Bilişsel Yapının ve İşlemlerin Bilgi Arama Davranışı
Üzerine Etkisi
The Impact of
Cognitive
Structure
and
Processes on
Information
Seeking
Nazan Özenç Uçak1 Şemsa Olşen Güzeldere*2
1Doç. Dr. Hacetepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü Öğretim Üyesi E-mail: ucak@hacettepe.edu.tr 2 Uzman Kütüphaneci, ODTU Kütüphanesi E-mail: semsa@metu.edu.tr
Özet: Uzun yıllarbilgi erişimsistemleri, kullanıcı dikkatealınmaksızın, sadece sistem ve sistemdenalınan çıktı üzerindeçalışılarakgeliştirilmiştir. Ancak, bilgi erişim sistemlerinin işleyişi ve bilginin düzenlenmesi,kullanıcının bilgiyi zihninde işleyişinden farklıdır. 1970'lerin sonu ve 1980'lerin ilk yıllarında, kullanıcınınbilişsel ve duygusal niteliğinin, sistemle olan iletişmini ve bilgi arama davranışınıetkilediğianlaşılmıştır. Kullanıcının bilgi arama davranışı ve bilgi ihtiyacıylailgili araştırmalarayenibirbakış açısı getiren Bilişsel Yaklaşım, çalışmalardauygulanmıştır. Bu yaklaşım, kullanıcınınzihinsel işlemlerinin ve duygusal güdülerinin bilgiarama davranışını nasıletkilediği üzerinde
odaklanmıştır. Bu makalede, kullanıcınınbilişsel yapısı, ilgililik, bilgi arama davranışı ve bukavramlar arasındaki ilişki incelenecek ve daha iyi bilgi erişim sistemleri geliştirme yönündeönerilerde bulunulacaktır
Anahtar Kelimeler: BilgiArama Davranışı,Bilişsel Yaklaşım, Bilişsel Yapı, Bilişsel İşlemler, Bilgi Erişim, İlgililik
Abstract: Early information retrieval systems had been developed by working on the system and its outputs by ignoring the user. However, traditional
processing and organization of the information are different from those in user's mind. At the end of 1970 s and in the beginning of 1980 s it was realised that the cognitive and affective aspects of the user have an effect upon the
interaction between the system and the user, and the information seeking behaviour The studies related with user's information seeking behaviour and needs came to focus and a new viewpoint which is called cognitive viewpoint was applied. This viewpoint has emphazised on cognitive processes and emotional motivations in information seeking behaviour In this paper, user's cognitive structure, relevance, information seeking behaviour and the relations among them are examined.
Key Words: Information Seeking, Cognitive Approach, Cognitive Structure, Cognitive Process, Information Retrieval, Relevance
Giriş
Günümüzde bilginin değeri giderekartmakta, en kısasürede mevcut olan tüm ilgilibilgiye erişmekönem kazanmaktadır.Bilgigereksinimi olanbirey, çevresindeki insanlardan, kitaplardan, gazete,televizyon gibi medya araçlarından veya diğer kaynaklardan yararlanarak bu gereksinimini karşılamaktadır. Öğrenci, araştırmacı ve biliminsanı evinde, ofisindeyada kütüphanede, çevrimiçi katalog, veri tabanları, elektronik dergiler veyaInternet gibi kaynakları kullanarakbilgi ihtiyacınıkarşılamaya çalışmaktadır.
Bilginintoplandığı, düzenlendiği, erişimin sağlandığı kütüphanelerdekullanılan bilgi sistemleri, teknolojiyle birlikte değişmektedir. Kütüphaneler iyi hizmet vermek, kullanıcılarınbilgigereksiniminikarşılamakamacıyla, sistemve kullanıcıüzerinde yapılan araştırmalarınbulguları ışığında yemlenmektedir. Bilgi sistemleri kullanıcıların istediği bilgiyi içeren ilgilikaynaklarıntamamına erişim sağlayacak biçimde geliştirilmeye çalışılmaktadır.
Uzun yıllar, çeşitli bilgi kaynaklarına erişimisağlayansistemler, kullanıcı etkeni gözardı edilerek incelenmiş ve geliştirilmiştir. Zamanla kullanıcı faktörününanlaşılmasınabağlı olarak sistemden alınan geribildirimlerle gereksinimlertanımlanmış ve yapılanmabu çerçeve içinde oluşturulmaya çalışılmıştır (Dervin ve Nilan, 1986). Bilgierişimsistemlerinde bilginin düzenlenişi, sunumu, kişinin bilişsel yapısı ve bilgi arama davranışı gibi
faktörlerin istenen bilgiye veya doğru dokümanlaraerişimi etkileyebileceğifark edilmiştir.Bu konunun gündemegelmesiyle çalışmalar kullanıcı üzerinde odaklanmış,kişininbilgi arama davranışı ve bilgiyi işleyişi ile ilgilimodellerve kuramlarüretilmeye başlamıştır. Geliştirilenbukuram vemodellerin zamanla daha çok yönlü olarak ele alındığını görmekteyiz. Nitekim Kuhlthau(1991:362) bilgi aramanın, "kişinin tecrübelerini, hislerini, düşüncelerini ve davranışlarını kapsadığını" söylemektedir. Benzerbir görüşesahip olan Wilson(1981:7)bilgi aramada ve bilgi sistemleri ile etkileşimin sağlanmasında duygu ve bilişin bireyi yönlendirdiğini vurgulamaktadır.Bilgi sistemlerinin tasarlanmasında, kullanıcı etkeninin nedenli önemliolduğununanlaşılmasıyla, kişininbilgi gereksinimi, bunu karşılamayöntemleri ve bilgi arama davranışınıetkileyenetmenler tektek
ele alınarakaraştırılmaya başlanmıştır. Bireyin zaman içindeedindiğibilgi birikimi, bu birikimin ifade edilmesi (genellikle sözlü),bilgi tarama ortamındaki mesajlar,uyarılar ve bunların özümsenmesi kişinin bilgi aramadavranışını etkilemektedir(Michel, 1994:499).
Bilgisistemleri oldukça büyük veri tabanlarını içermesinerağmen kullanıcının aradığı konuylailgili erişebildiği bilgimiktarı azdır. Veritabanlarınınsunduğu bilginin tamamına erişmekiçin sistem ile kullanıcı arasında iyi bir etkileşimin ve uyumun olması gerekir. Bu etkileşim ve uyumun sağlanması için, öncelikle bilginin nasıl saklandığı, işlendiği ve kullanıldığı araştırılmalıdır (Morehead, Pejtersen ve Rouse, 1984:583).
