Şevkânî'nin Fethü'l- Kadîr'indeki kaynakları ve metodu

Tam metin

(1)Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı. ŞEVKÂNÎ'NİN FETHÜ'L- KADÎR'İNDEKİ KAYNAKLARI VE METODU. Hazırlayan: Faruk ÖZDEMİR. Danışman: Prof. Dr. İshak YAZICI. Doktora Tezi. Samsun, 2013.

(2) Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı. ŞEVKÂNÎ'NİN FETHÜ'L- KADÎR'İNDEKİ KAYNAKLARI VE METODU. Hazırlayan: Faruk ÖZDEMİR. Danışman: Prof. Dr. İshak YAZICI. Doktora Tezi. Samsun, 2013.

(3)

(4) BİLİMSEL ETİK BİLDİRİMİ. Hazırladığım Doktora tezinin, proje aşamasından sonuçlanmasına kadarki süreçte bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet ettiğimi, tez içindeki tüm bilgileri bilimsel ahlak ve gelenek çerçevesinde elde ettiğimi, tez yazım kurallarına uygun olarak hazırladığım bu çalışmamda doğrudan veya dolaylı olarak yaptığım her alıntıya kaynak gösterdiğimi ve yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluştuğunu taahhüt ederim.. __ /__ /__. Faruk ÖZDEMİR.

(5) ÖZET Öğrencinin Adı-Soyadı Anabilim Dalı Danışmanın Adı. Faruk ÖZDEMİR Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı Prof. Dr. İshak YAZICI ŞEVKÂNÎ’NİN FETHÜ’L-KADÎR’İNDEKİ KAYNAKLARI VE METODU. Tezin Adı. Bu çalışmamızda, ondukuzuncu yüzyılda Yemen’in sayılı âlimlerinden biri olan Şevkânî’nin (1173-1250/1760-1834), 1223/1808 yılında başlayıp 1229/1814 yılında tamamladığı “Fethü’l-kadîr” isimli tefsirindeki kaynaklarını ve metodunu incelemeye çalıştık. Çalışmamız bir giriş ve iki bölümden oluşmuştur. Giriş kısmında; çalışmamızın önemini, amacını ve metodunu açıkladık. Birinci bölümde; müellifimizin hayatını, ailesini, yetiştiği ortamı, ilmî şahsiyetini, hocalarını, talebelerini, çeşitli alanlardaki ilmî eserlerini ve kaynaklarını inceledik. Ve tefsirin mukaddimesi, yazılış gayesi ve özellikleri üzerinde durduk. İkinci bölümde ise tefsiri rivâyet, dirâyet ve Kur’ân ilimleri açısından inceledik. Neticede gördük ki Fethü’l-kadîr’de, Kur’ân’ın Kur’ân’la ve Sünnetle tefsirine öncelikle dikkat edilmiş; ayetlerdeki belâğî inceliklere yer verilmiştir. Tefsirde lügat, sarf ve nahiv konularına değinilmiş, kıraat noktasında bolca örnekler verilmiş; Fıkhî ve Kelâmî konular kendine has üslupla ele alınmıştır. Kaynaklar özenle seçilmiş; İslâm dünyasında muteber kabul edilen tefsirlerden nakiller yapılarak birçok görüş bir arada sunulmuştur. Kısacası bu eserle, tefsir sahasında kendisinden sonraki nesillere kalıcı ve oldukça zengin bir miras bırakılmıştır.. Anahtar Sözcükler: 1. Şevkânî 2. Fethü’l-kadîr 4. Rivâyet 5. Dirâyet. 3. Tefsir. 6. ‘Ulûmu’l-Kur’ân.

(6) ABSTRACT Student’s Name and Surname Department’s Name. Faruk ÖZDEMİR Department Of Fundamental Islamic Disciplines. Name of the Supervisor. Prof. Dr. İshak YAZICI THE SOURCES AND METHOD OF SHEWKANI IN FATH AL-QADIR. Name of the Thesis. In this study, we examined the sources and method of Shawkânî (1173- 1250/17601834), was one of the scholars of Yemen, in his Qur’anic exegesis “Fath al-Qadir.” began to write his exegesis in 1223/1808 (a.d.) and finished in 1229/1814 (a.d.). Our work consists of an introduction and two chapters. In the introduction, we presented the significance, object, and methodology of our study. In the first chapter we examined his life, his family, his environment, his scholarly character, his teachers and students, his works on various Islamic sciences and sources. And we studied the prologue of the exegesis, its purpose and main characteristics. In the second chapter, we examined the exegesis from the perspective of of dirayah (comprehension) and riwayah (narrative) methods and Qur’anic sciences. In the conclusion, we found out that riwayah and dirayah methods were used in “Fath al-Qadir” equally. The author paid attention to interpreting Qur’anic verses with the help of other verses and the sayings of the Prophet. He also pointed out the rhetorical aspects of the verses. Linguistic and grammatical issues were stated; and different styles of recitation were explained through several examples. Legal and theological matters were examined by means of a specific approach. Sources were selected with special care and quotations from widely-accepted works of exegesis were presented along with various views. In short, the author has left a significant and rich work for the future generations in the field of Qur’anic exegesis. KEY WORDS: 1. Shewkânî 4. Rivâyah. 2. Fethu’l- Qadir 3. Commentary 5. Dirâyah. 6. Quranic sciences. II.

(7) ÖNSÖZ. Bizi yokluktan varlık âlemine çıkartan Yüce Allâh’a (c.c.) hamd olsun. O’nun habîbi Hz. Muhammed (s.a.v.)’e, âline ve ashâbına salât ve selâm olsun. Hz. Muhammed (s.a.v.) vasıtası ile insanlığı karanlıktan aydınlığa çıkarmak için hidâyet rehberi olarak gönderilen Kur’ân-ı Kerîm, insanların kolayca anlamaları ve hayata geçirerek yeryüzünde adaletin ve hakkın hâkim olması amacıyla asr-ı saâdetten günümüze kadar pekçok müfessir tarafından tefsir edilmiştir. İşte bu müfessirlerden bir tanesi de “Fethü’l-kadîr el-câmi’ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ilmi’t-tefsîr” adlı tefsirin sahibi, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Abdillâh eşŞevkânî es-San’ânî el-Yemânî’dir. Hicrî XIII, Milâdî XIX. asırda müstakil eserlerden çok, şerh ve haşiyelerin yaygınlık kazandığı bir sırada Şevkânî’nin Kur’ân-ı Kerîm’i Fâtiha sûresinden Nâs sûresinin sonuna kadar tefsir eden beş ciltlik müstakil bir eser meydana getirdiğini görmekteyiz. İsminden de anlaşılacağı gibi hem rivâyet hem de dirâyet tefsirlerinin bütün özelliklerini aynı anda içerisinde barındıran ve bunu sistematik bir şekilde belirli bir düzen içerisinde okuyucularının hizmetine sunan bu eseri ve müellifini tanımak ve ilim çevrelerine tanıtmak amacıyla böyle bir araştırma yapmaya karar verdik. Araştırmamız genel olarak bir giriş ile iki bölümden oluşmaktadır. Girişte araştırmanın konusu, amacı, önemi, metodu ve kaynaklarını incelemeye çalıştık. Birinci bölümde müellifin hayatı, eserleri ve kaynaklarına yer verdik. İkinci bölümde ise araştırmamızın ağırlık noktasını teşkil eden Şevkânî’nin tefsirindeki metodunu, rivâyet ve dirâyet tefsiri açısından söz konusu eserin özellikleri ile ‘Ulûmu’l-Kur’ân’a bakışını incelemeye çalıştık. Müfessirimizin tefsirdeki metodunu incelerken “Fethü’l-kadîr”deki metodunu söz konusu etmeden önce tefsir usûlü açısından kısa bilgiler verdik ve netice kısmı ile araştırmamızı tamamladık.. III.

