Ebû Bekir el-Hallâl: Ahmed b. Hanbel'in
Öðretilerinin Derleyicisi*
ZÝYAUDDÝN AHMED
ÇEVÝREN: Dr. RAMAZAN ÖZMEN
Arþ. Gör. YÜZÜNCÜYIL Ü. ÝLÂHÝYAT FAKÜLTESÝ e-mail: ramazan-ozmen@yahoo.com
Ýmam Ahmed b. Hanbel’in Mesâil’inin1 derleyicisi Ebû Bekir Ahmed b. Mu-hammed b. Hârun b. Yezîd el-Hallâl, Hanbelîlerin ikinci kuþaðýna mensup idi. Onun ne aile iliþkisi ne de tam olarak doðum tarihi bilinmektedir. el-Hallâl’ýn biyografisini yazanlar, onun hicrî 311 yýlýnda yetmiþ sekiz yaþýnda vefat ettiðini bildirmektedir. Bu nedenle biz eðer bu tarihten geriye doðru sayarsak, onun, Ahmed b. Hanbel’in hayatýnýn son yýllarýný yaþadýðý 233 yýlýnda doðmuþ olduðu ortaya çýkmaktadýr.
el-Hallâl’ýn hayatýnýn ilk yýllarý hakkýnda fazla bir þey bilmiyoruz. Bununla birlikte öyle görünüyor ki o, meslek hayatýna oldukça erken bir yaþta baþla-mýþtýr. el-Hallâl Ahmed b. Hanbel’in ilk öðrencilerinden olan el-Hasen b. Ara-fa’dan hadis dinlemiþtir. Ýbn Arafa, 257 yýlýnda2 vefat ettiðinde el-Hallâl 21 veya 22 yaþýndan daha büyük deðildi. el-Hallâl, Ahmed b. Hanbel’in bir çok öðrencisinden eðitim almýþtýr ki, bunlardan biri olan Ebû Bekir el-Merrûzî onun en baþta gelen hocasý idi. el-Hallâl, Ebû Bekir el-Merrûzî vefât edene kadar onunla birlikte olmuþtur.3
Sahip olduðumuz sýnýrlý bilgi sadece, el-Hallâl’ýn, Ahmed b. Hanbel’in bir çok öðrencisinin eline daðýnýk bir vaziyette býraktýðý öðretilerinin der-* Çevirisini sunduðumuz bu makâlenin Ýngilizce aslý, Islamic Studies (Journal) of the Islamic
Research Institue adlý dergide (Ýslamâbâd/PAKÝSTAN, c: IX, September, 1970, no: 3, s.
245-254) "Abû Bakr al-Khallâl –the Compiler of the Teachings of Imam Ahmad b. Hanbal" baþlýðý altýnda yayýnlanmýþtýr. (Çev. notu).
1 Ýbn Hanbel’in görüþleri çoðunlukla, öðrencilerinin kendisine sorduðu sorulara verdiði cevaplar þeklinde muhafaza edilmiþtir. Ahmed b. Hanbel’in kendisi ve onun öðrencileri bunlarý Mes’ele olarak isimlendirmiþlerdir.
2 el-Hatîbu’l-Baðdâdî, Târîhu Baðdâd, V, 112; Ýbnu’l-Ferrâ, Tabakâtu’l-Hanâbile, s. 105, 295. 3 Ýbnu’l-Ferrâ, s. 295-6.
lenmesi þeklindeki zor görevi üstlendiðini göstermektedir. Muhtemelen, öðrencisi el-Hallâl’ý bu ulvî görevi üstlenmesi için teþvik eden el-Merrûzî olmuþtur. Hocasýnýn isteði üzerine el-Hallâl, Ýmam’la bizzat görüþmeden önce Mesâil’i derlediði söylenen el-Harb el-Kirmânî’den (ö. 280) Mesâil’i derlemeye koyuldu.4 el-Hallâl’ýn hocalarýnýn listesini verirken Ýbnu’l-Ferrâ þöyle demektedir: “Onlarýn tek tek isimlerini sayýp dökmek çok zordur. el-Hallâl, Ýmam Ahmed b. Hanbel’in Mesâil’ini hem onun öðrencilerinden hem de onlardan dinleyenlerden derlemek maksadýyla en uzak yerlere þumüllü seyahatler yapmýþtýr.”5
Belki de el-Hallâl’ýn çabalarý sonucu büyük Ýmam’ýn öðretileri hâlâ yaþa-maktadýr. el-Hallâl’ýn Ahmed b. Hanbel’in öðretilerinin derlenmesinde oy-nadýðý rolu takdir ederken Ýbn Kayyým þöyle der: “Ýmam’ýn bizzat kendisinin dâimâ, tâbîlerinin kendisinin görüþlerini yazmalarýna engel olmasýna rað-men, onun sözleri ve fetvalarý yazýlý olarak muhafaza edilmiþtir ki, bunlar otuz ciltten fazla tutmaktadýr. Allah’ýn lütfu sayesinde þimdi biz onlarýn çoðundan yararlanabilmekteyiz. Çok azý hariç, bunlarýn hiç birisi kaybolma-mýþtýr. el-Hallâl, bunlarý yirmi veya daha fazla cilte varan el-Câmiu’l-Kebîr’-de el-Câmiu’l-Kebîr’-derlemiþtir.”6 el-Hatîb’in ifade ettiðine göre el-Hallâl, enerjisini Ýbn Han-bel’in ilmini toplamaya adamýþ, bunun