan katkısı düşünüldüğünde sektörün geliştirilmesi için sürekli çalışmalar yürütülmektedir. Bu çalışmada, doğal taş sektörünün özellikle ülke ekonomisi üzerindeki etkinin değerlendirilmesi amaçlanmıştır. Ülkemizde gerçekleştirilen doğal taş üretim miktarları ve elde edilen ihracat gelirleri detaylı bir şekilde incelenmiştir. Sonuç olarak, doğal taş sektörünün ülke ekonomisi ve madencilik sektörü açısından önemi bir kez daha anlaşılmış ve sektörün geliştirilmesi için öneriler getirilmiştir. Anahtar Sözcükler: Doğal taş, Türkiye, üretim, ihracat ABSTRACT In our country, natural stone mining and consequently natural stone exports have an important place. Considering the contribution of the natural stone sector to the national economy, it is known that continuous studies are carried out for this sector. In this study, it is aimed to evaluate the impact of natural stone sector especially on national economy. Natural stone production amounts and export revenues realized in our country are examined in detail. As a result, the importance of the natural stone sector in terms of the national economy and mining sector has been understood once again and suggestions have been presented for the development of the sector. Keywords: Natural stone, Turkey, production, export GİRİŞ
Doğal taşlar eski çağlardan bu yana gerek yapı sektöründe gerekse sanatsal faaliyetlerde kullanılan en önemli malzeme olarak bilinmektedir. Tarih boyunca iç ve dış mekân mimarisi, inşaat, kaplama, döşeme, süsleme, heykelcilik gibi faaliyet alanlarında kullanılan doğal taşlar atmosfer etkilerine dayanaklığı, izlenebilirliği ve geniş kullanım olanaklarıyla günümüz modern yapı sektörlerinde de önemini korumaktadır. Bu önem son yıllarda dünya çapında ve özellikle Türkiye'de doğal taş sanayi ve ticaretinin yükselişine paralel olarak artmaktadır (İTO, 2011). Doğal taş terimi hem karbonat kayaçlarını hem de granit ve volkanik türü kayaçları içermektedir. Doğal taşlar fiziksel yapısı ve cila alma niteliğine göre; normal doğal taşlar (mermer, kalker, dolomit, konglomera vs.), sert doğal taşlar (granit, siyenit, serpantin, vs.), traverten ve oniks olarak sınıflandırılmaktadır (Yılmaz ve ark., 2003; Bilim ve ark., 2018).
Eski çağlardan bu yana farklı amaçlarla kullanılan doğal taşlar, dünya ticaretinde en çok talep gören ürünler arasında yer almaktadır. Dünya doğal taş piyasasındaki satış hacmi, üretim miktarı ve rekabet her geçen yıl artış göstermektedir. Türkiye, doğal taş rezervleri açısından önde gelen ülkeler
28 arasında bulunmaktadır. Fakat sadece doğal taş rezervine sahip olmak dünya ticaret piyasasındaki yerimizi korumaya ve ülkemiz ekonomisine doğal taş üretiminin katkısını arttırmaya yetmemektedir. Bununla birlikte gelişen teknolojiye ayak uydurarak üretim yöntemlerimizin aksayan yönlerini revize etmeli ve daha fazla karlılık sağlayacak ekonomik çalışmalar yürütmemiz gerekmektedir. Dünya piyasasında güç sahibi olan rakipler incelendiğinde, İtalya'nın teknolojik altyapısı ve yatırım maliyetlerini minimum düzeye indirebilmesi ile rekabetçi bir avantaja sahip olduğu bilinmektedir. İran, Hindistan ve Çin gibi ülkeler ise ucuz işçilik gibi üretim maliyetini azaltan avantajlara sahip oldukları için son yıllarda rekabet güçlerini arttırmaktadırlar (Eraslan ve ark., 2008).
Bu çalışma, madencilik sektöründe önemli bir yeri olan doğal taş üretiminin ülkemiz ekonomisindeki yerini değerlendirmek amacıyla gerçekleştirilmiştir. Bu amaç doğrultusunda, Türkiye’nin özellikle son yıllara ait doğal taş üretim ve ihracat gelirleri detaylı olarak incelenmiştir. Çoğunlukla İstanbul Maden İhracatçıları Birliği’nden elde edilen veriler kullanılarak farklı grafikler hazırlanmış ve yorumlanmıştır.