(8) Tezimizdeki âyet mealleri konusunda Suat YILDIRIM ve DİBY meallerinden yararlandık. Hadis kaynaklarını verirken hadis mecmualarının, sırasıyla kitap, bab, cilt, sayfa numaralarını ve hadis numaralarını da verdik. Ayrıca yazmada kolaylık sağladığından dipnotlara verdiğimiz numaraları bölümler halinde ayrı ayrı değil de baştan sona kadar bir silsile halinde verdik. Dipnotlarda gerekli kısaltmaları yapmış olmakla birlikte, bibliyografyayı şahıs isimlerine göre düzenlediğimiz için dayandığımız kaynağın müellifinin meşhur olan ismini, künyesini veya nisbesini de vermeye özen gösterdik. Tez planımızın tespiti ve konularının işlenişinde tefsir metodları konusunda akademik çalışma yapmış olan müelliflerin eserlerinden istifade ettiğimizi burada belirtmek isteriz. Bu araştırmamızın kusursuz bir çalışma olduğunu iddia etmiyoruz. Ancak bu mütevâzi araştırmamızı yönetme nezaketini gösteren, tezimizin bütün safhalarında rehberlik ve danışmanlığımızı üstlenerek tezimizi yöneten, çalışmalarımız esnasında değerli fikirlerinden, yönlendirme ve tavsiyelerinden istifade ettiğim başta muhterem danışmanım Prof. Dr. İshak YAZICI olmak üzere, fikirleriyle çalışmamıza ışık tutan ve tezimizi okuyarak gerekli düzeltmelerin yapılmasına katkıda bulunan Prof. Dr. Mehmet OKUYAN, Doç. Dr. Yaşar KURT, Doç. Dr. Kenan AYAR ve Yrd. Doç. Dr. Recep Orhan ÖZEL hocalarıma şükranlarımı sunmayı bir borç bilirim.. Faruk ÖZDEMİR Samsun, 2013. IV.

(9) İÇİNDEKİLER. ÖZET…………………………………………………………………………………… I ABSTRACT…………………………………………………………………………... II ÖNSÖZ……………………………………………………………………………….. III İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………….. V KISALTMALAR...…………………………………………………………………XIII. GİRİŞ I. ARAŞTIRMANIN KONUSU…………………………………………………………1 II. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ…………………………………………….2 III. ARAŞTIRMANIN METODU………………………………………………………7 IV. ARAŞTIRMANIN KAYNAKLARI…………………………………………….......8. BİRİNCİ BÖLÜM EL-İMÂM MUHAMMED BİN ALİ BİN MUHAMMED EŞ-ŞEVKÂNÎ'NİN HAYATI, ESERLERİ VE TEFSİRİNİN KAYNAKLARI I. MÜELLİFİN HAYATI, ESERLERİ VE TEFSİRİNİN KAYNAKLARI..…………...9 A. HAYATI……………………………………………………………………………9 1. İsmi, Nesebi ve Doğum Yeri………………………………………………………9 2. Tahsili, Hocaları, Talebeleri, Mezhebi, Akidesi, Vefat Yeri, Yılı ve Etkisi……..10 a. Tahsili, Hocaları ve Talebeleri……………...………………………………..10 b. Mezhebi ve Akidesi….……………………………………………………... 15. V.

(10) c. Vefat Yeri ve Yılı.………...………………………………………………... 16 d. Etkisi……..……….....……………………………………………………….17 B. ESERLERİ…………………..……………………………………………………... 18 1. Hadis ve Hadis İlimleriyle İlgili Eserleri.………………………………………… 18 2. Akâitle İlgili Eserleri…………………...………………………………………… 19 3. Fıkıhla İlgili Eserleri……………………………………………………………… 20 4. Fıkıh Usûlü İle İlgili Eserleri……………………………………………………... 20 5. Edebiyat İle İlgili Eserleri………………………………………………………… 21 6. Şiir ve Arap Dili ve Edebiyatıyla İlgili Eserleri.…………………………………. 21 7. Tarihle İlgili Eserleri...…………………………………………………………… 21 8. Mantıkla İlgili Eserleri……………………………………………………………. 22 9. Biyografiyle İlgili Eserler………………………………………………………… 22 10. Tefsirle İlgili Eserle.…………………………………………………………….. 22 a. Fethü’l-Kadîr’in Tanıtılması…...………………………………………………... 22 b. Fethü’l-Kadîr’in Yazılış Gayesi..……………………………………………….. 23 c. Fethü’l-Kadîr’in Metodu…………...……………………………………………. 25 C. TEFSİRİNİN KAYNAKLARI………...…………………………………………... 28 1. Ashâbdan Olan Müfessirler………………………………………………………. 28 a. Abdullâh b. Mes'ûd……...………..………………………………………….. 28 b. Ali b. Ebî Tâlib...…………………………………………………………….. 30 c. Abdullâh b. Abbas………....………………………………………………… 33 2. Tâbiînden Olan Müfessirler……..………………………………………………... 37 a. Mücâhid b. Cebr……...….…………………………………………………... 37 b. Hasan el-Basrî……….……………………………………………………….. 40 c. Katâde b. Di'âme es-Sedûsî el-Basrî……..…………………………………... 42 3. Lügat ve Dil Kaynakları…………………...……………………………………... 46 a. Ferrâ…...…………………………….……………………………………….. 46 b. Ahfeş.……...…………………………………………………………………. 48 c. Zeccâc.………...………………...…………………………………………… 50 4. Başvurduğu Tefsir Kaynakları……….…………………………………………… 51. VI.