için seyahatlere çýkmýþ, mevcut kay-naklardan elde edebildiklerini yazmýþ ve sonunda onlarý bir çok kitapta der-lemiþtir.7 el-Uleymî’ye göre, ‘o, hiç kimsenin ulaþamadýðý ve kendinden sonra gelenlerden hiç kimsenin gidemediði yerlere gitme hususunda herkesten üstün çýkmýþtýr.’8 el-Hallâl’ýn Ýbn Hanbel’in öðretilerinin toplanmasýnda oynadýðý rol, Hanefî mezhebinde Muhammed b. el-Hasen eþ-Þeybâni’nin (ö. 189/805), Þâfiî mezhebinde er-Rabî’ b. Süleyman’nýn (ö. 270/833-4) ve Mâlikî mezhebinde Sahnûn’un oynadýðý rolle rahatlýkla kýyslanabilir. Bu kim-seler, kendi imamlarýnýn öðretilerine dayanarak derledikleri eserler vasýta-sýyla kendi ekollerinin yayýlmasýnda ziyâdesiyle sorumluluk üstlenmiþler-dir.9
Ebû Bekir el-Merrûzî’nin yaný sýra, el-Hallâl Ýbn Hanbel’in aþaðýdaki öð-rencilerinden de Ýmam’ýn öðretilerini derlemiþtir ki, bunlarý þu þekilde zik-retmek mümkündür:
4 A.g.e., s. 103; Ebû Zehra, Ýbn Hanbel, s. 182. 5 Ayný yer.
6 Ýbnu-Kayyými’l-Cevziyye, Ý’lâmu’l-Muvakkýîn, I, 10. 7 Ayný yer.
8 el-Uleymî, el-Menhecu’l-Ahmed, (Zâhiriye yazmasý), zikreden: Ebû Zehra, Ýbn Hanbel, s. 182. 9 Ebû Zehra, Ýbn Hanbel, s. 174; Krþ., en-Nevevî, et-Tehzîb, s. 106, 244.
1. Ahmed b. Hanbel’in en büyük oðlu Sâlih (ö. 266/879-80): Tarsus’ta kadýlýk yapan Sâlih, ekseriyetle babasýnýn hukûkî görüþlerini kuþaktan ku-þaða devretmiþtir.1 0
2. Ýmam’ýn ikinci oðlu Abdullah (ö. 290/903-4): Hadise özel ilgi duydu-ðu için Abdullah babasýnýn takdirini kazanmýþtýr.1 1 Abdullah sýk sýk el-Hal-la’ýn rivâyetlerinde râvî zincirlerinde görülür.
3. Hanbel b. Ýshâk (ö. 273/886-7): Ýmam Ahmed’in amcasýnýn oðlu olan Hanbel’in, Ahmed b. Hanbel’den bir takým kýymetli Mesâil’i aktardýðý zikre-dilmektedir.1 2
4. el-Harb b. Ýsmâil el-Kirmânî (ö. 280/893-4): el-Kirmânî’nin de Ýmam’ýn bir takým Mesâil’ini yazarak muhafaza ettiði zikredilmektedir. el-Hallâl ona büyük hayranlýk duymaktadýr.1 3
5. Abdulmelik b. Abdilhamîd el-Meymûnî (ö. 274/878-9): Ahmed b. Hanbel’le yirmi beþ yýl kadar beraber olmuþtur. Ahmed b. Hanbel onu çok takdir etmiþ ve Mesâil’ini yazmasý için ona izin vermiþtir. el-Meymûnî’nin Ýmam’dan on sekiz bölüm Mesâil yazdýðý söylenmiþtir.1 4
6. Ebû Bekr Ahmed b. Hâni’ el-Esrem (ö. 260/873-4): Ahmed b. Hanbel’-den bir çok Mesâil rivâyet etmiþ ve bunlarý kitaplarda derlemiþtir.1 5
7. Ýbrâhim b. Ýshak b. el-Harbî (ö. 285/898-9): Dindarlýðý ve ilmi ile ünlü idi. O, Ýmam’la birlikte on altý yýl kalmýþ ve bir kaç kitap telif etmiþtir. el-Harbî’nin arzusu, fikirlerinin her zaman hem Ýbn Hanbel’in fikirleri hem de ashâbu’l-hadis’in fikirleri tarafýndan teyit edilmesi idi.1 6
8. Ebû Dâvud Süleyman b. el-Eþ’as es-Sicistânî (ö. 275/888-9): Kütüb-i sitte’den biri olan Sünen’in müellifi Ebû Dâvud, söylendiðine göre, ibn Hanbel’den önce eserinde icâze’ye yer vermiþtir. Bunun üzerine Ýmam onun eserini çok takdir ettiðini ifade etmiþtir.1 7
Ebû Bekir el-Hallâl, belki de kendi çaðýnda Hanbelî ekolünün en büyük otoritesi idi. Onun gözde öðrencisi Gulâmu’l-Hallâl diye bilinen Abdulazîz þöyle rivâyet etmektedir: “Bir defasýnda ben, Ali b. Muhammed el-Beþþâr’ýn (ö. 313/925-6) vermiþ olduðu bir dersi dinliyordum ki, el-Hallâl da orada hazýr bulunmakta idi. Bir Mes’ele’nin yorumunun istenmesi üzerine, soru
10 Ýbnu’l-Ferrâ, s. 126-127. 11 A.g.e., a.y. 12 A.g.e., s. 102-103. 13 A.g.e., s. 103-104. 14 A.g.e., s. 155-157. 15 A.g.e., s. 37-39. 16 A.g.e., s. 50-53. 17 A.g.e., s. 118-120.