DÜNYA DOĞAL TAŞ SEKTÖRÜ
Dünya doğal taş rezervleri incelendiğinde Alp‐Himalaya kuşağı içinde kalan Portekiz, İspanya, İtalya, Yunanistan, Türkiye, İran, Pakistan gibi ülkelerde karbonat kökenli doğal taş (mermer, kireçtaşı, traverten ve oniks) rezervlerinin fazla olduğu görülmektedir (Şekil 1). İspanya, Norveç, Finlandiya, Ukrayna, Rusya, Pakistan, Hindistan, Çin, Brezilya ve Güney Afrika’da ise işletilebilir magmatik kayaç sınıfındaki doğal taş rezervlerinin yoğunlaştığı dikkati çekmektedir. Asya kıtasında başta Çin olmak üzere, Hindistan, İran önemli üretim potansiyeline sahip olan ülkelerdir. Avrupa kıtasında ise İtalya, İspanya, Türkiye ve Portekiz doğal taş üretiminde ve ticaretinde söz sahibi ülkeler arasında yer almaktadır (MTA, 2018). Şekil 1. Dünya doğal taş rezerv haritası (BAKA, 2011)
Dünya pazarındaki üretici ülkelere bakıldığı zaman toplam doğal taş üretimin yaklaşık %80’ini Çin, Hindistan, İtalya, İran, Türkiye, İspanya ve Brezilya’nın oluşturduğu görülmektedir.
TÜRKİYE DOĞAL TAŞ SEKTÖRÜ
Ülkemizde doğal taşın tarihçesi oldukça eskiye dayanmaktadır. Efes kazılarında M.S. 2. yüzyılda doğal taş tarihinde blok kesiminde kullanılan ilk lamalı katrak bulunmuştur. Yine Selçuk (İzmir)
yakınlarında antik ocaklarda tel kesmenin ilk prototipinin izine rastlanılmıştır. Bu bulgular bize Türkiye topraklarında yaklaşık 2000 yıldır doğal taş işletme teknolojisinin varlığını ispatlamaktadır (Çetin, 2003).
Dünyanın hemen hemen her yerinde ülkemize ait doğal taşlar inşaat ve mimari yapılarda kullanılmaktadır. Bu kullanımlara örnek verecek olursak; Vatikan‐Saint Pierre kilisesi, ABD‐Beyaz Saray, Alman ve Fransa Parlamento binaları, ABD Temsilciler Meclisi binası ve dünyanın dört bir yanındaki pek çok lüks otelin ıslak zeminlerinde yine Türk mermeri tercih edilmiştir (TCTB, 2012).
Doğal taş bakımından, jeolojik yapısı itibarıyla zengin bir potansiyele sahip olan ülkemizde, bugünkü verilere göre 4 milyar m3 işletilebilir mermer, 2,8 milyar m3 işletilebilir traverten, 1 milyar m3 granit rezervi bulunmaktadır. Bu değerlere göre Türkiye’nin dünya doğal taş rezervinin yaklaşık %40'ına sahip olduğu düşünülmektedir. Literatürde yer alan araştırmalarda, Türkiye'de 80'nin üzerinde değişik yapıda, 120'nin üzerinde değişik renk ve desende mermer rezervi belirlenmiştir. Başlıca doğal taş türlerimiz, çeşitli renk ve desenlerde kristalin kalker (mermer), kalker, traverten oluşumlu kalker (oniks), konglomera, breş ve magmatik kökenli kayaçlardan (granit, siyenit, diyabaz, diyorit, serpantin, vb.) oluşmaktadır. Türkiye'de üretilen ve uluslararası piyasada en tanınmış doğal taşların ticari isimleri Çizelge 1’de verilmiştir. Rezervlerimiz, mermer çeşitliliği ile birlikte değerlendirildiğinde, sektörün önemli bir istihdam kaynağı oluşturduğu ve dünya pazarlarında önemli bir yere sahip olduğumuz görülmektedir (MTA, 2018). Çizelge 1. Türkiye'de üretilen ve uluslararası piyasada tanınmış doğal taşların Ticari İsimleri (FKA, 2011) Marmara–Muğla‐Afyon‐Kırşehir‐ Uşak Beyaz Gölpazarı‐Sivas‐Söğüt‐Sivrihisar‐ Diyarbakır‐Bartın‐ Akhisar Bej Kırşehir‐Karacabey‐ Akhisar–Toros Siyahı Elazığ Petrol Yeşili‐Sunta‐Vişne‐Siyah Denizli‐Hazar‐Muğla Pembe Milas Leylak