(11) 5. Başvurduğu Hadis, Fıkıh ve Kelâm Kaynakları……..…………………………… 62 6. Başvurduğu Lügat ve ‘Ulûmu'l- Kur'ân Kaynakları.......…………………………. 75 7. Başvurduğu Tarih, Tabakât ve Muhtelif Kaynaklar……………………………… 81. İKİNCİ BÖLÜM TEFSİRİNDEKİ METODU I. METODU…………………………………………………….……………………... 86 A. RİVAYET YÖNÜNDEN ÖZELLİĞİ…………………………………………… 86 1. Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsiri……………………………...……………………… 86 a. Bir Âyeti Başka Bir Âyetle Tefsir Etmesi...…………...…………………… 87 b. Bir Âyeti Anlamca Benzer Bir Âyetle Te’yid Etmesi…...…....……………..88 2. Kur’ân’ın Sünnetle Tefsiri……………………………………..………………... 90 3. Kur’ân’ın Sahâbe Kavilleriyle Tefsiri……………………...…………………… 95 4. Kur’ân’ın Tâbiîn Kavilleriyle Tefsiri.……………………….…………………...97 5. Kur'ân'ın Etbau't-Tâbiîn Kavilleriyle Tefsiri.………………..………………….100 6. İsrâiliyyât Yönünden Tefsirinin Durumu……………………………………….101 a. Geçmiş Ümmetler ve Peygamberlerle İlgili Haberlere Yer Vermesi …..….103 b. Kâinat ve Yaratılışla İlgili Ayrıntılı Malumat Vermesi………......……….. 108 B. DİRÂYET YÖNÜNDEN ÖZELLİĞİ………………………………………….. 111 1. Fıkıh İlmindeki Yeri……………………………………………….…………... 112 a. Âyetlerin İhtiva Ettiği Hükümlerle İlgili Çeşitli Fukahanın Görüşlerini Ortaya Koyması……...……………………………………………………………… 113 b. Kendi Görüş Ve Tercihleri……...…………………………………...……. 116 c. Âyetlerden Hükümler Çıkarması……...…...…………………..………….. 119 2. Kelâm İlmindeki Yeri ve Görüşleri…………………………...……………….. 120 a. Hulûd Kelimesi Hakkındaki Görüşlere Yer Vermesi……...……...………. 120 b. Kıyâmet Alametlerine Yer vermesi…...…………………….…………….. 123. VII.

(12) c. İmâmetin Şartlarına Değinmesi……...………………….………………… 123 d. Rızık Konusundaki Görüşlere Yer vermesi…...……..……………………. 125 e. İman-Amel İlişkisine Değinmesi………...………………………………... 126 f. Hidâyet ve Dalâlet Konusuna Değinmesi…………………………………. 127 g. Fâsık Kavramı Hakkındaki Görüşlere Yer Vermesi...…..…………………129 h. Ru'yetullah Konusuna Yer Vermesi...……...……….…………………….. 133 ı. Sihir Konusunda Mezheplerin İhtilafına Yer Vermesi…...…...…………… 137 i. "Dinde Zorlama Yoktur" Âyeti Hakkındaki Görüşlere Yer Vermesi……... 138 j. Şehitlerin Rızıklanması Hakiki Mi Mecâzî Mi? Sorusuna Cevap Vermesi.. 140 k. Taklide Karşı Tutum…………...………………………………………..… 141 l. Mîzânın Keyfiyetini İzah Etmesi...……...…………………………………. 146 m. Şeytanı Görmek Mümkün Mü? Sorusuna Cevabı………...……...………. 148 n. Yeme-İçme, Zînet Takınmanın Zühd Hayatına Aykırı Olmadığını İzah Etmesi ............………………………………………………………………... 149 o. Cennete Allah'ın Lutfu İle Mi Girilir? Sorusuna Cevap Vermesi………… 150 ö. Tekvînî Âyetleri İzah Etmesi……...………………………………………. 151 p. Peygamberlerin Nisyandan Masum Olmadıklarını Belirtmesi…...……….. 155 r. Göz Değmesi Konusundaki Görüşünü Açıklaması……...………..……….. 156 s. Berzahta Azabın Olduğuna İşaret Etmesi………...……………..………… 158 ş. Cinler İçin Cennet Var Mı? Sorusuna Cevap Vermesi……………..……... 159 t. Emr-i bi'l-Ma'rûf ve Nehy-i ani'l-Münkerin Hükmünü Belirtmesi.….…..... 161 u. Tevessül Konusundaki Görüşü………...…………………….……………. 162 3. Hadis İlmindeki Yeri……………………………………….………………….. 164 a. Zayıf Hadislere Yer Vermesi…...…………………………………………. 165 b. Mürsel Hadislere Yer Vermesi…………...…………………………….…. 166 c. Garib Hadislere Yer Vermesi…………...………………………………… 167 d. Hasen Hadislere Yer Vermesi…………...………………………………... 168 e. Sahih Hadislere Yer Vermesi…………......………………………………. 169 f. Mevkûf Hadislere Yer Vermesi........……………...………………………..170 g. Münker Hadislere Yer Vermesi….…...…………………………………… 171 h. Merfû Hadislere Yer Vermesi……...……………………………………... 172. VIII.

(13) 4. Lugat, Sarf ve Nahiv Bakımından Özelliği……...…………………………….. 173 a. Ayetlerde Geçen Harf ve Edatların Fonksiyon ve Manalarına Temas Etmesi……………………………………………………………………….....174 (1) Vâv-ı Haliyye………..…………………………………………………. 174 (2) Fâ-i Ta'kibiyye…...…………….……………………………………….. 174 (3) Fâ-i Sebebiyye………...………………...……………………………… 174 (4) Fâ-i Cevâbiyye……...…………………………………………………... 175 (5) Fâ-i Cezâiye…………...………………………………………………... 175 (6) Muhaffef "İn" ve "Lâm-ı Fârika"………..…………….……………….. 175 (7) Masdariyye Edâtı "En"………..…………………...…………………… 175 (8) Nâfiye Edâtı "İn"…………………………………..…………..……….. 176 (9) Te'kid Edâtı Lâm……………………………..…………………..…….. 176 (10) Lâm-ı Ahdiye……………………………………………..…………... 176 (11) Lâm-ı Cinsiye……………………………………….…………..…….. 176 (12) Lâm-ı İbtidâiyye………………………………..…………..…………. 177 (13) Kasem Edâtı Lâm…………………………..…………………..……... 177 (14) Haberiyye Edatı Kem…………………..………………..……………. 177 (15) Beyâniyye Edâtı Min……………….………………………...……….. 177 (16) İbtidâiyye Edâtı Min…………..…………………………..………….. 178 (17) Ba'ziyye Edâtı Min………..………………………………..…………. 178 (18) İstiğrak Edâtı Min……..……………………………………..……….. 178 (19) Mâ-i Mevsûliyye………………………………………..…………….. 178 (20) Mâ-i Masdariyye…………….………………………………..………. 179 (21) Mâ-i Şartiyye………………………………………………...………... 179 (22) Mâ-i İstifhâmiyye………………….………………………..………… 179 (23) Zâid Harf……………………….……………………………..………. 179 (24) İnkar Hemzesi...……….………………………………………………. 180. IX.