soran, Ýbn Beþþâr’ýn kendisinden bir cevap beklediði halde, Ýbn Beþþâr ‘bu þeyhe sor, o Ýbn Hanbel’in mezhebinin imamýdýr’ diyerek, defalarca soru so-ranýn soruyu el-Hallâl’a sormasýný istemiþti.”1 8 Baþka bir Hanbelî alim Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Þehriyâr (ö. 360) onun ilmini takdir ederek þöyle diyor: “Biz hepimiz onun takipçisiyiz. Ne onun ilminde ne de onun derlemesinde ondan üstün olan kimse bilinmektedir.”1 9
el-Hallâl’ýn þöhreti, muhtemelen çaðdaþý olan bazý Hanbelîler’in zihnin-de kýskançlýða yol açmýþtý. Bir keresinzihnin-de Ebû Bekir es-Sircî oldukça yergili bir yorum yaparak þöyle demiþtir: “el-Hallâl kitaplarýný yazdý, ve þimdi bi-zim oturup kendisinden dinlememizi istiyor! Bu imkansýz bir þey.” Bunun üzerine Ebû Bekir b. Þehriyâr daha yerici bir ifade kullanarak þöyle dedi: “Her acemi el-Hallâl’la kýyaslanabilir mi? Rivâyet sahasýnda kim el-Hallâl’ýn yaptýðýný yapabilir?”2 0 el-Hallâl’ýn rivâyetlerinin sýhhatini zayýflatmak için bazý âlimler, sýk sýk onun haddesenâ yerine ahbaranâ lafzýný kullandýðýný, bunun da onun rivâyetlerinin icâze’ye dayandýðýný ve onun rivâyetlerini her zaman kendilerinden rivâyet ettiði þeyhlerden iþitmediðini gösterdiði-ni bildirmiþlerdir. el-Halla, böyle eleþtirileri çürütmek için kendisigösterdiði-nin kul-landýðý ahbaranâ ve haddesenâ lafýzlarýnýn ayný anlama geldiðini ifade et-miþtir.2 1
Baðdad’daki el-Mehdî câmii el-Hallâl’ýn ilmî faaliyetlerinin merkezi ol-muþtur. Hanbelî ekolünün doðduðu ve yayýldýðý yer burasýdýr. Öyle görünü-yor ki, el-Hallâl olmasaydý Hanbelî ekolünün düþüncesi kesinlikle hala yaþý-yor olamazdý.2 2 Onun öðrencileri arasýnda yukarýda adý geçen ve daha çok Gulâmu’l-Hallâl diye bilinen Abdulazîz, belki de ondan sonra en büyük Han-belî âlimi idi. Gulâmu’l-Hallâl’ýn eþ-Þâfî, Kitâbu’l-Kavleyn, el-Muðnî,
Tefsîru’l-Kur’an, el-Hilâf maa’þ-Þâfiî, Zâdu’l-Müsâfir ve et-Tenbîh
gibi eserler telif ettiði söylenmektedir.2 3 O, hocasý el-Hallâl’ýn kendisinden 18 Ýbnu’l-Beþþâr, Baðdad’lý bir Hanbelî âlim idi. Bkz, el-Hatîbu’l-Baðdâdî, V/112-113.
19 A.g.e., a.y.; Tezkira, III, 7. 20 A.g.e., a.y., krþ., Ebû Zehra, s. 183.
21 A.g.e., a.y., Muhaddisler haddesenî, haddesenâ ve ahbaranî, ahbaranâ lafýzlarýnýn kullanýmýn-da ayný fikirde deðildirler. Bazý müteahhir muhaddislere göre, eðer râvî diðer öðrenci arkakullanýmýn-daþ- arkadaþ-larý ile birlikte ise, þeyh’ten iþittiði hadisleri rivâyet ederken haddesenâ demelidir. Eðer tek baþýna ise haddesenî demesi gerekir. Eðer bir kiþi baþka öðrenci olmadan þeyhine okuyarak hadisi rivâyet ediyorsa ahbaranî demeli, birden fazla öðrenci orada hazýr bulunuyorsa râvî
ahbaranâ demelidir. Ýlk dönem muhaddsiler, ister þeyhten iþitilsin, isterse ona okunsun, ahba-ranâ lafzýný haddesenâ lafzýna tercih etmiþlerdir. Ýbn Hanbel ve Abdurrazzâk’a göre, bu iki
lafýz arasýnda herhangi bir fark yoktur. Krþ, Bâisu’l-Hasîs, s. 126; Ulûmu’l-Hadîs, s. 89-91;
er-Risâletu’l-Mustatrafa, s. 89.