Bu makalede Olşen'in (2000) Kullanıcının bilgi seçiminde karar vermesini
etkileyen bilişsel yapısı üzerine bir inceleme adlı yüksek lisanstezi vekonuyla
ilgili literatür dikkatealınarakbilişsel yapının bilgiarama üzerine etkisi açıklanmayaçalışılmaktadır
Biliş ve Bilişsel Yapı
Bilişselyapıdanönce, biliş (cognition)üzerinde durmak ve bu kavramı
tanımlamakyararlı olacaktır. Bilişi,dış uyaranların algılanması ve özümsenmesi işlemi olarak tanımlayabiliriz.Bilişsel yapı ve algılama bilişioluşturmaktadır Bilişselyapıyı, herhangi bir öğrenme durumundabilgiyi oluşturan unsurları düzenleyen ve tutanzihinsel şema, çatı olarak da tanımlamakmümkündür1. Ausubel (1963:217)buyapınınbireysel ve hiyerarşik olduğunu belirtmektedir Bu yapı, yeni ve anlamlı bilgiyi öğrenmeyi, zihinde tutmayı etkileyen
faktörlerden oluşmakta, durağan ve belirli konulardanetbilgiyi kapsamaktadır Örneğin, kütüphane hakkındabir dizifikirlerimiz vardır. Kütüphane denince aklımıza kitap, kütüphaneci gibidar kapsamlıkavramlargelmesinin yanında, bu kurumun verdiği hizmetler, bilgiye nasılerişileceği gibidaha kapsamlı
düşüncelere desahibizdir. Genel fikirler, bilişsel yapıdakihiyerarşi içinde üst düzeyde, daha dar kapsamlıfikir ya da kavramlar, altdüzeydeyerini almaktadır Hiyerarşi içindeüsttebulunangenel fikir veya kavramlar kolay hatırlanır ve sabittir. Ancak dıştan gelen yenibilgiler genel bilgiüzerine eklenmekte ve üst
düzeyde yer alanbilgiyi değiştirmektedir. Kişinindavranışını,hatırlamayı ve problemçözmeyi, zihinde oluşturulmuş olankavramlarınhiyerarşik yapısı etkilemektedir (Glass ve Holyoak, 1986:19). Hiyerarşi önemlibir kavran olup, daha karmaşıksistemlerkurmadagenelçerçeveyi çizmede etkilidir. Düzenleme, anlama,iletişim kurma ve öğrenme hiyerarşi yardımıyla olmaktadır(Van Gigch,
1991:178). Bilişselyapı içinde bilgi, aşağıdan-yukarıya(bottom-up)ve yukarıdan-aşağıya(top-down) şeklinde ikifarklıişlemden geçerek organize edilmektedir. Aşağıdan-yukarıya işlemi, görsel girdilerle başlayıpbunun içselleştirilmesiyle bitmektedir. Bunun tam tersiolan yukarıdan aşağıya işleminde ise, hiyerarşi içinde üst düzeydeki bilgi altdüzeydegerçekleşen işlemleri etkilemektedir (Glass ve Holyoak, 1986:21-23).
Bilişselyapıyı, buyapı içinde kavramlar, objelerarasında kurulanbağlantı ya da ilişkilendirme sonucu bilginin düzenlenmesi nedeniyle, önceki tecrübelerin organize edilmesi şeklinde kabacatanımlamak mümkündür (Neisser, 1967:287). Bu nedenle birey yeni bir durumya da herhangi birproblemle karşılaştığında, önceden yapılanmışbilgiyihatırlayarakbir çözüme ulaşmaktadır (Luger,
1994:197). Howard'agöre(1963:139-410) bilişselyapı, değer yargısı ve yaklaşımdan oluşmaktadır. Howard, herikisinin de temel ihtiyaçların üstünde bir yeriolduğuna değinmekte,güdüleme, algılama ve bilişselişlemin bireyin yaklaşımınıbelirlediğini ve değiştirdiğini belirtmektedir.
Bilişselyapı, öğrenmede ve hatırlamada önemli birrol oynamaktadır. Bu yapı, yeni bilginin kaynaştığı genel çerçeveyi ve bilgilerarası bağlantınınnasıl olduğunu belirlemektedir. Kişi, yenibirbilgiyi ancak bukonuylailintili önceden kazanılmışbilgisi varsa anlayabilmektedir. Çünkü eski bilgibirey için birbaşlangıç noktası olmaktadır (Driscoll, 1993:113-114). Bukonuya açıklık getirmek için Davidson (1977:275-277) bilişselyapıyı "bireyin gelen mesajları ayırmada kullandığı birbiriylebağlantılıkategoriler" olarak tanımlamaktadır. Bireyin bilişselyapısı nekadar gelişmişse, gelen mesajın ilintili olupolmadığını görmesio kadarhızlıolmaktadır. Bilişsel yapıdaki kategorisayısı ne kadar fazlaysa bukategoriler arasındakiilişki sayısı okadar artmakta ve dolayısıyla da bireyinbilgiyi algılaması ve ilintiyi kurmasıo oranda kolaylaşmaktadır. Kazanılanyenibilgilerlekategorilerin sayısı ve yapısınınçoğalıpgelişmesi,
bilişselyapıüzerinde etkili olmakta,kişilerin bilgiseçimini etkilemektedir. Bireyin, bilgiyi ilgili ve ilgili olmayan diyeiki kategoriye ayırarakseçmesinde, bilişselyapıyı oluşturan bileşenlerönemlidir. Davidson(1977:282), bu
bileşenlerin tanımlanması, bireydenbireye nasıl değiştiğininortaya konması ve sistemlerinbu bilgidoğrultusunda düzenlenmesinin gerekliliğini
vurgulamaktadır.
İnsan beyninin bilgiyi işleyişşekli, bireyin bilgiyi düzenlemesinde önemlidir. Bilişsel düzeydebilgi, kademeli (successive) ve eşzamanlı (simultaneous) olmak üzere iki şekilde işlenmektedir(Das, Kirby ve Jarman, 1979). Kademeli işlemde, bilgi doğrusalbir çizgi izlemekte ve yenibirbilgi parçasımevcut bilginin üzerine eklenerek artmaktadır. Merdivenbasamakları gibi her yeni bilgi, diğer ilgili olanın üzerine konmaktadır. Diğerbir deyişle, bilgi sıralıbir şekilde işlenmektedir. Eşzamanlı işlemde ise, yenibilgiler aynıanda zihinde işlemden geçmektedir. Yani bilginin zihinde bellisüreçlerden geçerek ve belli bir sırayıtakip ederekişlenmesi söz konusudeğildir.Bir başka deyişle,beyinde birden fazla işaynıanda yapılmaktadır.
Kullanıcınınbilgiyi kademeli ve/veya eş anlı olarakzihindeişlemeyeteneği, çevrimiçi taramaları, tarama çıktılarını değerlendirerekyeni stratejileri belirlemeyive kararvermeyi etkilemektedir.Vigil (1983:284) herikiişlemin, kullanıcınıntaramada bilgisayarla olan iletişiminietkilediğini vurgulamaktadır. Eşzamanlı işlem yeteneğigüçlü olan kullanıcınıntaramasırasındadaha aktif ve bilgisayarla daha iyi etkileşim içinde olduğu bilinmektedir.