(14) (25) Bâ-i Sebebiyye…………………………………………...……………. 180 b. Terkipler Üzerinde Durarak Nahiv İlmi Açısından İzahlar Getirmesi….… 180 (1) Mübtedâ ve Haberler…………...…………………………..…………… 180 (2) Fâiller……………...……………………………………………………. 181 (3) Mef'uller…………...……………………………………………………. 181 (4) İstisnâlar……………...………………………………………….……… 182 (5) Temyizler………...……………………………………………………... 183 (6) Zarflar………...………………………………………………………… 183 (7) Haller……...……………………………………………………………...183 (8) Bedeller……...………………………………………………………….. 183 (9) Atf-ı Beyanlar……...………………………………………………….... 184 (10) Te'kidler………...……………………………………………………... 184 (11) Cümle Çeşitleri…...…………………………………………………… 184 (a) Cümle-i Müste'nefe………………………………………………...... 184 (b) Cümle-i Mu'terize……………………………………...……………. 185 (c) Şart ve Cevap Cümleleri……………………………………...……... 185 (d) Hal Cümlesi…………………………………………………..……... 185 (e) İsim Cümlesi……………………………………………..………….. 185 (12) Izmâr…..……………………………………………………………… 186 (13) Hazf……..…………………………………………………………….. 186 c. Sarf İlmi Açısından İzahlarda Bulunması……..………………..………… 186 (1) Fiilin Etimolojisini, İ'lal, İdgam ve İbdal Durumlarını Belirtmesi...….. 187 d. Sarf İlmiyle İlgili Diğer Bazı Hususları Belirtmesi……...……..…………. 188 (1) İsim Fiiller…….……………………………………….………………. 188 (2) Müzekker ve Müennes Kelimeler…….…………..…………………… 189 e. Kıraat Farklılığına Temas Etmesi……...……….…………………………. 189 f. Filologların Görüşlerine Dayanarak Kelimeleri İzah Etmesi………...……. 191. X.

(15) g. Âyetteki Kelimelerin Kullanışları ve Anlamlarına Değinmesi…….……... 191 h. Âyetlerden Şâhitler Getirerek Kelimeleri İzah Etmesi…………...………... 192 ı. Hadislerden Şâhitler Getirerek Kelimeleri İzah Etmesi………..………….. 193 i. Âyetlerde Geçen Kelimeleri Şiirle İzah Etmesi……...….………………… 195 j. Asılları Arapça Olmayan Kelimeleri İzah Etmesi……..…………………... 197 k. Kelimelerin ve Âyetlerin Farklı Anlamları Arasında Tercih Yapması…… 198 l. Kelimelerin Lügat ve Istılah Anlamlarını İzah Etmesi……...………...…… 199 5. Belâgat İlmi Bakımından Özelliği…………………………………..…………. 201 a. Mecâz……...………………………………………………..……………... 201 b. Kinâye…...……………………………………………..………………….. 202 c. Teşbih……...……………………………………..………………………... 203 d. İltifat Sanatı………...……………………...……………………………… 204 e. İstiâre………………...………………..……...………………………….... 205 C. ‘ULÛMU’L-KUR’ÂN YÖNÜNDEN ÖZELLİĞİ..……………………….…… 206 1. Nüzûl Sebeplerini Değerlendirme Usûlü……………………………...……….. 206 a. Bazı Hâdiseler Üzerine Nazil Olan Âyetlerle İlgili Nüzûl Sebepleri….….. 208 b. Hz. Peygambere Yöneltilen Sorular Üzerine Nazil Olan Âyetler…..…….. 211 2. Nâsih-Mensûh Konusundaki Tutumu………………………………………….. 213 a. Kur’ân’da Neshin Vâki Olduğuna İşaret Eden Âyetleri Değerlendirme Biçimi………………………………………………………………………... 214 b. Nâsih-Mensûh Âyetleri Beyan Etmesi…...……………………………….. 218 3. Muhkem-Müteşâbih Âyetleri Değerlendirmesi………………………………... 220 a. Muhkem-Müteşâbih Kavramları Açıklaması…...…………..…………….. 222 b. Bazı Müteşâbih Âyetleri Yorumlaması……...……….…………………… 227 4. Hurûf-u Mukattaayı Te’vil Edişi..…………………...………………………… 230 5. Müşkilü’l-Kur’ân’a Değinmesi………………..………………………………. 238 a. Müşkil ve Müşkilü'l-Kur'ân Kavramları………...………………………… 238 b. Tercih Kâideleri………...…………………………………………………. 240. XI.

(16) c. Âyetler Arasında Tenakuz Varmış Gibi Görünme Sebepleri ve Şekilleri… 241 d. Şevkânî'nin Fethü'l-Kadîr'inde Müşkil Âyetleri Te'vil Ediş Metodu.…...... 245 6. Müphemâtü’l-Kur’ân’ı Yorumlaması………………………………………….. 249 7. Emsâlü’l-Kur’ân’a Değinmesi…………………………………………..……... 250 8. Fedâilu'l-Kur'ân'a Değinmesi…………………………………………………... 253 9. İ'câzü'l- Kur'ân'a Yer Vermesi…………………………………………………. 255 10. Garîbu'l- Kur'ân'a Değinmesi…………………………………………...……. 259 11. Vücûh ve Nezâire Değinmesi………………………………………….……... 261 12. Mücmel ve Mübeyyen Konusuna Yer Vermesi……………………...………. 265 13. Tenâsübü's-Süver Hakkındaki Görüşü.………………………………………. 267 14. Halku'l- Kur'ân'a Değinmesi………………………………………………….. 269 SONUÇ……………………………………………………………………………… 272 BİBLİYOGRAFYA………………………………………………………………… 281 ÖZGEÇMİŞ …………………………………………………………………………289. XII.

(17) KISALTMALAR a.g.e. a.g.m. a.g.md. a.mlf. a.s. bsk. bkz. b. c. c.c. çev. DEÜ DİA. DİBY Haz. h. Hz. Haz. İFAVY İİVY Krş. m. md. MÜİFVY nşr. r.a. s.a.v./s.a.s. s. şrh. TDVY Thk. t.y. trc. vb. vd. v.s. yay. y.y.. : Adı geçen eser. : Adı geçen makale. : Adı geçen madde. : Aynı müellif. : Aleyhi’s-Selâm : Baskı : Bakınız. : Bin, İbn. : Cilt : Celle Celâlühü. : Çeviren. : Dokuz Eylül Üniversitesi. : Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. : Diyânet İşleri Başkanlığı Yayınları. : Hazırlayan. : Hicrî. : Hazreti. : Hazırlayan. : İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları. : İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları. : Karşılaştırınız. : Milâdî : Maddesi. : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları : Neşreden/ Neşriyat. : Radiyallâhu Anh/ Radiyallâhu Anha : Sallallâhu Aleyhi ve Sellem : Sayfa. : Şerh eden. : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. : Tahkik. : Baskı tarihi yok. : Tercüme. : Ve benzeri. : Ve diğerleri. : Ve saire : Yayınları : Baskı yeri yok.. XIII.