22 Ebû Zehrâ, s. 183; Ebû Þehbe, A’lâmu’l-Muhaddisîn, s. 311. 23 Ýbnu’l-Ferrâ, s. 334-335.
yirmi Mesâil aldýðýný ve bunlarý bir kitapta derlediðini söylemektedir.2 4 Bun-lar bazan birbirinden farklýdýr. Bazý Mesâil üzerinde farklý görüþler ortaya koyan bir kaç örnek, Ýbnu’l-Ferrâ’nýn Tabakât’ýnda muhafaza edilmekte-dir.2 5 Böyle bir kaç örnek, Mesâilu Abdilazîz2 6 ’de de bulunabilecektir. Ken-dilerine ulaþabildiðimiz kadarýyla, el-Hallâl’ýn eserlerini bize rivâyet eden Gulâmu’l-Hallal Abdulazîz’dir.
Hanbelî fýkhýnda temel bir eser olan Kitâbu’l-Muhtasar fi’l-Fýkh alâ
Mezhebi Ahmed b. Hanbel adlý eserin müellifi Ömer b. Hüseyn
el-Hýrakî (ö. 334/945-6) büyük oranda el-Hallâl’ýn eserlerinden yararlanmýþ olmalýdýr. Hýrakî hakkýnda verdiði biyografik bilgilerde Ýbnu’l-Ferrâ, el-Hýrakî’nin, el-Merrûzî, el-Harb el-Kirmânî, Sâlih ve Abdullah’ýn öðrencileri-nin öðrencisi olduðunu söylemektedir.2 7 Ebû Zehra’ya göre Hýrakî’nin el-Muhtasar’ý, onun el-Hallâl’dan derlemiþ olduðu Mesâil’in özetidir.2 8 el-Muh-tasar üzerine üç yüzden fazla þerh yazýlmýþtýr ki, bunlardan biri olan Ýbn Kudâme’nin (ö. 620) el-Muðnî’si Hanbelîler arasýnda en çok itibar gören eserdir.2 9
el-Hallâl, yetmiþ sekiz yaþýnda iken Rabîu’l-evvel ayýnýn ikisinde, Cuma günü 311/923 yýlýnda Baðdad’da vefat etmiþtir. O, Ahmed b. Hanbel’in ayak-larýnýn geldiði tarafa, hocasý el-Merrûzî’nin mezarýnýn yanýna defnedilmiþ-tir.3 0 Hanbelî ekolünün dört baþarýlý hâmîsinin, Ýbn Hanbel’in, el-Merrûzî’-nin, el-Hallâl’ýn ve Gulâmu’l-Hallal’ýn dördünün de yetmiþ sekiz yaþýnda iken Cuma günü vefat etmeleri mutlu bir tesâdüftür. Gulâmu’l-Hallal’ýn ölmeden önce, yetmiþ sekiz yaþýnda ve Cuma günü öleceðini tahmin ettiði söylenir.3 1 Ebû Bekir el-Hallâl’ýn Eserleri
el-Hallâl’ýn biyografisini yazanlar onun aþaðýdaki eserleri derlediðini ifade ederler: 1. Kitâbu’l-Câmi’ 2. Kitabu’s-Sunne 3. Kitâbu’l-Ilel 4. et-Tabakât 5. Tefsîru’l-Kur’ân 24 A.g.e., s. 339. 25 A.g.e., s. 335-336. 26 Þam, 1379, 1959-60. 27 Tabakât, s. 331-332. 28 Ebû Zehra, Ýbn Hanbel, s. 186. 29 A.g.e., a.y.; Krþ, Hacý Halîfe, V, 80. 30 Ýbnu’l-Ferrâ, s. 290.