"İlgililik" Kavramı ve Bilişsel Yaklaşım
"İlgililik" (relevance) kavramı,kişininbilgiseçiminde önemli bir yer tutmakta ve bukonuyudeğişik boyutlarda araştıran pek çok çalışma yapılmaktadır. "İlgililik" konusunun bilgibilim çalışmaları içinde önemlibir yer tutması nedeniyle bu konudakiliteratürün zengin olduğunu söyleyebiliriz. Bu konunun bu denli önemlibulunmasında "ilgililik" kavramının, bilgiyeerişimdeanahtar rol oynamasının etkisi büyüktür.
mümkün değildir. Saracevic (1975)"ilgililik" terimininiçselbir olgu olduğunu ve dolayısıyla da kolaycatanımlanamadığını söylemektedir. En basitşekliyle "ilgililik" kavramı, ihtiyaç ve seçilen doküman arasındaki ilişki biçimde tanımlanmaktadır (Saracevic, 1975:324). Buterim, bilgi tarama sistemlerini değerlendirilmesinde araştırmacılartarafındanbirkriter olarak kullanılmaktadır. Bilgibilim literatüründeki çalışmalarınbirçoğunda, "ilgililik" teriminin
gerçekte ne anlama geldiğianlaşılmadan ve tanımlanamadan kullanıldığı gözlenmektedir (Schamber, Eisenberg ve Nilan, 1990:755-756). Tüm bu belirsizlikler ve tanımlama güçlüklerine rağmen "ilgililik" kavramı 1940 lardan buyana farklıdisiplinlerin inceleme konusu olmuştur (Cojsin ve Ingwersen, 2000:535). İlgililikkonusu 1950'lerde teorik ve metodolojikyönleri ile ele alınıp tartışılmıştır. 1960'lı yılarda ise "ilgililik" kararını vermede etkiliolan faktörleraraştırılmıştır. Daha sonraki on yılda bu konunun teorik çerçevesinin çizilmeye çalışıldığı ve daha çok kavramın anlamı üzerinde durulduğu görülmektedir. "İlgililik" kavramı öncelerisistem merkezli yaklaşımla ele alınırken, daha sonraki yıllarda kullanıcı merkezli yaklaşımla ele alınmıştır. Günümüzdebukavramınbilişselaçıdan incelendiğini görmekteyiz (Cojsin ve Ingwersen,2000:533-534).
Konuylailgili literatüre baktığımızda geçmişten günümüze "ilgililik" kavramınabakışınnasıldeğiştiğini görebiliriz.Bukonudafarklıbir bakışa sahip olan Cuadra ve Katter (1967:23), "ilgililik" teriminin yeterli vekullanışlı bir kavram olmadığına vekarar verme işleminiiçermediğine değinmektedirler. Bu yazarlara göre "ilgililik" kavramı, siteme girerken yazılan sorgulama ile sistemin çıktıolarak sunduğu kaynaklararasındakiilişkidir. Ancak Cuadra ve Katter'in (1967) ileri sürdükleri bugörüşe, bir dokümanın ilgiliolup
olmadığına, bilgi ihtiyacını karşılayıp karşılamadığına o konuda bilgi ihtiyacı olan kullanıcının kararverdiği düşünülecekolursa bütünüylekatılmak mümkün değildir.
"İlgililik"sözcüğünün tanımında olduğu gibi, bukavramın ölçülmesinde de bazı farklı bakışaçılarıbulunmakta ve sorunlar yaşanmaktadır. Ancak bu sorunların, konuya farklıbakış açılarındanyaklaşan araştırmacıların konuyla ilgili olarak farklı tanım ve kavramlarüretmeleriyle günümüzde de devam
ettiğini söyleyebiliriz. Genelde "ilgililik" kavramınasistemmerkezli ve kullanıcı merkezli olmak üzere iki farklıaçıdan yaklaşıldığını söyleyebiliriz. Sistem merkezliyaklaşımda "ilgililik" kavramı, konusal(topicality) yakınlık (sorguda geçen sözcüklerle dokümandageçen sözcüklerin benzerliği, diğerbir deyişle, ikisi arasındaki birebir eşleme) açısındanelealınmaktadır. Bu görüşü benimseyenler, dizinlemedeki konuterimleri, arama stratejileri ve doküman seçimiarasındaki ilişkiye dikkat çekmekte ve bualanda yapılacakaraştırmalarla bilgi sistemlerinin daha iyi düzenlenebileceğini vurgulamaktadırlar. Ancak bu yaklaşımla daha çok bilgitaramasisteminin iç mekanizması üzerinde
durulmaktadır. İkinciyaklaşım ise, birey üzerinde odaklanmakta ve kişi bilgiyi ilgilibuluyorsa ilgilidirdüşüncesi hakkimolmaktadır (Cuadra veKatter, 1967; Saracevic, 1975; 1996; Swanson, 1986; Bruce, 1994;Janes, 1991; Harter, 1992).
Tüm bilgi arama sistemlerindekullanıcı vesistem arasında belli düzeylerde uyumlubir ilişkiyi sağlamanınamaçlandığısöylenebilir. Ancak kullanıcının bilgi sistemiiçinde önemli birrolü olduğudaha çok son yıllarda yapılan araştırmalarlaortaya konmuştur. Özellikle kullanıcıdan alınan geribildiriminve kullanıcınındokümanlailgilibilişsel düzeydeki bilgi işleme ve anlamlandırma özelliklerinin önemliolduğu sonradan fark edilen ve üzerinde durulan
konulardır (Schamber ve diğerleri, 1990:758-759). Genelde 1970'lerdeyapılan araştırmalardaaraştırmacılar, kullanıcı özellikleri ve ihtiyaçları üzerinde durmuşlardır. 1980'lerin ortalarına doğru ise kullanıcı ve sistem merkezli yaklaşımların bir arayagelmesiyle yeni birbakış açısı, yanibilişselyaklaşım önemkazanmaya başlamıştır (Ingwersen, 1987:150,154,159). Cuadra veKatter (1967) veSaracevic'in (1975) "ilgili" kavramınıtanımlarken, kullanıcıyıön plana çıkardıklarıanlaşılmaktadır. Kullanıcımerkezliyaklaşım doğrultusunda yapılan çalışmalarda "ilgililik" teriminintanımlanmasında yeni kavramların ortaya atıldığı görülmektedir. "İlgililik"kavramının çok boyutlu ve değişken bir olgu olduğunu belirten Saracevic(1996) yaptığı araştırmalarla ilgililiği farklı boyutlarıyla ele almakta, "algoritmik ilgililik" (algorithmicrelevance), "konusal ilgililik" (topical relevance), "bilişsel ilgililik" (cognitive relevance), "durumsal ilgililik" veya "yararlılık" (situationalrelevance or utility)ve "güdüsel ilgililik"
(motivational or affective relevance) olmaküzerebeş farklıilgililikten söz etmektedir.Saracevic, bilgi erişim sistemlerininetkinliğini belirlemede karşılıklı etkileşim ve farklı ilgililik göstergelerinin bütünleşikolarak ele alındığıbir model önermektedir. Dahasonraki yıllarda Cosijn ve Ingwersen (2000) tarafından da ele alınarakirdelenenilgililik konusundaki bu farklı göstergelere kısaca değinmekte yarar vardır.