(18) GİRİŞ I. ARAŞTIRMANIN KONUSU Kutsal kitabımız "Yaratan Rabbinin adıyla oku!"1 âyetinin inmeye başlamasından itibaren 23 yıllık nüzûl süresi içerisinde "Kim Allah'a ve Resûl'e itaat ederse işte onlar, Allah'ın kendilerine lutuflarda bulunduğu peygamberler, sıddîkler, şehitler ve sâlih kişilerle beraberdir. Bunlar ne güzel arkadaştır!"2 âyetinin "Bize doğru yolu göster. Kendilerine lutuf ve ikramda bulunduğun kimselerin yolunu; gazaba uğramışların ve sapmışların yolunu değil!"3 âyetini tefsir etmesi gibi bizzat Kur'ân'ın kendisi tarafından açıklanmıştır. Hz. Peygamber (s.a.s.) de "İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman için ve düşünüp anlasınlar diye sana da bu Kur'ân'ı indirdik."4 âyetinde belirtildiği gibi Kur'ân'ı tebliğ ve tebyin etme görevi mûcibince onu hem sözlü hem de fiilî olarak uygulamalarıyla açıklamış ve "yaşayan Kur'ân" olmuştur. Resûlullah (s.a.s.)'ın irtihalinden sonra "Şüphesiz ki bu Kur'ân en doğru yola iletir."5, "(Resûlüm!) Sana bu mübarek Kitab'ı, âyetlerini düşünsünler ve aklı olanlar öğüt alsınlar diye indirdik."6, "Onlar Kur'ân'ı düşünmüyorlar mı? Yoksa kalpleri kilitli mi?"7, "Andolsun biz Kur'ân'ı öğüt alınsın diye kolaylaştırdık. (Ondan) öğüt alan yok mu?"8 âyetlerinin gereği 14 asırdır sahâbe, tâbiîn, etbau't-tâbiîn başta olmak üzere yüzlerce, binlerce hatta milyonlarca müfessir tarafından üzerinde düşünülmüş, açıklanmış ve yorumlanagelmiştir. Resûlullah (s.a.s.) hayattayken, Kur'ân'ı tefsir konusunda tek otorite olduğu için, anlaşılmayan âyetlere açıklık getirerek artık itiraza, farklı yorumlara mahal kalmayacak şekilde son noktayı koyabiliyordu. Fakat o (s.a.s.) yaklaşık 6236 âyetin tamamını 1. Alak 96/1. Nisâ 4/69. 3 Fâtha 1/6-7. 4 Nahl 16/44. 5 İsrâ 17/9. 6 Sâd 38/29. 7 Muhammed 47/24. 8 Kamer 54/17, 22, 32, 40. 2.

(19) yorumlamadığına göre doğal olarak insanlar akletme yetenekleri, yorumlama kabiliyetlerine göre Kur'ân'ı yorumlayacaklar, hâliyle birbirinden farklı yorumlar ortaya çıkacaktır. Buna göre Kur'ân'ı Şârî'in murat ettiği şekilde, anlama ve yorumlama faaliyetini bugün nasıl tahakkuk ettireceğiz? M. Akif'in (1936) "Doğrudan doğruya Kur'an'dan alıp ilhamı, Asrın idrakine söyletmeliyiz İslam'ı" dizelerinde belirttiği gibi günümüz insanının anlayacağı şekilde onu nasıl ele alabiliriz? Bu çerçevede Şevkânî "Fethü'l – kadîr el-câmi’ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ilmi’t-tefsîr" adlı eserinde Kur'ân'ı anlama ve yorumlama faaliyetini nasıl gerçekleştirme çabası ve gayreti içerisinde olmuş, eserinde hangi kaynaklardan istifade etmiş ve nasıl bir metot takip etmiştir? Soruları bizim için problem olarak karşımıza çıkmaktadır. İşte bu sorular araştırmamızın konusunu teşkil etmektedir. II. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ. Bu çalışmayı yapmak istememizin amacı 18. asrın son çeyreği ile 19. asrın ilk yarısında yaşamış olan Şevkânî'nin Fethü’l-kadîr adlı eserinde şu hususları sırasıyla açıklığa kavuşturmaktır: - Şevkânî'nin eserini kaleme alırken başvurduğu tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, mezhepler tarihi, tarih, biyografi, lugat, sarf, nahiv, belâgat, ‘ulûmu'l- Kur'ân ve muhtelif kaynakları müellifleriyle tespit etmek. - Rivâyetler yönünden, Kur'ân'ın Kur’ân’la, sünnetle, sahâbe, tâbiîn, etbau't-tâbiîn kavilleriyle tefsiri ve İsrâiliyyât yönünden tefsirinin durumunu örneklerle belirlemek. - Dirâyet yönünden, âyetlerin ihtiva ettiği hükümlerle ilgili çeşitli fukahânın görüşlerini ortaya koyması, fıkhî hükümler içeren âyetlerle ilgili kendi görüş ve tercihleri gibi fıkıh ilmindeki yeri; hulûd kelimesi, iman-amel ilişkisi, ru'yetullah, göz değmesi ve imâmetin şartları gibi kelâmî konulardaki görüşleri; lugat, sarf ve nahiv bakımından özelliği ile mecâz, kinâye, teşbih, istiâre ve iltifat sanatları gibi belâgat ilmi yönünden özelliklerini yine örneklerle belirlemek.. 2.

(20) - ‘Ulûmu'l-Kur'ân yönünden ise nüzûl sebepleri, nâsih-mensûh, muhkem-müteşâbih, hurûf-u mukattaa, müşkilü’l-Kur’ân, müphemâtü’l-Kur’ân, emsâlü’l-Kur’ân, fedâilu'lKur'ân, i’câzü’l-Kur’ân, garîbu’l-Kur’ân, vücûh ve nezâir, mücmel ve mübeyyen, tenâsübü’s-süver ve halku'l-Kur'ân gibi konulardaki yaklaşımı ve değerlendirmeleri yine örnekler verilmek suretiyle tespit edilecektir. Şevkânî'nin, “Fethü'l-kadîr el-câmi’ beyne fenneyi'r-rivâye ve'd-dirâye min ilmi'ttefsîr” adlı eseri isminden de anlaşılacağı gibi hem rivâyet hem de dirâyet tefsirini bir araya toplayan, iki temel tefsir metodu olan rivâyet ve dirâyetin bir araya gelmiş hâli gibidir. Bu nedenle Şevkânî Kur'ân'ı tefsir ederken kendisinden önceki başta Taberî olmak üzere pek çok klasik tefsir kaynaklarından istifade etmiş, bunların yanında biyografi, kütüb-i sitte ve diğer hadis kaynakları, fıkıh, kelâm, lugat, sarf, nahiv, belâgat, tarih, astronomi ve ‘ulûmu'l-Kur'ân kaynakları gibi pek çok esere müracaat etmiştir. Kur'ân'ı rivâyet yönünden tefsir ederken Kur'ân'ın Kur’ân’la, sünnetle, sahâbe, tâbiîn ve etbau't-tâbiîn kavilleriyle tefsirine yer vermiş, Tevrat ve İncil'e de müracaat ederek İsrâilî rivâyetlere de değinmiştir. Kur'ân'ı dirâyet yönünden tefsir ederken de, fıkhî hükümler içeren âyetlerle ilgili hem mezheplerin hem de kendisinin kişisel yorum ve tercihlerine yer vermiştir. Kelâm ilmini alakadar eden âyetlerle ilgili olarak itikâdî mezheplerin görüşlerine genişçe yer verdikten sonra kendi fikrini de beyan ederek konuya açıklık kazandırmıştır. Şevkânî eserinde Kur'ân ilimlerine de oldukça fazla yer vermiş bu konularda farklı yorumların yanında yine kendi görüş ve değerlendirmelerini de yansıtmıştır. Bu açıklamalara göre eser üzerindeki çalışmamız şu açılardan önem arz etmektedir: - Bu çalışma, Kur’ân’ın tefsiri konusunda ne gibi kaynaklara müracaat edilmesi gerektiği hakkında yol gösterici olacaktır.. 3.