6. el-Edeb
7. Ahlâku Ahmed3 2
Adý geçen eserlerle ilgili bir inceleme aþaðýda verilmiþtir: Kitâbu’l-Câmi’ ve Kitabu’s-Sünne:
Kitâbu’l-Câmi’ ve Kitabu’s-Sünne:Kitâbu’l-Câmi’ ve Kitabu’s-Sünne: Kitâbu’l-Câmi’ ve Kitabu’s-Sünne: Kitâbu’l-Câmi’ ve Kitabu’s-Sünne:
Hacý Halîfe, el-Hallâl’ýn Kitâbu’l-Câmi’i ile ilgili bilgi verirken, Hanbelî mezhebinde bu eserin benzerinde baþka bir eser derlenmediðini söylemek-tedir.3 3 Ýbnu’l-Cevzî’ye göre Kitâbu’l-Câmi’, iki yüz cüzden oluþmaktadýr.3 4 Ýbnu’l-Kayyim’e göre el-Hallâl, Ýbn Hanbel’in metinlerini (nusûs/texts) yir-mi cilt olan el-Câyir-miu’l-Kebîr’de toplamýþtýr.3 5 Bununla birlikte el-Hallâl’ýn kendine ait bir ifade, onun yirmi cilt tutan Kitâbu’l-Câimi’inin iki yüz bölü-me ayrýlmýþ olduðunu gösterbölü-mektedir. Ayrýca o, hocasý el-Meymûnî’nin3 6 Ýbn Hanbel’den derlediði yüz sayfa tutan iki büyük cüz halindeki Mesâil’in on altý bölümünün kendi elinde olduðunu da söylemektedir.3 7
Hem Ýbn Teymiye hem de Ýbn Kayyým, bir takým kelâmî ifadelerinde sýk sýk el-Hallâl’ýn Kitâbu’s-Sünne’sinden alýntý yapmaktadýrlar. Ýbn Tey-miye’ye göre bu eser, Ýbn Hanbel’in dogmatik görüþleri ile ilgili bilgi için tam uygun bir kaynaktýr.3 8 Ünlü tarihçi ve Hanbelî âlim ez-Zehebî de söz konusu Kitâbu’s-Sünne’den bazý eserlerinde alýntý yapmaktadýr.3 9 Bunun için, el-Hallâl’ýn bu iki eseri, Kitâbu’l-Câmi’ ve Kitâbu’s-Sünne’nin Ahmed b. Hanbel’in öðretileri hakkýnda doðrudan bilgi almak için hayatî öneme sa-hip olduðu sonucuna varýlabilir. Maalesef, her iki eserin de hala izine rastla-nýlmamýþtýr. Fakat el-Hallâl tarafýndan derlenen ve el-Müsned min Mesâili Ahmed b. Hanbel baþlýðýný taþýyan bir el yazmasý British müzesinde muha-faza edilmektedir.4 0 Bu eserin adýnýn Müsned olmasýna raðmen, Ahmed b. Hanbel’in ayný adý taþýyan ünlü hadis eseri ile karýþtýrýlmamalýdýr. el-Hallâl’ýn Müsned’i bir çok hadis ve âsâr’ýn yaný sýra, Ýslâm’ýn ilk döneminde-ki dînî-siyâsî ve kelâmî ihtilaflarla ilgili bizzat Ýmam’ýn ifadelerini de içer-mektedir. Bu eser, hemen hemen bütün kelâmî problemleri ayrýntýlý olarak ele almaktadýr. Mesela, hilâfet ve imâmet ile ilgili problemler, Rafýzîler ve 32 Ýbnu’l-Ferrâ, s. 295; Tezkira, III; Gals, I, 311.
33 A.g.e., II, 579. 34 Menâkýb, s. 512.
35 , Ý’lâm, I, 10.
36 Supra.
37 Ýbnu’l-Ferrâ, s. 156; krþ, Ebû Zehra, s. 185.
38 Encyclopedia of Islam, (new edition), I, 274; krþ, Terceme, s. 81-82. 39 Krþ, onun Kitâbu’l-Uluv adlý eseri, s. 133.
40 Br. Mus. No. Or. 2675; 213 varak, 10//-61/2//; 23 satýr, 5-1/4// uzunluðunda, kalýn ve okunaklý bir nesh hattý ile yazýlmýþ, bazý bölümleri okunamaz halde. Krþ, GALI: 250; GASI: 311.
Havâric gibi ilk mezhepler, ircâ, cebr ve kader problemi, halku’l-Kur’an mih-nesi de dahil Cehmiye ile ilgili problemler, eserde ele alýnmaktadýr.4 1 Bu satýrlarýn yazarý, her ikisinin de bütünüyle ayný olduðu kesinlikle söylene-mese de, yukarýdaki yazmanýn Kitâbu’s-Sünne olduðunu gösteren yeterli güvenilir delili bulmuþtur. Bu el yazmasýndan, bir çok seçilmiþ parçayý Ýbn Teymiye ve Ýbn Kayyým’ýn, Kitâbu’s-Sünne’ye gönderme yaparak kendi eser-lerinde alýntý yaptýklarý görülebilir ki, bunlarýn en küçük bir deðiþiklik ol-maksýzýn ayný olduðu görülür. ez-Zehebî de kelâmla ilgili eseri Kitâbu’l-Uluv’da bu eserden, Kitâbu’s-Sünne ismini zikrederek alýntý yapmaktadýr.4 2 ez-Zehebî’ye göre, Kitâbu’s-Sünne üç ciltten oluþmaktadýr.4 3 Görebildi-ðim kadarý ile yukarýdaki el yazmasýnýn ez-Zehebî’nin sözünü ettiði üç ciltlik Kitâbu’s-Sünne’nin ilk cildi olup olmadýðýný tahkîk etmek imkansýzdýr. Bu el yazmasý genellikle benzer yapýdaki eserler tarafýndan ele alýnan konularýn nerede ise tamamýný içermektedir. Muhtemelen ez-Zehebî kullandýðý zaman bu eser üç cilt halinde idi. Ayrýca, bazý kaynaklarda el-Hallâl’ýn Kitâbu’s-Sünne’sine atfedilerek bazý iktibaslarýn yapýldýðý görülmektedir.4 4 Fakat bun-lar söz konusu el yazmasýnda yer almamaktadýr. Bazý kaynakbun-larda, yine el-Hallâl tarafýndan rivâyet edilmiþ olan Ýbn Hanbel’in Kitâbu’r-Red ale’l-Ceh-miyye ve’z-Zanâdika adlý eserinin, Kitâbnu’s-Sünne’nin bir bölümü olarak zikredilmesini görmek þaþýrtýcýdýr.4 5 Fakat bu da söz konusu el yazmasýnda yer almamaktadýr. Bununla birlikte, mevcut olan eserde original Kitâbu’s-Sünne’nin bazý bölümlerinin eksik olduðu tahmin edilebilir.