Algoritmik ilgililik, sisteme girensorgu ile erişilen bilgi arasındaki ilişki olarak tanımlanmaktadır. Sistemmerkezli olanbuyaklaşımda ilişkide başarı sorgu cümlesi ile dokümanların benzerliğine bağlıdır. Konusalilgililik, sorgu ile erişilenbilgi arasındaki konusalilgililiği tanımlamaktadır. Bu alanda ilgililiğin yüksek olması büyükölçüde veri girişi, indeksleme ve tarama seçenekleriile yakından ilgilidir. Bilişsel ilgililik, kullanıcının sahip olduğu ve ihtiyaçduyduğu bilgi ile algıladığı bilgi arasındaki ilişki olarak tanımlanabilir. Builişkinin başarısı kısmen indeksleme ve sistemintaramakapasitesinebağlı olurken, kısmendesorgununformüle edilişine bağlıdır.Durumsalilgililik (yararlılık), problemin veyaişin algılanışı ile erişilen bilginin yararlılığı arasındakiilişkidir Bu ilgilikte başarı sadeceindeksleme ve sistemin tarama kapasitesine bağlı olmayıp,kullanıcınıniçindebulunduğuortamdabilgiyi algılama vekullanma yeteneği ile deyakından ilgilidir. Güdüsel ilgililik ise kullanıcının amacı ve motivasyonu ile erişilen bilgiarasındaki ilgidir Kullanıcı odaklı olanbu yaklaşımda sonuç sistemin tarama kapasitesi ve indeks özelliklerinden çok kullanıcı özelliklerine bağlıdır (Saracevic, 1996; Cosijn ve Ingwersen, 2000). "İlgililik" konusundaki gruplandırma ve tanımlamalara eleştirel bir bakış açısıylayaklaşan Cosijn ve Ingwersen (2000) güdüsel(motivational) ilgililiğin farklı bir kategori olarak değil,öznel ilgiliği etkileyen bir unsur olarak ele alınmasında yarar olduğunu belirtmektedirler. Bu yazarlara göre geçmişte yapılan çalışmalarda "ilgililik", bilgi sistemlerininbilgiyeerişimi açısından geniş ölçüdetartışılmış olmasınarağmen,henüz bilginin kapsamı, seçimi ve sunumu açılarındanyeterince ele alınmamış ve bu konudakiayrıntılar tartışılmamıştır.
Konuyu kullanıcı açısındanirdeleyenbir başka araştırmadada, Schamber ve arkadaşları (1990:771) "ilgililik" kavramını,bireyin bilgiyi ve bilginin
bulunduğu çevreyialgılamasıolarak görmekte, bilgi ve bilginin ortayakonma şeklinin "ilgili"kavramıyla ilişkili olmadığınadeğinmektedirler. Park
(1993:344) ise"ilgililik" kavramını, bireyin bilişsel durumu,algılaması, tecrübesi ve bilgisi ile ilişkilendirmektedir. Bu konudakiliteratüre psikolojik ilgi (psychological relevance) kavramını tanıtanHarter'a (1992:603) göre, çevredekiuyaranlar bireyin zihnindedeğişimenedenolurkenbireyin psikolojisini de etkilemektedir Örneğin,bibliyografik künyedeki uyaranlar bilişseldüzeyde kullanıcıyı uyardığında, psikolojik düzeyde debiretkilenme olabilmekte ve kullanıcı ilgililik yönündekünyeyi yenidenincelemektedir.
"İlgililik" kavramına verilen önemin giderekazaldığını ileri süren Doyle (1963:200), kullanıcınınbilgi ihtiyacının çok karmaşık olduğunu belirtmekte ve buihtiyacındoğrubir biçimde ifade edilebilmesindeki zorluklar üzerinde durmaktadır. Geneldebireylerbasit terimlerle bilgiye erişmektedirler Doyle'ye göre bunun temelnedeni bireyin ve sisteminbilgi arama konusundaki
yetersizliklerine dayanmaktadır.Bilgiihtiyacınınifade edilişindeyaşanan sıkıntı, aynı zamanda kullanıcının var olanbilgisindeki eksikliktende kaynaklanmaktadır. Diğer bir deyişle,bireyin ilgi alanınadayanarak, belli bir amaç doğrultusunda çevresiyle etkileşimiçinegirebilme kapasitesi, bireyin kendisini doğru ifade edebilmesi ileyakından ilgilidir (Taylor, 1968:180-181). "İlgililik" üzerinde pek çok faktöretkilidir. "İlgililik" değerlendirmesini etkileyenfaktörleri araştıranCuadra ve Katter (1967:295) bu değişkenleri şu şekilde sınıflamaktadır: a) değerlendirmeyi yapan kişi, b) dokümanlar, c) bilgi ihtiyacınınifade edilişşekli, d) kararverme durumu, e) sonucu sunma şekli, f) kararverenin tutumu. Saracevic (1975:340-342)'e görede, kişininfarklı aşamalardaedindiği tecrübe,bilgisi (knowledge), eğitimi (akademik veya profesyonel), dokümanın ne amaçlakullanılacağı, dokümanın özellikleri, ilgili kavramının tanımı ve bukonuya bakış açısı,kişinin dokümanı ilgili bulup bulmamasını etkilemektedir
"İlgililik" konusugiderek daha çok bilişsel yaklaşımla ele alınmayabaşlamıştır Konuyu açıklamakamacıylageliştirilenbilişsel modeller,bilginin yapısıveya simgelenmesi(representation) üzerindedurmaktadır Bilişsel yaklaşım, bireyin
kendi zihninde oluşturduğu şemayı ve bu şemaların kişinindokümanın "ilgili"ği üzerindeverdiği kararı etkileyip etkilemediğini araştırmaktadır.Bruce
(1994:143) zihinde oluşturulanşemanın, kullanıcının dokümana ve bilgiye yüklediği değerlerin bir birine oranı olarak tanımlamaktadır. Buoran,o andaki ilgililiğinbirey için ne denli önemliolduğunugöstermektedir.Çok boyutlubir kavram olan "ilgililik", karar vermeyleilgili dış ve iç etkenlere dayalı ve sürekli değişkenlik gösterenbir özelliğe sahiptir.
