G‹R‹fi
Seks hormonlar› beynin organizasyonunun geliflme-sinde ve aktivasyonunda önemli role sâhiptir. Seks hor-monlar›n›n duygudurum üze-rine etkileri daha çok östro-jen üzerine yo¤unlaflm›flt›r. Estradiol’ün (E2) serotonerjik sistem üzerinden duyguduru-mu etkiledi¤i düflünülmekte-dir. Depresyon için en kabûl gören teori depresif hastalar-da merkezî serotonerjik fonk-siyonda defisit veya bozukluk oldu¤u teorisidir (Maes ve Meltzer 1995). E2 beynin öst-rojen reseptörü içeren bölge-lerindeki serotonin reseptör yo¤unlu¤unu azalt›r ve MAO’ nun (mono amin oksidaz) parçalanma h›z›n› art›r›r. So-nuçta E2 beyinde serotonin konsantrasyonunu art›r›r, bu da duygudurumu yükseltir (Biegon ve ark. 1982).
Östrojen kullanan yafll› ka-d›nlarda depresif semptom prevalans› kullanmayanlara göre daha düflük bulunmufl-tur (Palinkas ve Barrett-Con-nor 1992). Seks hormonlar›n-dan progesteron ise, östroje-nin duygudurum ve kognitif fonksiyonlar üzerine olan olumlu etkilerini azalt›r. Pro-gesteron MAO aktivitesini art-t›rarak serotonin katabolizma-s›n› artt›r›r, böylece serotonin seviyeleri düfler. (McEwen ve Woolley 1994).
Testosteron ile duygudu-rum iliflkisi daha çok hipogo-nadal erkeklerde araflt›r›lm›fl ve depresyon skorlar› ögono-dal erkeklerden daha yüksek bulunmufl ve androjen
tedavi-Y
Y
Deniz Suna Erdinçler
RELATIONSHIPS BETWEEN DEPRESSIVE MOOD AND ENDOGENOUS SEX HORMONE LEVELS IN ELDERLY
WOMEN AND MEN ABSTRACT
Objective: The purpose of this study was to determine whether endogenous sex steroid hormone levels are associated with depressed mood in ambulatory older women and men. Method: One hundred and two elderly patients admitted to the geriatric outpatient unit of Cerrahpafla Medical School were recruited in this study. The mean ages of the women and men patients admitted to the study were 69.47+/-8.31 and 76.23+/-7.95, respectively. Mo-od and depression were assessed with the Geriatric Depression Scale, and cognitive func-tions were assessed with the Mini-Mental State Examination. Five patients were excluded from the study because of presence of dementia. Twelve patients refused blood hormone assay. Estradiol (E2), testesterone, progesterone, dehydroepiandrosterone sulfate (DHEA-S) levels were analyzed with chemiluminessence; androstenedion levels were analyzed with radioimmunoassay.
Results: Relationships between age and sex hormones, age and depression scores were evaluated with Pearson correlation method. A negative correlation between DHEA-S and age (p=0.01), androstenedion and age (p=0.05) was found in women. In men, no meaning-ful correlation was found between the age and sex hormones. The influence of the age and sex hormones levels on the depressive mood scores was evaluated by the multivariate
li-Doç. Dr., ‹stanbul Üniversitesi, Cerrahpafla T›p Fakültesi, ‹ç Hastal›klar› Anabilim Dal›, Geriatri Bilim Dal› Yaz›flma Adresi: PK 19, K.M. Pafla, ‹stanbul / Tel: 212 6320030 - Faks: 212 3565345 / e-mail: pam@istanbul.edu.tr
A
Afi
fiL
LII K
KA
AD
DIIN
N V
VE
E E
ER
RK
KE
EK
KL
LE
ER
RD
DE
E D
DE
EP
PR
RE
ES
S‹‹F
F
D
DU
UY
YG
GU
UD
DU
UR
RU
UM
M V
VE
E E
EN
ND
DO
OJJE
EN
N S
SE
EK
KS
S
H
HO
OR
RM
MO
ON
NL
LA
AR
RII A
AR
RA
AS
SIIN
ND
DA
AK
K‹‹ ‹‹L
L‹‹fi
fiK
K‹‹
ÖZET
Amaç: Bu çal›flmada ambulatuar kad›n ve erkek yafll›larda endojen seks hormon seviyele-ri ile depresif duygudurum aras›nda iliflki olup olmad›¤› araflt›r›ld›.