(21) - Kur'ân'ın rivâyet veya dirâyet yönünden nasıl tefsir edilmesi gerektiği ya da “Ulûmu’lKur’ân” konularının nasıl bir bakış açısı ile ele alınacağı hususlarında faydalı bilgiler sunacaktır. - Bunları dikkate alan günümüz Kur'ân yorumcusuna da farklı bakış açıları ve perspektifler kazandıracaktır. - Bir diğer husus da Kur'ân'ın keyfî ve ilhâdî yorumlarla ele alınmasının önüne geçme noktasında uyarıcı bilgiler sunacak olmasıdır. Yemenli bir âlim olan Şevkânî değişik bilim dallarında 114 kadar eser yazmış olmasına rağmen ülkemizde müellifin eserleri üzerinde yapılan çalışmalar çok sınırlı kalmıştır.9 Tezi yazmaya başladığımız 2011 yılında yüksek lisans düzeyinde 4, doktora düzeyinde ise 1 tanesi devam etmekte olan 2 çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar şunlardır: 1- Danışmanlığını Prof. Dr. Vecdi AKYÜZ'ün yaptığı yüksek lisans çalışmasını Nail OKUYUCU, "Şevkânî'nin Fıkıh Tarihi Anlayışı ve Mezheplere Bakışı" adıyla 2008 yılında Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslâm Hukuku Bilim Dalı bünyesinde yapmıştır. 2- Danışmanlığını Yrd. Doç. Dr. Rahim TUĞRAL'ın yaptığı yüksek lisans çalışmasını Yakup BIYIKOĞLU, "Şevkânî'nin Fethü'l-Kadîr'inde Esbâb-ı Nüzûl ve Kur'ân'ın 9. Şevkânî hakkında ilk eser talebesi olan Muhammed b. Hasan ez-Zimârî’nin Kitâbü’t-tiksâr fî cîdi ‘allâmeti’l-ekâlîm ve’l-emsâr’ı olup müellif burada Şevkânî’nin hocalarını ve talebelerini geniş bir şekilde ele almaktadır. Şevkânî’ye dâir kaleme alınan ilk modern akademik çalışmaların Ahmed Hâfız el-Hakemî’nin eş-Şevkânî edîben ve şâ’iren (1977), İbrâhim İbrâhim Hilâl’in el-İmâmü’ş-Şevkânî ve’l-ictihâd ve’t-taklîd (Kâhire 1979) adlı eserleri olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca Hüseyin b. Abdullâh el-Amrî’nin el-İmâmü’şŞevkânî: Râ’idü ‘asrih (Beyrut 1990), Kâsım Muhammed Gâlib eş-Şercî’nin el-İmâmü’şŞevkânî: ‘Asruhû ve fikruh (Beyrut 1988), Şa’bân Muhammed İsmâil’in el-İmâmü’ş-Şevkânî ve menhecühû fî usûli’l-fıkh (Devha 1989), Ziyâd Ali’nin el-Fikrü’s-siyâsî ve’l-kânûnî ‘inde’ş-Şevkânî (Beyrut 1999) ve Halîme Bûkerûşe’nin Me’âlimü tecdîdi’l-menheci’l-fıkhî nümûzecü’ş-Şevkânî (Devha 2002) isimli çalışmaları modern Şevkânî literatürünün önemli eserleri arasındadır. Batıdaki çalışmalar arasında dikkat çeken Bernard Haykel’in Revival and Reform: The Legancy of Muhammed al-Shawkâni adlı eserinde Şevkânî’nin hayatı ve çalışmalarını çevreleyen tarihî şartlar ayrıntılı biçimde ele alınmakla birlikte onun görüşleri ve katkıları yüzeysel bir şekilde anlatılmaktadır. San’a Üniversitesi’nin 1990’da düzenlediği Şevkânî sempozyumunda sunulan tebliğlerden bazıları Dirâsât Yemeniyye dergisinde yayımlanmıştır (Bkz., Eyüp Said Kaya & Nail Okuyucu, “Şevkânî” md., DİA, c. 39, TDVY, İstanbul, 2010, s. 27).. 4.