Bilgi AramaDavranışı veBilişsel Yapının Bilgi AramaDavranışıÜzerine Etkisi
Bilişsel yapının bilgi arama davranışı üzerine etkisine geçmeden önce bilgi gereksinimi, bilgi arama davranışları ve bilgiarama davranışınıetkileyen faktörler üzerinde kısacadurmaktayararvardır. Bilgi gereksinimi öznel ve fizyolojikbir güdüolup,bireyin zihninde oluşmaktadır. Diğerbir deyişle, gereksinim,arzulanan ve erişilmek istenen bir amacınbilişsel olarak
tanımlanmasıdır (Burnkrant, 1976). Morgan veKing(1971)bireyin ihtiyacını, fizyolojikgüdülerin (açlık,susuzluk,vb.),öğrenilmemiş güdülerin (merak, duyu uyarılmaları,vb.) vesosyalgüdülerin (taktir edilmeisteği, statü veya bir grubaait olma vb.) belirlediğini ileri sürmektedirler. Kişi kendisini doğrulama, mevcutolanbilgisini artırma, kendisini geliştirme gibi değişikamaçlarla bilgiye ihtiyaç duymakta ve bilgi arama davranışıiçinegirmektedir. Hissedilen
gereksinim, bireyi uyarmaktave bilgi gereksinimine eşlik edengüdüveya güdüler, bireyibilgiyi arama eylemi içine itmektedir (Wilson ve Walsh, 1996:2). Bilgigereksinimi ve bilgiarama davranışı aynı amacayönelik, birbiriyleiç içe geçmiş ve birbirinitamamlayan kavramlardır.Bilgi arama davranışı bilgi gereksinimi sonucuoluştuğu gibi, elde edilen her bilgiyeni bilgi gereksinimleri yaratabilir Bundandolayıbukavramlar ayrıayrı ele alıp incelemek mümkün değildir (Wilson, 1981;Uçak 1997:319). Bu nedenle Wilson(1981)her iki sözcüğüiçine alan, "bilgi davranışı" deyimini kullanmaktadır. Wilson'agöre bilgi gereksinimi, zihinselbir kavramolup, kişininiçindebulunduğu toplumun
politik yapısı, ekonomik sistemi, bireyin kişiliközellikleri ve yaptığı işten etkilenmektedir.
Bilgi gereksinimi ve bilgi arama davranışının ne olduğu ve nelerdenetkilendiği konusunda değişikfikirlerbulunmaktadır.Bilgi aramadavranışına neden olan etkenler, farklı yazarlar tarafındanyakınlık ve benzerliklerine göredeğişik gruplandırmalaryapılarak ele alınmaktadır.Uçak (1997:321) bilgi arama davranışınıetkileyen faktörleri üçgenel gurupta toplamaktadır. Bunlardan ilki, bilgikaynağı ve bilgiye erişimle ilgili (örneğin; bilgiyeerişilebilirlik,
güvenirlik, bilginin güncelliği, kalitesi, bilginin tamolması vb.) faktörlerin oluşturduğu gruptur. İkincigrubagiren faktörler,bireyiniçinde bulunduğu çevre, yanitoplum,politik ve ekonomiksistemdir. Kişisel özellikler,bilgi arama davranışında etkili olanüçüncügrup faktörüoluşturmaktadır. Kişininyaşı, algı düzeyi, bilgiyeaçık olup olmaması, merakdüzeyi, ilgisi, sistematikveya sezgisel öğrenme şekline sahip olmasıkişisel özellikler arasında yer almaktadır. Ayrıcakullanıcınınbilgisi ve bilişsel düzeyde gerçekleştirdiği işlemlerbilgi arama davranışını etkilemektedir. Günümüzdebilgi işleme, problemçözme, ve bilgiye erişme ile ilgili beyinsel faaliyetler üzerinde çok sayıdaçalışma yapılmış olmasınarağmen, buetkinlikler tam aydınlığa kavuşmuşdeğildir.Daha iyi bilgi sistemlerinin oluşturulabilmesiiçin bualanlarda daha fazla araştırmalara ihtiyaç duyulmaktadır(Allen, 1991:23).
Kullanıcının bilgi aramadavranışı, bilgiyiişleme ve bilgi gereksimidüzeyi ile ilgilikonularabilişsel açıdan yaklaşarak araştıran yazarlardan bir diğeri de Taylor'dur (Barry ve Schamber, 1998:220). Taylor, bilgi gereksiniminin düzeyini; "duygusal" (visceral), "bilinçli", "biçimsel" ve "uzlaşılmış" şeklinde dört grupta toplamaktadır (Kuhlthau, 1988:233).Bilgi arama sürecinin başlarında, sorgununbiçimini bireyin sahip olduğu genel bilgi belirlemektedir Kullanıcı gereksinimduyduğu bilgiyi ifade edememekte, bununlabirlikte, bilgiyitaramasisteminin kabuledeceği uygun şekle dönüştürmek ve
formülleştirmek zorunda kalmakta ve böylece sorgulama daha ayrıntılı bir şekle dönüşmektedir (Kuhlthau, 1993:6).
yaklaşım sergileyen Kuhlthau (1991), fiziksel, duygusal ve zihinselunsurların bilgi aramadaönemli olduğuna değinmektedir.Kuhlthau(1988:233),
kullanıcınınbilgi ihtiyacınıifade edememesinin,bireyin bilişsel durumuyla ilintiliolduğunuileri sürmektedir. Bireyin problemi anlamadüzeyine göre sorununuifade edişi de değişmektedir. Bunun sonucu bilgi arama ve elde edilen bilginin kişininihtiyacını karşılayaraktatminolmadüzeyi etkilenmektedir Konuyabir başka açıdan yaklaşan Kartzer veSnyder (1990:80-85), bilgi arama sistemlerinden yardım almayaçalışan kullanıcının, başlangıçtaki bilişsel durumu ya da içindebulunduğuortamın, kişininbilgi ihtiyacını
tanımlayabilmesinde önemli olduğunu vurgulamaktadır.Diğer bir deyişle, bilgi aramadavranışı, bireyin zihninde oluşturduğubir dizi varsayımlarla
başlamaktadır. Ancak kişininiçinde bulunduğu ortamya da şartlar sürekli olarak değiştiği için,oluşmuş olan ilk varsayımlar da değişime uğramaktadırBireyin bilişsel durumu da budeğişimlerden etkilenmektedir.
Bilgi arama ve kullanmaylailgilibir başka yaklaşım da Belkin, Oddy ve Brooks (1982a, 1982b) tarafından ortaya konmaktadır. Belkin, Oddy veBrooks'un geliştirdiği "ASK Modeli"inde (The AnomalousStates ofKnowledge)
kullanıcınınzihinsel yapısına değinilmektedir. Günlük yaşantıda herhangi bir problemin ortayaçıkışıyla veya bireyin var olanbilgisindeki eksiklik
durumundabirey bilgi arayışıiçinegirmektedir. Belkin ve arkadaşları (1982a:62, 64)tarafından ortaya atılan bumodele görebilgi düzeyindebir yetersizlik,boşluk, uyumsuzluk veya yanlışlık olduğu durumlarda, kişi bunu hissetmekte, ancak kesinbir biçimde ifade edememektedir. Belkin (1982 a) kişinin konu hakkındaki bilgisine ve durumunagöre bilgidüzeyinin de değiştiğinisöylemektedir.
Bilgi ihtiyacı ile ilgilibir başka yaklaşım da Dervin (1983) tarafından ortaya konmuştur. Dervintarafındangeliştirilen "Anlamlandırma" (sense making) yaklaşımı, çevremizdeki dünyayı daha anlamlı kılmak için, bilişsel boşluklar veyabelirsizlikler arasında nasıl bir bağ oluşturduğumuzu araştırmaktadır. Bu yaklaşım,bilginin üretilmesi,iletilmesi ve kullanımını içermeklebirlikte; insanınkendisini,hayatı vehareketlerini de içermektedir. Birey günlük
hayattaki bilginin gerçek anlam ile geçerliolan anlamı arasında bir köprü kurmaktadır. Günlük hayat, kişiden kişiye değişik anlamlariçermektedir. Bu durum, günlük etkinlikler veya meslekle ilgiliyapılmasıgereken araştırmaları kapsamaktadır (Wilson, 1984:197).