Yöntem: Cerrahpafla T›p Fakültesi Geriatri poliklini¤ine baflvuran 102 kad›n ve erkek has-ta çal›flmaya al›nd›. Çal›flma grubunun 80’ini kad›n, 22’sini erkek hashas-ta oluflturdu. Çal›flma-ya kat›lanlar›n Çal›flma-yafl ortalamalar› kad›n ve erkekte s›ras›yla 69,47 +/-8,31 ve 76,23 +/-7,95 idi. Duygudurum ve depresyon Geriatrik Depresyon Ölçe¤i, kognitif ifllevleri ise Mini Mental Test kullan›larak de¤erlendirildi. Befl hasta demans› oldu¤u için çal›flmadan ç›kart›ld›. On iki hasta ise kan vermeyi kabûl etmedi. 85 hastan›n plâzma östradiol (E2), testosteron, proges-teron, dehidroepiandrosteron sülfat (DHEA-S) seviyeleri kemiluminesens yöntemiyle, and-rosteneidon seviyeleri ise radyoimmünassay ile ölçüldü.
Bulgular: Pearson korelasyonu ile kad›n ve erkekte yafl ile seks hormonlar› ve depresyon skorlar› aras›ndaki iliflki araflt›r›ld›. Kad›nda, DHEA-S ve Andrsteneidon ile yafl aras›nda an-laml› negatif bir iliflki (s›ras›yla p=0.01 ve p=0.05) bulundu. Erkekte ise yaflla seks hormon-lar› aras›nda anlaml› bir korelasyon yoktu. Depresif duygudurum skorhormon-lar› üzerine yafl ve hormonlar›n etkisi multivariate lineer regresyon metodu ile de¤erlendirildi. Depresif duygu-durum kad›n ve erkekte androsteneidon ile anlaml› negatif bir korelasyon (s›ras›yla, p=0.05 ve p=0.01) gösterdi. Bu iliflki yafl ve di¤er hormonlar›n etkilerinden ba¤›ms›zd›. Ayr›ca er-kekte testosteron ile depresif duygudurum aras›nda zay›f (r =-530) negatif yönde ve geçer-li (p=0.05) bir igeçer-liflki saptand›.
Tart›flma ve Sonuç: Yafllanmayla seks hormonlar›ndaki azalma ile depresyon s›kl›¤›ndaki art›fl aras›nda iliflki varl›¤› farkl› hasta gruplar›nda ve farkl› ölçümlerle araflt›r›lm›fl, çeliflkili sonuçlar elde edilmifltir. Bu çal›flmada depresif duygudurum skorlar› ile seks hormonlar›n-dan sâdece androstenedion aras›nda hem kad›n hem de erkekte anlaml› negatif bir kore-lasyon bulunmufltur. Adrenal bir steroid olan bu hormonun duygudurum üzerine olan etkile-ri baflka çal›flmalarla da desteklenmelidir.
si duygudurum skorlar›n› azaltm›flt›r (Burris ve ark. 1992) Yafll› erkeklerde yap›-lan bir çal›flmada da serbest testosteron seviyeleri ile dep-resif duygudurum skorlar› aras›nda anlaml› negatif bir korelasyon bulunmufltur (Bar-ret-Connor ve ark. 1999).
Androstenedion ve dehid-roepiandrosteron (DHEA) her iki cinste de adrenal bezi ve gonadlar taraf›ndan
üreti-len hormonlard›r. ‹kisi de androjen ve östrojen biyo-sentez yolunda bulunur. (Vermeulen 1983); dehidro-epiandrosteron sülfat (DHEA-S), yafll›da eriflkindeki zirve de¤erin %25’ine kadar azal›r ve DHEA-S’nin yafl-lanma olay›nda önemli rol oynad›¤›na inan›lmaktad›r (Yen 1999a). DHEA-S, yafll› ve orta yafll›larda yap›lan çal›flmalar›n bâz›lar›nda duygudurumu düzeltmifl (Bloch ve ark. 1999, Morales 1994, Wolkowitz ve ark. 1997), bâz› çal›flmalarda ise bu etki görülmemifltir (Wolf ve ark. 1997). Androstenedion, DHEA’dan sen-tez edilir, testosteron veya östrojene çevrilir. Andros-tenedionun klinik etkileri hakk›nda çok bilgi yoktur.