(22) Anlaşılması (Âyetlerin İniş Sebebi)" adıyla 2003 yılında Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde yapmış, İstanbul'da 2005 yılında Rağbet Yayınları tarafından basımı yapılmıştır.10 3- Danışmanlığını Prof. Dr. Vecdi AKYÜZ'ün yaptığı yüksek lisans çalışmasını Hasan ARSLAN, "İslâm Hukukçusu Şevkânî ve İçtihatla İlgili Görüşleri" adıyla 2003 yılında Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde yapmıştır. 4- Danışmanlığını Prof. Dr. Fahrettin ATAR'ın yaptığı yüksek lisans çalışmasını Sümeyye ONUK, "Şevkânî'nin es-Seylü'l-Cerrâr Adlı Eserinin Tanıtımı" adıyla 2010 yılında Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde yapmıştır. 5- Danışmanlığını Prof. Dr. Ali Osman KOÇKUZU'nun yaptığı doktora çalışmasını Adil YAVUZ, "Muhammed b. Ali eş-Şevkânî, Hayatı, İlmî Şahsiyeti ve Hadisçiliği" adıyla 2002 yılında Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde yapmıştır. Ayrıca Adil YAVUZ'un "Şevkânî'nin Fıkıhçılığı" adlı makalesi11 de vardır. 6- Danışmanlığını Prof. Dr. Hüseyin YAŞAR'ın yaptığı “Şevkânî’nin Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi” adlı doktora çalışmasını Yakup BIYIKOĞLU Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde yapmaya devam etmektedir12. 10. 11. 12. Bir girişle iki bölümden oluşan eserin giriş bölümünde Şevkânî’nin hayatı ile esbâb-ı nüzûl hakkında genel bilgiler verilmiştir. İkinci bölümde Şevkânî’nin esbâb-ı nüzûl anlayışı genişçe ele alınmış ikinci bölümde ise müfessirin esbâb-ı nüzûl anlayışı eleştirel bir yaklaşımla değerlendirilmiştir. Bkz. Adil Yavuz, “Şevkânî'nin Fıkıhçılığı”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 3, 2004, ss. 265-288. Tezimizi kaleme aldığımız 2011 yılında devam etmekte olan adı geçen tez 2012 yılında tamamlanmıştır. Ayrıca tezimizi bitirdiğimiz 04 Temmuz 2013 tarihinde danışmanlığını Prof. Dr. Ahmet ÇELİK’in yaptığı “eş-Şevkânî ve Tefsiri Fethü’l-Kadîr” adlı doktora çalışmasını Âdem EKİNCİOĞLU Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde yapmaya devam etmektedir. Tezimizi tamamlayıp bitirme aşamasında inceleme imkânı bulduğumuz Yakup Bıyıkoğlu’nun “Şevkânî’nin Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi” adlı doktora tezi hakkında şu değerlendirmeleri yapabiliriz: Titiz bir çalışma ürünü olduğu anlaşılan adı geçen tez bir girişle dört bölümden müteşekkildir. Girişte araştırmanın konusu, amacı, metodu ve kaynakları hakkında bilgi verilmiştir. Birinci bölümde Şevkânî’nin yaşadığı döneme yer verilmiştir. Bu bölüm müfessirin yaşadığı dönemde Yemen, hayatı, eserleri ve etkisi ile Yemen’de tefsir hareketleri başlıkları altında incelenmiştir. İkinci bölümde müfessirin Fethü’l-kadîr’deki tefsir, Kur’ân ilimleri, hadis, fıkıh, kelâm, tasavvuf, dilbilim ve tarih kaynakları tespit edilmiş, tefsirin genel ve başlıca özellikleri belirtilmiş, âyetleri tefsir ederkenki yaklaşımı bağlamında farklı görüşlere yer vermesi, kendi yorumunu belirtmesi, ihtilaf ve ittifaklara değinmesi, görüşler arasında tercihte bulunması gibi konular. 5.

(23) ele alınmıştır. Bu bölümün son kısmında müfessirin sûreleri ve âyetleri tefsir ederken takip ettiği yöntem ortaya konmaya çalışılmıştır. ‘Şevkânî’nin Kur’ân Anlayışı’ anabaşlıklı üçüncü bölümde müfessirin ilâhî kelâm olarak Kur’ân’a bakışı başlığı altında vahiy yorumu, Kur’ân’ın indiriliş gayesi ve anlaşılmasının gerekliliği, Kur’ân’ın hak ve muhkem kitap oluşu ve Kur’ân’ın anlaşılmasında te’vile bakışı incelenmiştir. Yine bu bölümde müfessirin ibadet kaynağı olarak Kur’ân’a yaklaşımı ele alınmıştır. Ayrıca bu bölümde Kur’ân ilimlerinden mekkî-medenî, muhkem-müteşâbih, hurûf-u mukattaa, nesh, müşkilü’l-Kur’ân, i’câzu’l-Kur’ân, müphemâtü’l-Kur’ân, mücmelü’l-Kur’ân, fedâilü’l-Kur’ân, emsâlü’lKur’ân, aksâmu’l-Kur’ân, Kur’ân kıssaları, İsrâiliyyât görüşü, âyet ve sûreler arasındaki münâsebet gibi konulara yaklaşımı âyetlerden örnekler verilmek suretiyle izah edilmeye çalışılmıştır. Dördüncü ve son bölümde ise müfessirin tefsirinin çeşitliliği üzerinden selefî anlayıştaki konuları ele alması bağlamında kelâmî tefsire yaklaşımı, fıkhî tefsire ait konuları ele alışı, dilbilim ile ilgili konulara bakışı ve tefsirinde mezhebî yorumlara karşı duruşu incelenmiştir. Yukarıdaki bölümler ve başlıklar çerçevesinde tezini kaleme alan Yakup Bıyıkoğlu’nun “Şevkânî’nin Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi” başlıklı tezinde ulaştığı sonuçları maddeler halinde şöyle özetleyebiliriz: 1- Şevkânî, dönemin ilmî malzemesinden yararlanarak, özgün ve derinlemesine bilgiyi dayalı bir eser ortaya koyma adına dilbilim kaynaklardan tarihî kaynaklara kadar pek çok eserden faydalanmıştır. 2- Fethü’l-kâdir’in dirâyetten ziyâde rivâyet ağırlıklı olduğu rahatlıkla söylenebilir. 3- Şevkânî’nin tefsiri rivâyet yöntemi bakımından İbn Kesîr’in tefsiriyle; özellikle nüzûl sebeplerinde bazı zayıf rivâyetleri eserine nakletmesi ve ilk dönem ilmî tefsir yaklaşımları açısından Suyûtî’nin tefsiriyle benzeşir. Fıkhî tefsirde ise Kurtubî’nin el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-Kur’ân tefsiriyle örtüşür. 4- Müfessir fıkıh konusunda olduğu gibi tefsir yönteminde de nassın zâhirine bağlı kalmayı yeğlemiştir. Ancak gerekli gördüğü yerlerde mecâza gitmiştir. Dolayısıyla selefî anlayışı benimsemesine rağmen bu alanda teorik hususların dışına çıkarak pratikte farklı uygulamalar yağtığı da bir gerçektir. 5- Şevkânî kıraatler konusuna ciddî anlamda eğilip değişik okuyuşlardan kaynaklanan anlam farklılıkları üzerinde durmuş, bazen şaz kıraatlere de yer vermiştir. 6- Müfessir Kur’ân’ın anlaşılması konusunda tefsir anlamını ifade etmek için te’vil kelimesini kullanmıştır. 7- Müteşâbih lafzın karşılığı Arap lisanında varsa açıklanmasını önermiştir. 8- Şevkânî neshi kabul eden âlimler tarafında yer almıştır. 9Müfessir fedâilü’l-Kur’ân konusunda zayıf haberlerin bulunduğunu ve bunlara itibar edilmemesini belirtmiş fakat buna rağmen kendisi de bu konuda mâlumat vermiştir. 10- O, ayetler arasında münâsebet aramayı gereksiz görmüştür. 11- Muhteva çeşitliliği bakımından Şevkânî’nin tefsiri kelâmî tefsir metodu olarak selefî anlayışa sahiptir. 12- Şevkânî, fıkhî tefsir anlayışı bağlamında Kurtubî örneğinde olduğu gibi fıkhî konulara ağırlık vermiştir. 13Müfessir içtihadın teşvik edilmesini îmâ etmiş bu kavrama zıt gördüğü taklidden sakınılmasını ısrarla belirtmiştir. 14- Müellif tefsir yöntemi bakımından dilbilim/filolojik tefsire büyük önem vermiştir. 15- Fethü’l-kâdîr’e mezhebî tefsir algısıyla bakıldığında itikâdî ve fıkhî bağlamda Zeydî bir tefsir vasfına sahip olduğu söylenemez. 16- Eserde işârî yorumlar yok denecek kadar azdır (Bkz., Yakup Bıyıkoğlu, “Şevkânî’nin Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi” (Yayınlanmamış Doktora Tezi, DEÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012). Tezimizin bahsi geçen tezden şu konularda farklı olduğunu belirtebiliriz: “Şevkânî’nin Fethü’l-Kâdîr’indeki Kaynakları ve Metodu” adlı tezimizde farklı olarak müşkilü’l-Kur’ân konusu, müşkil ve müşkilü’l-Kur’ân kavramları, tercih kaideleri, âyetler arasında tenâkuz varmış gibi görünme sebepleri ve şekilleri ile Şevkânî’nin Fethü’lkadîr’inde müşkil âyetleri te’vil ediş metodu kapsamlı ve örneklerle ele alınmıştır. Kur’ân ilimleri kapsamına giren garîbu’l-Kur’ân, vücûh ve nezâir konusunda önce ilgili ilimlere ilişkin usul bilgileri verilip Fethü’l-kadîr’den örnekler sunulmuştur. Tefsirin belâgat ilmi açısından özelliği incelenirken mecâz, kinâye, teşbih, istiâre ve iltifat sanatları hakkında önce teorik bilgiler sunulmuş ardından tespit edilen pekçok örnekten bazılarına yer verilmiştir. Şevkânî Fethü’l-kâdîr’de lugat, sarf ve nahiv konularına ağırlık verdiği için biz de tezimizde müfessirin âyetlerde geçen harf ve edatların fonksiyon ve manalarına temas etmesi, fiillerin. 6.