Anlamlandırma yaklaşımına göre,kullanıcının çevresini algılayışşekli, sistemle ilgilibilgi düzeyi ve bilişsel yapısı, bilgi arama davranışı ile bilgi seçimini etkilemektedir. Örneğin Barnett ve Siegel (1988), yaptıkları araştırmada, bilgi teknolojisinikullananlar ile kullanmayanları karşılaştırmış ve her iki grubun da dünyaya bakış açılarının farklı olduğunu ortaya koymuşlardır. Aynışekilde Whitmire (2002)farklıdisiplinlerde eğitim alan lisansöğrencilerinin bilgi arama davranışlarının farklı olduğunu ortaya koymaktadır. Anlamlı olma yaklaşımı, kullanıcımerkezli olup,bireyin içsel, dışsaldavranışlarını ve bilgi arama, işleme, oluşturma,kullanma aktiviteleriniele almaktadır. Alana yenibir bakış açısı getirenbu yaklaşım, birçokyeniteorik ve metodolojik düşüncenin doğmasına önayak olmuştur.
Bilgi arama davranışları ile ilgili literatüre baktığımızda farklı veri toplama teknikleri, analiz yöntemleri,farklı alanlardan kullanıcılar ileyapılan araştırmalar, birey, çevre vesistem üzerineyapılan farklı çalışmalar görülmektedir.Bunlar içinde Davidson'un (1977),bireyin bilişselyapısı ile profesyonel olarak çalıştığı, ilgilendiği alanda kararvermesi arasındaki ilişkiyi inceleyen araştırması, bireyselfarklılığın "ilgililik"le ilişkisiniortaya koyması açısından önemlidir. Davidson (1977), farklıikialandan kullanıcılar üzerinde yaptığıaraştırma sonucunda bireylerin bilgiye açık olmadaki bireysel
farklılıklarınınilgililik kararlarını etkilediğini ortaya koymuştur2000'li yıllara gelindiğinde isebilgi erişimde yeni seçeneklersunan elektronikortamınele alındığını, Internette bilgi arama davranışlarının araştırıldığını görüyoruz. Shih'in (2004) Internet ve Intranetkullanan ofisçalışanları üzerine yapmış olduğu araştırmanınsonucunagöre "ilgililik" kavramı ile kulanım kolaylığı, yararlılık ve bireylerin konuya yaklaşımı arasındagüçlübir ilişki olduğu ortaya çıkmıştır
kavuşabilmesi için, kullanıcının sistem bilgisi, dünya bilgisi, çalıştığı konu veya alan bilgisi, bilişsel işlemler, bilişselyapısıüzerindedurulmalı, bunların bilgi aramadavranışıüzerindeki etkileri araştırılmalı ve bu doğrultuda modeller geliştirilmelidir. Kullanıcı geneldünya bilgisi dışında sistem bilgisine de sahiptiı. Sistem bilgisi ilebilgi arama davranışıarasındakiilişkiyiaraştıran Fenichel (1981:24)veHoward(1982), tecrübe ile eğitimin bilgi arama davranışını ve tarama kalitesinietkilediğiniortaya koymuşlardır.Aynı sistemi farklı kullanıcılar farklışekillerde yorumlamaktadırlar. Borgman (1986:47-48) kullanıcınınsistembilgisinin farklışekillerde yapılanmasının bilgiye erişimi etkilediğini vurgulamakta, sistemin her kullanıcıtarafından aynı biçimde algılanması ve yorumlanması gerektiği üzerinde durmaktadır. Bunedenle kullanıcıların aynıoranda sistemden yararlanabilmesi için gerekli eğitimin, tasarımınveyayardımcı olacak diğerek düzenlemelerinyapılması gereklidir (Borgman, 1986:61). Konuylailgili olarak yapılan araştırmalarda kullanıcının sistem bilgisininbilgi aramaüzerindeki etkisi ortaya konulmakta, sistemler düzenlenirkenveyageliştirilirkenbuverilerdenyararlanılmaktadır. Dumais ve Landauer (1984) tarafındanyapılanbirçalışmada,kullanıcınınyaptığıyorumlar vekullandığı cümlelerin sıralanışıincelenerek sistembilgisi araştırılmış, sistemdeki mönülerinkullanıcıdan elde edilen bubilgiler doğrultusunda düzenlenebileceğikanıtlanmıştır.
Bireyin bilgiihtiyacı ve bilgi arama işlemi, kişinin kendi yapmakta olduğu iş ile ilintili ya da işin gerektirdiği birzorunluluk da olabilmektedir (Mick, Lindsey ve Callahan, 1980:349). Ayrıcakullanıcının araştırdığı konu veya alan hakkındaki bilgisi, arama davranışı ve bilgiyeerişmedekiaktivitelerinietkilemektedir. Bununlabirlikte her bireyedindiğibilgiyifarklı şekillerde düzenlemektedir (Allen, 1991:112-13). Kullanıcınınkonu hakkındaki bilgisi ve bubilginin beyindeorganize edilmesi dışında, konuya yakınlık derecesi, taramada
kullandığıterimlerinseçimi, sorgunun ifade edilmesi ve bireyin kelime hazinesi erişimietkilemektedir.
Bilgi arama davranışınıetkileyen bir başka etken de bilişsel işlem (cognitive process) yani düşünme,biçimlendirme, hatırlama ve problem çözme gibi etkinliklerdir. Bilişsel işlemin nasılolduğu, şekillendiğiaraştırılmaktadır.
Bilişsel işlem ve buna paralelolarak geliştirilenbilgisayartasarımlarından insanın bilişsel yapısına uygunsistemlergeliştirmek ve sistemlerin kullanımını daha da kolaylaştırmakamacıyla yararlanmak mümkündür. Yayıntaramalarında kullanılan"Boole"mantığınagöre tasarlanmış işlemciler bunaörnek verilebilir. Amaç taramadakullanıcınınbilişsel düzeydeki bilgiyoğunluğunu azaltmak ve bilginin beyindeişleniş süresini kısaltmaktır (Vigil, 1983:281-287).
Araştırmacılardanbazıları arama sırasında kullanıcının davranışlarını
inceleyerek bilişsel işlemlerle ilgili bilgitoplamaktadır.Halpern ve Nilan (1988) bilgi gereksinimi, bilgi sistemindenalınan yardım ve kullanıcınınbuuyaranlara tepki olarakgösterdiği davranışları incelemişlerdir. Buaraştırmada bilişsel işlemlerinfarklılıklariçerdiği, bundandolayıkullanıcınınfarklı durumlarda farklı yardımlara gereksinim duyduğu ortaya konulmuştur. Hancock (1987:320) sistemlerin, fazlaseçeneksunacak, arama formülünü oluşturmadakullanıcıyla karşılıklıetkileşim içinegirecek, keşfetme ruhuverecekvebenzeri olanaklar sağlayacak şekildeolması gerektiğini yaptığı çalışmalarda vurgulamıştır. Bates (1989:410) her taramada kişinin küçük birparça bilgi edindiğini, heredindiği bilgi doğrultusunda yeni sorgulamalara vedüşüncelere eriştiğinibelirtmektedir. Bireyin edindiği her yeni bilgi ile sorgulama şekli ve konuya yaklaşımı
değişmektedir. Bunadayanarakbilgi sistemlerinin aynıanda daha fazla ve farklı stratejileri kullanıcıya sunacak biçimde geliştirmek mümkündür (Bates,
1989:414). Ayrıca, arama motorları vebenzeri taramaaraçları dabireyin bilgiyi işleyişine uygun olacak şekilde geliştirilebilir.