Depresif semptom prevalans› yafll›da genç eriflkin-den daha yüksek olmas›na ra¤men psikososyal risk faktörleri (sosyal izolasyon, kronik hastal›klar, fonksi-yonel yetersizlik gibi) kontrol alt›na al›nd›¤›nda yafll›-larda depresyon riskinin gençlerden daha yüksek ol-mad›¤› bildirilmektedir (Roberts 1997). Buna karfl›l›k, toplum içinde yaflayan yafll›larda majör depresif hasta-l›k kriterlerini tafl›mayan ciddi depresif semptom pre-valans› %20’dir (Scogin 1994). Seks hormonlar›nda yafllanmayla meydana gelen azalmalar›n depresif semptom prevalans›nda artmaya neden oldu¤unu ile-ri süren çal›flmalar›n yan›nda, bu görüflü destekleme-yen çal›flmalar da vard›r.
Bu çal›flmada toplum içinde yaflayan, ba¤›ms›z ka-d›n ve erkek 55 yafl›n üstündeki yafll›larda aa)) seks hor-monlar›n›n yaflla iliflkisi, bb)) depresif duygudurum ile seks hormonlar› aras›ndaki iliflkiyi araflt›rmak amaçlan-d›.
YÖNTEM
Çal›flmaya ‹stanbul Üniversitesi Cerrahpafla T›p Fa-kültesi ‹ç Hastal›klar› Anabilim Dal› Geriatri Poliklini-¤i’ne baflvuran 55 yafl üzerindeki 102 hasta kat›ld›. Po-liklinik baflvurular› s›ras›nda günlük yaflamlar›n› etkile-yecek fiziksel k›s›tlamalar›n›n olmamas› koflulu arand›. Kognitif fonksiyonlar› Mini Mental Durum Muayenesi (MMSE) ile de¤erlendirildi. Mini Mental skoru 20’nin alt›nda olan 5 hasta çal›flmadan ç›kart›ld›. On iki hasta ise hormon ölçümleri için kan vermeyi kabûl etmedi. Çal›flmay› kabûl eden 85 hastan›n 20’si erkek, 65’› ka-d›nd›. Grubun yafl da¤›l›m› erkekte 60 ilâ 93 aras›nda olup, ortalama 76.23+/-7.95, kad›nda ise 55 ilâ 89 ara-s›nda olup, ortalama 69.47+/-8.31 idi. Duygudurum ve
depresyon Yasavage ve arkadafllar› (1983) taraf›ndan oluflturulan, geçerlilik ve güvenirlilik incelemesi yap›l-m›fl olan yafll› nüfusa yönelik bir depresyon ölçe¤i olan Geriatrik Depresyon Ölçe¤i (GDÖ) ile de¤erlen-dirildi. Bu ölçe¤in Türk yafll› nüfusunda depresyon ta-n›s› koymaktaki geçerlilik ve güvenilirli¤i Ertan ve ar-kadafllar› (1997) taraf›ndan da gösterilmifltir. Ölçe¤in doldurulmas›nda deneklerin kendilerinin okuyarak doldurmas› esas›na göre uygulama yap›l›rken sâdece dört dene¤in okuma yazmas› olmad›¤›ndan araflt›r›c› taraf›ndan sorular hiç bir yorum veya aç›klama yap›l-maks›z›n okunarak yard›mc› olundu. Hastalardan GDÖ’ni doldurduktan sonra hormon tâyini için saat 08 ilâ 10 aras›nda 10 ml düz kan al›nd›. Bütün kanlar Cerrahpafla T›p Fakültesi Merkez Laboratuar›’na gönderildi, orada santrifüje edilip, çal›fl›l›ncaya kadar -70°C derecede sakland›.
Östradiol, progesteron ve testosteron, Beckman Coulter Access markal› cihazda kemiluminesens yön-temiyle Roche marka kitler kullan›larak çal›fl›ld›. DHEA-S ise Roche Elecysis E170 markal› cihazda kemi-luminesens yöntemiyle Roche marka kitler kullan›la-rak çal›fl›ld›. Androstenedioni, radioimmunassay yön-temiyle DSL 3800 markal› kit kullan›larak çal›fl›ld›. Okumalar RIASTAR gama sayac›nda yap›ld›.
‹statistiksel yöntem: Seks hormonlar› ile depresif duygudurum skorlar› aras›ndaki iliflkiyi araflt›rmak için multivariate linear regression metodu kullan›ld›. Yafl, seks hormonlar› ve depresif duygudurum skorlar› ara-s›ndaki iliflki Pearson korelasyonu ile de¤erlendirildi. P<0.05 ise anlaml› kabûl edildi.