Burdur‐Kahverengi Bej Bilecik Pembe‐Gül Kurusu Osmaniye Vişne
Ege Bordo (Muğla) Efes Güneşi (Balıkesir) Leopar
Türkiye’de, doğal taş rezervi Anadolu ve Trakya hattı boyunca geniş bir bölgeye yayılmıştır. Ülkemiz doğal taş rezervlerinin bölgesel dağılımı Şekil 2’de verilmiştir. En fazla doğal taş rezervine sahip olan bölgemizin Ege Bölgesi olduğu görülmektedir. Şekil 2. Ülkemiz doğal taş rezervi bölgesel dağlımı
30 Ülkemiz doğal taş sektörü üretim miktarları incelendiğinde 2011 yılından 2014 yılına kadar üretim miktarında bir düşüş eğilimi olduğu görülmüştür. Ancak, 2015 yılında üretimde artış ivmesi kazanılmış ve son 8 yılda en fazla üretimin yapılan yıl olarak tespit edilmiştir. 2015 yılından sonra ise üretimde tekrar kademeli bir düşüş eğilimi gözlenmektedir (Şekil 3). Şekil 3. Ülkemiz doğal taş üretim miktarının yıllara göre değişimi 2018 ve 2019 yıllarının ilk altı ayında gerçekleşen doğal taş üretim miktarları karşılaştırıldığında; 2019 yılının ilk altı ayında (Mayıs ayı hariç) üretim miktarlarında azalma olduğu görülmektedir (Şekil 4). Bu durumun, 2019 yılının ilk altı ayında doğal taşa olan talebin azalmasında dolayı kaynaklandığı düşünülmektedir. Şekil 4. 2018‐2019 yıllarının ilk altı ayında gerçekleştirilen doğal taş üretim miktarları
TÜRKİYE DOĞAL TAŞ İHRACATI
Ülkemizde 2013‐2018 yılları arasında toplam maden ihracatı gelirleri ile doğal taş ihracatı gelirleri incelendiğinde gelirlerde düzenli bir artış veya azalış eğilimin olmadığı ve gelir dalgalanması olduğu görülmektedir. Ayrıca, toplam madencilik ihracatından elde edilen gelirin yaklaşık %40’ını doğal taş sektörünün oluşturduğu görülmektedir (Şekil 5). Şekil 5. 2013‐2018 yılları madencilik ve doğal taş ihracatı gelirleri İhracat ürünü olan doğal taşlar; Mermer‐Traverten (ham), işlenmiş mermer, işlenmiş traverten, tabi taşlar‐inşaata elverişli taşlar‐kayağan taşı ve granit (ham+işlenmiş) olarak sınıflara ayrılmıştır. 2018 yılı doğal taş sınıfına göre gerçekleşen ihracat gelirleri incelendiğinde en fazla gelirin %45’lik oran ile ham mermer‐traverten sınıfından elde edildiği görülmüştür (Şekil 6). Şekil 6. Doğal taş sınıfına göre ihracat gelirleri değişimi
32 Bu çalışmada son olarak, 2018 ve 2019 yıllarının ilk altı ayında doğal taş üretiminden elde edilen ihracat gelirleri değerlendirilmiş ve bu iki yıl arasındaki değişim Şekil 7’de gösterilmiştir. Burada üretim miktarına paralel bir dağılımın ortaya çıktığı görülmüştür. 2019 yılında Mayıs ayı dışında kalan zaman dilimlerinde 2018 yılına göre daha düşük ihracat gelirleri elde edildiği anlaşılmaktadır. Şekil 7. 2018‐2019 yıllarının ilk altı ayında gerçekleştirilen doğal taş üretim ihracat gelirleri değişimi SONUÇLAR