Þimdi geriye, el-Hallâl’ýn Kitâbu’l-Câmi’ adlý eserinin bir bölümünü ke-sinlikle söz konusu el yazmasýnýn mý yoksa Kitâbu’s-Sünne’nin mi oluþturup oluþturmadýðýný görmek kalmýþtýr. Dr. Charles Rieu’ya göre, bu eser muhte-melen Câmi’nin bir bölümüdür.4 6 Hanbelî ekolü üzerine uzman olan Prof. Henry Laoust bu eserin Kitâbu’l-Câmi’nin bir bölümü veya ‘yeniden elden geçirilmiþ þekli’ olduðunda þüphe olmadýðýný söylemektedir.4 7 Âlimler
ara-41 Krþ, Br. Mus. Cat. of Or. MSS.
42 Bu tür alýntýlar için bkz., Ýbn Teymiye, Kitâbu’l-Ýmân, s. 132-134, 158, 193, 321; Mecmûu
Fetâvâ, I, 235; er-Resâil, III, 4, 68, 69, 126; al-Akîdetu’l-Ýsbahâniyye, s. 5; Fetâva’l-Hamaviy-ye, s. 105, 122; Minhâc, III, 97; Muvâfaka, I, 152, 155, 156; II, 17-21, 60-62. Ýbnu’l-Kayyým, es-Savâik, II, 311-313; Ýctimâ, s. 78-80. ez-Zehebî, Kitâbu’l-Uluv, s. 133. Ayrýca benim Londra
Üniversitesi’nde hazýrladýðým A Critical Edition of the First Volume of al-Musnad min Mesâil Abî
Abd Allâh Ahmad b. Muhammad b. Hanbal baþlýklý doktora tezimin giriþine (s. 8-11) bakýnýz.
43 Tezkira, III, 7.
44 Krþ., Muvâfaka, II, 13-14; Terceme, s. 82. 45 Muvâfaka, I, 136; Ýctimâu’l-Cuyûþ, s. 78. 46 Br. Mus. Cat.
sýnda Kitâbu’s-Sünne’den sýk sýk iktibaslarda bulunan biri olan ez-Zehebî, el-Hallâl’ýn eserlerini kaydederken Kitâbu’l-Câmi’i ve Kitâbu’s-Sünne’yi müs-takil eserler olarak kaydetmektedir.4 8 Ýbn Kayyým Kitâbu’s-Sünne’den alýn-tý yaparken onu Kitâbu’l-Câmi’nin bir bölümü olarak kabul eder görünme-mektedir. Fakat o, Kitâbu’l-Câmi’nin bir bölümü olarak el-Hallâl’ýn baþka bir eserine, yani Kitâbu’l-Edeb adlý eserine göndermede bulunmaktadýr.4 9 Benzer þekilde bazý kaynaklarda, onun diðer eserlerinin bir kaçý, anlayabil-diðim kadarý ile, onun Kitâbu’l-Câmi’ adlý eserinin bölümleri olarak zikre-dilmektedir.5 0 Ýbn Teymiye’nin eserlerinde kesin bir sonuca ulaþmaya yar-dým edecek hiç bir þey yoktur. Yukarýdaki olgularýn ýþýðýnda, söz konusu eserin Kitâbu’l-Câmi’nin bir bölümünü oluþturduðu kesin bir þekilde söyle-nemez. Þimdi geriye, eðer mümkün olursa, el-Hallâl’ýn Kitâbu’l-Câmi’inin ne tür bir eser olduðunu tetkik etmek kalmýþtýr. el-Buhârî’nin ve et-Tirmizî-’nin eserleri gibi Câmi’ türü hadis eserlerinin yaný sýra51, öyle görünüyor ki, muhaddisler tarafýndan hadisleri içerdiði gibi âsâr’ý da içeren farklý Câmî’ türü eserler de derlenmiþti ve bu eserler konularýna göre tertîb edilmiþti. Muhtemelen, el-Hallâla’ýn bir çok bölüm altýnda hadisler ve âsâr ile destek-leyerek Ahmed b. Hanbel’in öðretilerini derlediði Kitâbu’l-Câmi’ adlý eseri de bu tür bir eserdi.52
el-Hallâl’ýn hâlâ mevcut olan aþaðýdaki eserleri de muhtemelen Kitâbu’l-Câmi’nin bölümleridir:
1. Kitâbu’l-Hadîs ale’t-Ticâra ve’s-Sýnâa: Bu eser otuz beþ sayfa olarak 1348/1929 yýlýnda Þam’da basýlmýþtýr. Eser, hayatýn vazgeçilmez gerekleri olan ticaret ve sanatýn önemine dair Ahmed b. Hanbel’in ifadelerinin der-lendiði bir eserdir. Ýmam bu eserinde tevekkül adý altýnda sanatkarlýðýn altý-ný oyan Sûfiye’yi eleþtirmektedir. el-Hallâl’ýn basýlan tek eseri budur.