Sonuç
Günümüzekadar yapılan bilgi erişim ileilgiliçalışmalarınınçoğunda,tarama çıktıları, dizinleme, insan-makine uyumu,sistemlerin tasarımı gibi konuların irdelendiği gözlenmektedir. Ancak kullanıcının bilişsel boyutu bilgiye erişimde en önemli faktörlerden birisi olmasınarağmenbu konunun yeterince ele alınıp incelendiğini söylemek zordur. Bu konuda çalışmalargiderekartmakla birlikte, halen insanzihni ve taramayaolan etkileri tamanlamıyla bilinmemektedir Kişininbilişsel yapısı ilebilgi sistemlerininyapısı birbirine yaklaştığısürece daha etkin bilgi tarama sistemlerinin oluşturulabilmesimümkün olabilecektir. Böylece kullanıcı tarama yaparkenzihinsel açıdan zorlanmayacak ve kendi
doğal yapısına uygun ortamdataramasını gerçekleştirecektir.
Bilişsel yapı kişiden kişiye değişen bazıözellikler gösterebilir. Çünkübireylerin eğitim düzeyleri, deneyimleri, bilgiyi zihinde işleyiş şekilleri ve bilgiyi tutma kapasiteleribirbirindenfarklıdır. Ancak bilişsel yapınıntümbireyler için geçerli olan genel özellikleri vardır. Bilgininhiyerarşikbir düzen içinde tutulması, genel kavramların kolay hatırlanması gibiözellikler bilgi sistemlerinin
tasarlanmasındagözönüne alınması gereken unsurlardır. Ayrıca, farklı kullanıcı grupları için tasarlanacak sistemlerin de farklıözellikler taşıması beklenir. Bunun için tasarlanacak sistemlerde kullanıcının özellikleri ve sistemle olan etkileşimin dikkate alınmasıgerekmektedir.Bilgierişimsistemlerinde bilginin düzenleniş şeklibilişsel yapıözellikleri dikkate alınaraktasarlanmalıve
yazılımların doküman seçiminde kullanılan karar verme kuralları doğrultusunda geliştirilmesi sağlanmalıdır. Ayrıcabilgi erişimsistemlerinde mevcut olan sınırlamalar (örneğin,sorgulamanın sistemin kabul edeceği şekle
dönüştürülmesi) mümkün olduğunca kaldırılmalı ve kullanıcıyadoğal dille tarama yapabilme olanağı verensistemlerin geliştirilmesineçalışılmalıdır Bunlarınyapılabilmesi için öncelikle kullanıcınbilişselyapısının araştırılması gerekmektedir Özellikle son kullanıcıkavramı ile birlikte kullanıcının bilişsel yapısının bilgi arama sürecindeki etkisi ön plana çıkmıştır. Bu konuda yapılacak kapsamlı araştırmalarbilgi erişim sistemlerinintasarlanmasında önemli rol oynayacaktır. Dahaetkinbilgi sistemleri tasarlayabilmek için kullanıcı araştırmalarınınteşvik edilmesi ve sonuçlarının uygulamaya geçirilmesinde yararvardır.
Kaynakça
Allen,Bryce L. (1991).Cognitive research in information science:Implications for design. M. E.Williams (Yay. Haz.), Annual review of informationscience andtechnologyiçinde (Cilt 26, ss. 1-37). New Jersey:American Society for InformationScience.
Ausubel, D.P. (1963). Cognitive structure andthe facilitation of meaningful verbal learning. Journal of Teacher Education, 14, 217-221.
Barnett,George A. ve Siegel G.(1988).The diffusion of computer assistedlegal research systems. Journal of theAmerican Society for Information Science, 39(4), 224-234.
Barry, CarolL. ve SchamberL. (1998).Users' criteria for relevance evaluation:A cross-situational comparison. InformationProcessingandManagement, 34(2/3),219- 236.
Bates, M.J. (1989). Thedesignof browsing and berrypickingtechniques for the onlinesearch interface. Online Review, 13, 407-424.
Belkin, N.J.,Oddy R.N.ve BrooksH.M. (1982a). ASK for information retrieval: Part I. background and theory. Journalof Documentation, 38(2), 61-71. Belkin, N.J.,Oddy R.N.ve BrooksH.M. (1982b). ASK for information retrieval:
Part II.result of designstudy. Journal of Documentation, 38(3), 145-164. Borgman,Christine L. (1986).The user'smentalmodel of aninformation retrieval
system: An experimentona prototype onlinecatalog. International Journalof Man-Machine Studies,24(1), 47-64.
Bruce, Harry W. (1994). A cognitive view of the situational dynamismof user centered relevanceestimation.Journal of the AmericanSociety for InformationScience, 45(3), 142-148.
Burnkrant, R. E. (1976). A motivationalmodel of information-processing intensity. Journal ofConsumer Research, 3, 21-30.
Cosijn, E. ve Ingwersen,P.(2000). Dimensions of relevance. Information ProcessingandManagement, 36,533-550.
Cuadra, C.A. ve Katter, R.V. (1967). Opening the black box of relevance. Journal of Documentation, 23(4),291-303.
Das, J.P.,Kirby, J.R. ve Jarman, R.F. (1979). Simultaneous and sequential cognitive processes. NewYork: Academic Press.
Davidson, D. (1977).Theeffect of individual differences of cognitive style on judgments of documentrelevance.Journalof the American Society for
Information Science,28,273-184.
Dervin, B. (1983). An overview of sensemaking research, concepts, methodsand resultsto date. Seattle,WA: School of Communication,University of Washington.
Dervin, B. veNilan, M. (1986). Information needs and uses. M.E. Williams (Yay. Haz.), Annual Review of InformationScience and Technology içinde (Cilt 21, ss. 3-33). White Plains,NY:Knowledge Industry Publications.
Doyle,Lauren B. (1963). Is relevance an adequate criterion in retrieval system evaluation?HP Luhn (Yay. Haz.), Automation andscientific
communication. 26th Annual Meeting of the American Documentation Institute,Washington, D.C.'de sunulan kısa bildiri.
Driscoll, Marcy Perkins. (1993). Psychology of learning for instruction: Learning andinstructional technology. Boston: Allyn & Bacon.
Dumais, SusanT.ve Landauer T.K. (1984). Describingcategories of objects for menuretrieval systems. Behaviour Research Methods, Instruments and Computers, 16(2), 242-248.
Fenichel, CarolHansen. (1981). Online searching: measures that discriminate amongusers with different types of experiences. Journal of the American Society for InformationScience, 32(1), 24-34.