Bu çalışma kapsamında, Dünyada ve ülkemizde doğal taş sektörünün önemi üzerine durulmuştur. Özellikle son yıllara ait doğal taş üretim miktarı ve ihracat gelirleri detaylı olarak incelenmiştir. Ülkemizde 2019 yılında (ilk 6 ay) bir önceki yıla göre doğal taş üretim miktarında ve buna bağlı olarak doğal taş ihracat gelirlerinde bir azalma olduğu görülmüştür. Ayrıca, toplam maden ihracat gelirlerinin %40’ından fazlasının doğal taş sektörüne ait olduğu belirlenmiştir ve bu nedenle doğal taş sektörünün ekonomik olarak önemini vurgulanmıştır. Ülkemizde özellikle 2019 yılında yaşanan ekonomik dalgalanmadan kaynaklı olarak doğal taş üretiminin ve ihracatının olumsuz yönde etkilendiği düşünülmektedir. Ülke ekonomisi için oldukça büyük öneme sahip olan doğal taş sektörü alınacak önlemlerle daha ileri noktalara taşınarak ülkemiz ekonomisine daha fazla destek sağlayacağı düşünülmektedir. Sonuç olarak ülkemiz doğal taş sektörünün Dünya piyasasında yerini koruması ve ihracat gelirlerinin arttırılması amacıyla bazı stratejik önlemlerin alınması önerilmektedir. Bu önlemler;
Gelişen teknolojiye ayak uydurarak doğal taş üretiminde klasik yöntemlerin yerine daha modern yöntemlerinin uygulaması sağlanmalıdır,
Doğal taş üreticileri devlet tarafından desteklenmeli, örnek olarak ucuz yakıt ve elektrik kullanmaları sağlanmalıdır,
Üretilen doğal taşların işlenmiş ve nihai ürün olarak pazarlanması ve daha fazla gelir sağlanması hedeflenmelidir, İhracat gelirlerini arttırmak amacıyla ülkemize ait doğal taş çeşitliliği uluslararası sempozyum, fuar ve sergilerde gözler önüne serilmeli ve dünya pazarına sunulmalıdır, Üretilen doğal taşların deniz, kara ve demir yolları ile düşük maliyetle nakliye imkanı sağlanmalıdır, Doğal taş üreticilerinin birlik, dernek ve odalar şeklinde organize olmaları sağlanmalıdır.
KAYNAKLAR
BAKA (Batı Akdeniz Kalkınma Ajansı), (2011). Doğal Taş Sektör Raporu, 11s.
Bilim, N., Dündar, S., ve Kekeç, B. (2018). Doğal Taş Üretimimizin Genel Görünümü ve Ülkemiz İçin Önemi, ISAS 2018, ss.117‐120, Samsun, Türkiye.
Çetin, T. (2003). Türkiye Mermer Potansiyeli, Üretimi ve İhracatı, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 23 (3), s. 243‐256.
Eraslan, H., İpçioğlu, İ., Haşit, G., ve Erşahan, B. (2008). Bilecik Bölgesi Mermer Sektörünün Uluslararası Rekabetçilik Analizi: Sektörel Sorunlar Ve Çözüm Önerileri, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5 (10), s. 193‐217.
FKA, (2011). Elazığ Mermer Raporu, 56s., Elazığ.
İMİB (İstanbul Maden İhracatçıları Birliği), (2019). http://www.imib.org.tr/tr/istatistikler‐2‐2/, Erişim Tarihi: 15.09.2019.
İTO (İstanbul Ticaret Odası), (2011). Doğal Taslar ve Çın Halk Cumhuriyeti Rekabeti, 182s., İstanbul. MTA (Maden Tetkik Arama), (2018). Dünyada ve Türkiye’de Doğal Taşlar, Fizibilite Etütleri Daire
Başkanlığı, 40 s., Ankara.
TCTB (Türkiye Cumhuriyeti Ticaret Bakanlığı), (2012). Doğal Taş Sektörü Sektör Raporları, 6s, Ankara. Yılmaz, A.O., Çavuşoğlu, İ., Alp, İ., Kaya, R. ve Vıcıl, M. (2003). Doğu Karadeniz Bölgesi’nin Doğaltaş
Potansiyeli ve Doğaltaş İşletmeciliği ile İlgili Sorunlar, MERSEM’2013 Bildiriler Kitabı, s. 435‐448.