2. Kitâbu’l-Emri bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyi ani’l-Münker: Eser, el yazmasý ha-linde Zâhiriye kütüphanesindedir. Eser, Ýbn Hanbe’in emr-i bi’lma’rûf ve nehy-i ani’l-münker ile ilgili ifadelerini içermektedir. Fikirler genellikle meþhur bir hadisin açýklanmasý babýnda öðrencilerinin sorduðu soruya ver-diði cevaplar halinde sunulmaktadýr. O hadis þöyledir: Sizden bir kötülük
48 Bkz., Terceme, s. 81; Tezkira, III, 7. 49 Bkz., Ýctimâ, s. 73-79.
50 Ýbn Asâkir, (Târîh, VI, 362) Kitâbu Edebi’l-Kadâ’yý, Kitâbu’l-Câmi’’nin bir bölümü olarak zikretmektedir. Ýbn Teymiye, Mecmûu Fetâvâ’sýnda (II, 216) Câmi’den uzun bir rivâyet iktibas etmektedir. Bu rivâyet ne tartýþýlan el yazmasýnda bulunmakta, ne de onun konusu ile ilgilidir. 51 Câmi’ türü hadis eserleri, bütünüyle sekiz bölümden oluþur: 1. Akâid, 2. Ahkâm, 3. Rkâk ve
Edebu’t-Taâm, 4. Tefsîr, 5. Târih, 6. Sefer, Kýyâm ve Kuûd, 7. Fiten, ve 8. Menâkýb. 52 Bkz., Risâletu’l-Mustatrafa, s. 30-41; Ulûmu’l-Hadîs
gören onu eli ile deðiþtirsin, eðer gücü yetmezse dili ile deðiþtirsin, eðer buna da gücü yetmezse kalbi ile buðzetsin. Bu ise imanýn en zayýf derecesidir.”
3. Kitâbu’l-Kýrâa ýnde’l-Kubûr: El yazmasý Zâhiriyededir, iki varaktýr.5 3 Bu eserde el-Hallâl Ýmam’ýn mezarlýklarda Kur’an okunmasýnýn sahihliðine dair ifadelerini rivâyet etmektedir. Ýmam ilk baþta bunu bid’at olarak kabul ederken, daha sonra buna izin vermiþtir.
Ahmed b. Seyyâr el-Merrûzî tarafýndan derlenen ve Mesâlu’l-Ýmâm Ah-med b. Hanbel eþ-Þeybanî (212 varak) baþlýðýný taþýyan bir el yazmasýndan söz ederken Fuad Seyyid, yukarýdaki el yazmasýnýn muhtemelen el-Hallâl’ýn Kitâbu’l-Câmi’inin bir bölümü olduðunu söylemektedir, çünkü el-Hallâl Ýbn Seyyâr’ýn öðrencisi idi. El yazmasý þunlardan müteþekkildir:
a) Kitâbu’t-Teraccul
b) Cüz’ü’l-Evvel min Kitâbi Ehli’l-Milel ve’r-Ridde ve Tarîku’s-Sala ve’l-Fer-âid.
c) Kitâbu’l-Vukûf ve’l-Vesâyâ. d) Bâbu Ahkâmi’n-Nisâ.54
4. Kitâbu’l-Ýlel: ez-Zehebî’ye göre el-Hallâl’ýn Kitâbu’l-Ýlel’i bir kaç ciltten oluþmaktadýr.5 5 Bu eser hadislerin zayýf olmasýnýn nedeni ile ilgili bir eser olmalýdýr. Yazar bu eserde Ýbn Hanbel’in Kitâbu’l-Ýlel’ini (birinci cilt Ankara’-da basýlmýþtýr, 1963) çok sýk olarak kullanmýþtýr. Ýbnu’l-Cevzî’ye göre, el-Hallâl tarafýndan derlenen Kitâbu’l-Ýlel Ýbn Hanbel’in kendisinin de eleþtir-diði bir takým hadisleri içermektedir.5 6 Ýbn Kudâme’nin, bu eserin muhtasarý olan Muhtasaru Ileli’l-Hadîs adýnda bir eser derlediði söylenmektedir.5 7 Þu ana kadarki bilgilerimize göre, bu eser hakkýnda da herhangi bir iz yoktur.
Yukarýda adý geçen eserlerin yaný sýra, aþaðýdaki bir kaç eserin de el-Hallâl tarafýndan derlendiði zikredilmektedir.
a) Kitâbu’l-Akîka5 8 b) Kitâbu’s-Sýr5 9
c) Kitâbu Edebi’l-Kadâ6 0
Bu eserler de Kitâbu’l-Câmi’nin bölümleri olmalýdýr.
53 Bu el yazmasý Kitâbu’l-Emr’in son iki varakýdýr.
54 Fihristu’l-Mahtûtât, Dâru’l-Kütübi’l-Mýsriyye (1963), III. bölüm, s. 53. 55 Tezkire, III, 7; Risâletu’l-Mustatrafa, s. 147-148.