Glass, Arnold Lewis ve Holyoak, K. J. (1986). Cognition(2. bs.). New York: Random House.
Halpern,Davidve Nilan, M. (1988). Astep toward shiftingthe research emphasis ininformation sciencefrom the system to theuser: an empirical
investigation. C.L.Borgman veE.Y.H. Dai (Yay. Haz.), ASIS'88: Informationand Technology: Planning for the AmericanSociety for InformationScience51st Annual Meeting:Cilt.25, ss. 169-176, Oct. 23-27
Atlanta, GA. and Medford, NJ: Learned Information, Inc.
Hancock, Micheline. (1987).Subject searching behaviour at the library catalogue andatthe shelves: Implications for online interactive catalogues. Journal of Documentation, 43(4), 303-321.
Harter, StephenP. (1992). Psychologicalrelevanceandinformationscience. Journal of theAmerican Society for InformationScience, 43(October), 602-615.
Howard, Helen. (1982).Measures that discriminateamong onlinesearcheswith different trainingandexperience. Online Review,6(4),315-327. Howard, John A.(1963). Marketing :Executive and buyer behavior. New York:
ColumbiaUniversity Press.
Ingwersen, Peter. (1987). Towardsa new research paradigm in information retrieval. Irene Wormell (Yay. Haz.),Knowledgeengineering: Export systems andinformationretrievaliçinde(ss. 150-168). London: Taylor Graham.
Janes, J. W. (1991). Relevance judgments and the incremental representation of document representations. InformationProcessingandManagement, 26,6, 629-646.
Kartzer, J.ve Snyder, H. (1990).Toward a morerealistic assessment of information retrieval performance.Proceedings of theASIS.Washington, DC, 80-85. Kuhlthau, Carol Collier. (1988). Developinga model of the library search process:
Cognitive and affective aspects.RQ, 28(2), 232-242.
Kuhlthau, Carol Collier. (1991). Insidethesearch process:Informationseeking from theuser's perspective.Journal of the American Society for InformationScience,42(5), 361-371.
Kuhlthau, Carol Collier. (1993). A principle of uncertainty for information seeking. Journalof Documentation,49(4), 339-355.
Luger, GeorgeF. (1994). Cognitivescience:Thescienceofintelligent systems. Sand Diego: Academic Press.
Michel, Dee Andy (1994). "What isused during cognitive processing in informationretrieval and library searching? Eleven sourcesofsearch information. Journal of theAmerican Society for Information Science, 45(7), 498- 514.
Mick, C.K., Lindsey G.N. ve CallahanD. (1980).Toward usableuserstudies. Journal of the American Society for InformationScience, 31(5),347-365. Morehead D.R.,Pejtersen A.M. ve RouseW.B. (1984). The value ofinformation
and computer aided information seeking: Problem formulationand applicationto fictionretrieval.InformationProcessingand Management, 20(5/6),583-601.
Morgan, C.T. ve King, R.A. (1971). Introduction to psychology (3. bs.). New York: McGraw- Hill.
Neisser,Ulric (1967). Cognitive psychology.(CenturyPsychology Dizisi) New Jersey: Prentice-Hall.
Olşen, Şemsa (2000). Kullanıcının bilgi seçiminde karar vermesini etkileyen bilişsel yapısıüzerinebirinceleme. (yayımlanmamış yüksek lisanstezi), Ankara: H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Park, T.K. (1993).The nature of relevancein ınformationretrieval: An empirical study.Library Quarterly, 63,318-351.
Saracevic, Tefko. (1975). Relevance: A review of andaframework for the thinking on the notion in information science. Journalof the American Society for Information Science, 26(6), 321-343.
Saracevic, Tefko. (1996). Relevance reconsidered 96.Proceedingsof theSecond International Conferenceon Conceptions of Libraryand Information Science:Integration in Perspective, içinde s.201-218. Copenhagen: The
Royal School of Librarianship.
Schamber, L. (1994). Relevanceandinformationbehavior. Annual Review of InformationScienceandTechnology,içinde vol.29,s. 3-48. Medford, N. J: Information Today.
Schamber, L.,Eisenberg,M.B.ve Nilan, M.S. (1990). A re-examination of relevance: Toward adynamic, situational definition. Information ProcessingandManagement,26(6), 755-776.
Shih, Hung-Pin (2004). Extended technology acceptance model of internet utilization behaviour. InformationandManagement, 41,6, 719-729. Swanson, D.R.(1986). Subjective versus objective relevance in bibliographic
retrieval systems. Library Quarterly,56,389-398.
Taylor, Robert S. (1968). Questionnegotiationandinformation seeking in libraries. College and Research Libraries, 29(May), 178-194.
Uçak, Nazan Özenç.(1997). Bilgigereksinimivebilgi arama davranışı. Türk Kütüphaneciliği, 11(4), 315-325.
Van Gigch, John P.(1991).System designmodelingand metamodeling. New York: Plenum Press.
Vigil,Peter J.(1983). The psychology of onlinesearching. Journalof the American Society for InformationScience, 34(4), 281-287.
Wilson,T(1981).On user studies andinformationneeds. Journal of Documentation, 37(1),3-15.
Wilson,T (1984). Thecognitive approach to information seeking behaviour and information use. Social Science Information Studies, 4, 197-204. Wilson, Tom ve Walsh, C. Information behaviour: An inter-disciplinary
perspective. 16 Kasım 2005tarihinde
Whitmire, E. (2002). Disciplinary differences and undergraduates' information seeking behaviour Journalof theAmerican Society for Information Science and Technology. 53, 8,631-638.
Summary
Studies ofinformation seeking behavior and cognitivestructure gained significance after theimportance of the role of the "user" on information systems has been revealed evenmore. We can describethe term"cognitive structure"as a mental scheme which organizesthe elements ofinformation during the process of
"learning". In this structure, the relationsbetween the concepts and theobjectshave been organized in a hierarchical order.Inordertobeunderstood,the new
informationmust be relatedwiththeexisting knowledge.
"Relevance" is another crucial term in informationretrieval. The relevance of a documentdepends on the evaluation of the users. The main purpose is that there is a effective relationbetween theusersand the documents in all information systems. In this relation, the evaluation of the informationby theuser in a cognitivestructureis important. Asa result,the term"relevance"is discussed moreand morewith a cognitive perspective.
Users' knowledge andthecognitive processes they undertake affect their information seeking behaviors. Users' definition and theway of expressingthe informationneeds are directly connected to their cognitivestructures. Moreover, the user's way of expressingthe problem variesaccording to his/her level of
comprehending it. Thus,information seekingand the satisfaction of the user asa result of the information he/she acquired vary. Information seeking behaviorbegins inuser's mind and is affected by manydifferent factors. Cognitive processes such as thinking, formulating, rememberingand problem solvingetc. are significant in information seeking.Inaddition, user's knowledge of the subject, his/herverbal efficiencyand the keywords chosen, and the expression of the query are important factors in information retrieval.While planning information systems, taking these featuresinto accountwouldreduce the processingtime of the information within the brain and providea more efficient access tothe information. In this article,cognitive structure, relevancy and their effects on information seeking are examined.