(24) Biz de "Şevkânî'nin Fethü'l-Kadîr'indeki Kaynakları ve Metodu" adlı çalışmamızla 5 ciltlik eserini ele alırken istifade ettiği bütün kaynakları, rivâyet ve dirâyet yönünden özelliği ile Kur'ân ilimlerini değerlendirme usulünü daha kapsamlı bir şekilde ele almaya çalışacağız. Bu nedenle bu çalışmamız Şevkânî'nin tefsirini değişik yönleriyle tanıtacak olması açısından da önem arz etmektedir. III. ARAŞTIRMANIN METODU. etimolojisini, i’lal, idgam ve ibdal durumlarını belirtmesi, kıraat farklılığına temas etmesi, filologların görüşlerine dayanarak kelimeleri izah etmesi, âyetlerden ve hadislerden şâhitler getirerek kelimeleri izah etmesi, asılları Arapça olmayan kelimelerle bazı kelimelerin lugat ve ıstılah anlamlarını açıklaması gibi konulara temas ederek tefsirin bu yönlerini ayrıntılı olarak yansıtmaya çalıştık. Tezimizin farklı yönlerinden biri de Şevkânî’nin hadis ilmindeki yeri konusunun ele alınmış olmasıdır. Bu bağlamda zayıf, mürsel, garib, hasen, sahih, mevkûf, münker ve merfû hadis kavramları hakkında ayrı başlıklar altında teorik bilgiler verildikten sonra müfessirin tefsirinden bu tür hadislere dâir örnekler sunulmuştur. Bıyıkoğlu tezinde şefaat, sihir, nazar, nüzûl-i İsâ, kadının peygamberliği ve bid’at gibi kelâmî konulara yer vermiş olmakla birlikte biz tezimizde bu konuların dışında “Kelâm İlmindeki Yeri ve Görüşleri” başlığı altında hulûd kelimesi, kıyâmet alâmetleri, imâmetin şartları, rızık, imanamel ilişkisi, hidâyet ve dalâlet, fâsık kavramı, şehitlerin rızıklanması, mîzânın keyfiyeti, şeytanı görmenin mümkün olup-olmadığı, zühd anlayışı, cennete Allah’ın lutfu ile mi girileceği, peygamberlerin nisyandan masum olmadıkları, berzahta azabın varlığı, cinler için cennet olup-olmadığı, emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i ani’l-münkerin hükmü ve tevessül konularına yer vererek Fethü’l-kadîr’in bu yönlerini de ortaya çıkarmaya çalıştık. Şevkânî’nin yaşadığı Yemen bölgesinde Zeydiyye mezhebi yaygın olduğu için onun bu mezhebe bağlı olup-olmadığını daha net açığa çıkarmak gayesiyle adı geçen kelâmî konuları açıklarken mezhepler tarihi kaynaklarından istifade etmek suretiyle müfessrin bu konulara dâir görüşleriyle başta Zeydiyye olmak üzere Mu’tezile, Şai ve Hâricilik gibi mezheplerin görüşleri karşılaştırmalı ve detaylı olarak ele alınmış, Şevkânî’nin ne Zeydiyye ne de başka herhangi bir mezhebe bağlı kalmadığı açıklığa kavuşturulmuştur. Tezimizin rivâyet yönünden özelliği başlığı altında etbau’t-tâbiîn kavillerine de yer verilmesi bir diğer farklılık olarak zikredilebilir. Tezimizin bir diğer farklılığı da Şevkânî’nin başvurduğu tefsir kaynaklarından Taberî, İbn Atiyye, İbn Kesîr, Râzî, Ebû Hayyân, Zemahşerî, İbnü’l-‘Arabî, Kurtubî gibi müfessirlerin tefsirlerinin özellikleri hakkında dipnotlar halinde mâlumat verilerek ne kadar önemli ve temel kaynakları esas aldığının ortaya konmaya çalışılmış olmasıdır. Ayrıca Şevkânî’nin eserinde çokça ismini zikrettiği ashâbdan olan müfessirlerden Abdullâh b. Mes’ûd, Ali b. Ebî Tâlib ve Abdullâh b. Abbâs; tâbiînden olan müfessirlerden Mücâhid b. Cebr, Hasan el-Basrî, Katâde b. Di’âme es-Sedûsî el-Basrî; lugat ve dil kaynaklarından olan Ferrâ, Ahfeş ve Zeccâc hakkında tabakât kitaplarından bilgi verip Fethü’l-kâdîr’den adı geçenlerle ilgili örnekler sunmamız tezimizin temayüz eden özelliklerindendir. Tezimizin benzer ve farklı bulguları sonuç kısmında zikredildiği için burada vermeye gerek görmüyoruz. İki tezin ulaştığı benzerlikler tezin konusu olan Fethü’lkadîr’in her iki tez yazarı tarafından da doğru okunup değerlendirildiğini gösterirken farklı sonuçlar ise bakış açılarındaki zenginliğe işaret ettiği gibi teze konu teşkil eden eserin ilim çevrelerine bütün yönleriyle tanıtılması, farklı yönlerinin ve detaylarının ortaya çıkarılması bakımından faydalı olacağı kanaatindeyiz.. 7.