56 el-Musned, nþr., Ahmed Muhammed Þâkir, I, 57. 57 el-Muðnî, I, 11.
58 Ýbnu’l-Ferrâ, s. 360. 59 A.g.e., s. 165.
Kubûr (Zâhiriyye). el-Musned min Mesâili Ahmed b. Hanbel (Britanya Müzesi). Basýlmýþ eserler:
Ebû Þehbe, A’lâmu’l-Muhaddisîn, Kahire, 1963.
Ebû Ya’lâ b. el-Ferrâ, Muhtasaru Tabakâti’l-Hanâbile, Þam, 1350/1931.6 1 Ebû Zehra, Ýbn Hanbel.
Brockelmann, Geschichte Der Arabischen Litterature (Supplement) ez-Zehebî, Kitâbu’l-Uluvv, Delhi, 1306/1889.
Tezkiratu’l-Huffâz, Haydarâbâd.
Tercumetu Ýbn Hanbel, (Ahmed Muhammed Þâkir’in yayýnladýðý Musned ile birlikte basýlmýþtýr, I/59-131.).
Fuad Seyyid, Fihristu’l-Mahtûtât, el-Kýsmu’s-Sâlis, (Dâru’l-Kütüb, Kahire). Hacý Halâfe, Keþfu’z-Zunûn, (nþr., Flugel).
Ýbn Asâkir, Târîh, (nþr., Abdulkâdir Bedrân, Þam, 1911-1914). Ýbn Hanbel, Kitâbu’l-Ýlel, (I. cilt, Ankara, 1963).
Kitâbu’r-Redd ale’l-Cehmiyye ve’z-Zanâdika, (el-Halebî). Ýbnu’l-Cevzî, Menâkýbu Ahmed b. Hanbel, (Kâhire, 1931). Ýbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, (Kâhire, 1351/1932).
el-Bâisu’l-Hasîs (nþr., Ahmed Þâkir, el-Halebî).6 2 Ýbnu’n-Nedîm, Fihrist, (Leipzig, 1871).
Ýbnu’l-Kayyým, Ýctimâu’l-Cuyûþ, (Amritsar, 1897). Ý’lâmu’l-Muvakkýîn, (Delhi, 1896).
Muhtasaru Savâriki’l-Mursele, (Mekke, 1348/1929). Ýbn Teymiye, Kitâbu’l-Ýmân, (Delhi, 1311/1894).
Mecmûu Fetâvâ, (Kâhire, 1326/1908). Minhâcu’s-Sünne, (Bulak, 1321/1903).
Muvâfakatu Sarîhi’l-Ma’kûl bi Sarâhati’l-Menkûl, (Minhâcu’s-Sünne’nin kenarýnda basýlmýþtýr).
er-Resâil ve’l-Mesâil, (Kâhire, 1341-49/1923-30). el-Akîdetu’l-Ýsbahâniyye, (Kâhire, 1326/1908). Fetâva’l-Hamaviyye, (Amritsar, Hindistan, 1897). el-Hatîbu’l-Baðdâdî, Târîhu Baðdâd.
el-Hallâl, Kitâbu’l-Hadîs ale’t-Ticâra ve’s-Sýnâa, (Þam, 1348/1929).
Muhammed b. Ebî Ya’lâ el-Ferrâ, Mesâilu Abdilazîz Gulâmu’l-Hallâl, (nþr., Zuheyr eþ-Þâviþ, Þam, 1379/1959).
61 Öyle görünüyor ki, müellif bu kaynaðý zikrederken –eðer baský hatasý deðilse– bir yanlýþlýk yapmýþtýr. Þöyle ki, Hanbelî tabakât müellifleri arasýnda ‘Ebû Ya’lâ b. el-Ferrâ’ adýnda bir âlim yoktur. Muhtemelen müellif, Muhammed b. Ebû Ya’lâ el-Ferrâ’yý (ö. 526/1132) kasdediyordur. Ancak bu durumda da yine bir hatalý atýf durumu devam etmektedir. Çünkü Muhammed b. Ebû Ya’lâ el-Ferrâ, Tabakâtu’l-Hanâbile müellifidir, ancak onun kendi eserini ihtisar ettiðini bilmemekteyiz. Onun eserini Þerefeddîn Abdurrahîm b. Abdullah el-Baðdâdî (ö. 741/1341) ve Muhammed b. Abdulkâdir el-Ca’ferî en-Nablûsî (797/1394) ‘Muhtasaru Tabakâti’l-Hanâbile’ adýyla ihitsar etmiþlerdir. Bu konuda bkz., Koca, Ferhat, Ýslâm Hukuk Tarihinde Selefî Söylem Hanbelî Mezhebi, A. O. Yay., I. bsk., Ankara, 2002, s. 275. (Çev. notu)
62 el-Bâisu’l-Hasîs, Ýbn Kesîr’in eseri deðil, Ahmed M. Þâkir’in eseridir. Bu konuda bir açýklama için bkz., Çakan, Ýsmail Lütfi, Hadis Edebiyatý, s. 186. (Çev. notu)