BULGULAR
60 kad›n, 25 erkek hastadan oluflan çal›flma gru-bunda erkeklerin yafl ortalamas› kad›nlardan anlaml› olarak daha yüksekti (p<0.001). Her iki grup da istatis-tiksel olarak yeterli say›da vak’adan olufluyordu. Yafl, hormon seviyeleri ve depresif duygudurum skorlar› her iki cins aras›nda karfl›laflt›r›ld›¤›nda sâdece yafl, öst-rojen ve testosteron de¤erlerinde anlaml› farkl›l›klar bulundu (Tablo 1). Östrojen ve testosterondaki seks farkl›l›¤› beklenen bir durumdu. Her iki cinste yafl, hormon seviyeleri ve depresif duygudurum skorlar› aras›ndaki iliflki pearson korelasyonu ile de¤erlendiril-di. Kad›nda yafllanmayla DHEA-S ve androstenedion
near regression method. The depressive mood showed a negative correlation with andros-tenedion levels in women and men (p=0.01 and p=0.05 respectively). This relationship was free from the effects of the age and other hormone levels. In addition, a poor (r=-530) ne-gative but significant (p=0.05) correlation was found between testosterone and depressive mood in men.
Discussion and Conclusion: The relationships between increasing frequency of depres-sion and decreasing sex hormone levels in aging were investigated in different patients gro-ups with various analyzing methods, and contradictory results were concluded. In this study, a negative meaningful correlation was found between only androstenedion and dep-ressive mood scores in women and men. Other investigations are warranted for the effects of this adrenal steroid hormone on the mood.
seviyelerinde anlaml› azalma vard› (s›ras›yla p=0.001, p=0.028). Erkekte ise yafllan-man›n hormon seviyeleri üze-rine anlaml› bir etkisi yoktu. Östrojenle progesteron ara-s›nda ayn› yönde çok zay›f (r=0.279, p=0.024), DHEA-S ile androstenedion aras›nda ayn› yönde çok zay›f (r=0.340, p=0.006), progeste-ron ile androstenedion aras›n-da ise ayn› yönde zay›f güçte (r=0.451, p=0.001) geçerli bir iliflki vard›. Bunlar, post me-nopozal dönemdeki kad›nla-r›n seks hormonlar› aras›nda-ki beklenen iliflaras›nda-kilerdi. Erkek-te östrojenle progesErkek-teron ara-s›nda, androstenedion ile de testosteron aras›nda orta güç-te ayn› yönde geçerli bir iliflki vard› (s›ras›yla r=0.51, p= 0.02; r=0.61, p=0.004). Ka-d›nda depresif duygudurum skorlar› ile androstenedion aras›nda (r=-0.246, p=0.05), erkekte ise depresif duygudu-rum skorlar› ile androstenedi-on ve testosterandrostenedi-on aras›nda (s›-ras›yla, 0.594, p=0.006; r=-0.530, p=0.02) negatif yönde orta güçte geçerli bir iliflki saptand›. Ba¤›ml› de¤iflken olarak depresif duygudurum skoru al›n›p multivariate
line-ar regresyon metodu ile de¤erlendirildi¤inde, kad›n ve erkekte sâdece androstenedion ile depresif duygudu-rum skorlar› aras›nda zay›f güçte negatif yönde geçer-li bir igeçer-liflki bulundu (s›ras›yla p=0.047, p=0.006). Bu iliflki yafl, östrojen, progesteron, DHEA-S ve testoste-rondan ba¤›ms›zd› (Tablo 2).
TARTIfiMA
Bu çal›flmadaki bulgular depresif duygudurum ile seks hormonlar› aras›ndaki iliflkinin yafll› erkeklerde androsteneidon ve testosteron, kad›nlarda ise sâdece androsteneidon ile bulundu¤unu göstermifltir. Dep-resyon ile seks hormonlar› aras›ndaki iliflki çok araflt›-r›lan konulardan biri olmas›na ra¤men, bu konuda bir fikir birli¤i yoktur. Bu iliflki daha çok peri- ve postme-nopozal kad›nlarda östrojen üzerine yo¤unlaflm›flt›r (Hunter 1986). Hormon replasman terapisi (HRT) alan kad›nlarda s›cak basmas›, uykusuzluk gibi psiko-lojik stres belirtilerinin ortadan kalkmas›n›n duygudu-rumu yükseltebilece¤i bildirilmifltir. Bu nedenle seks steroidlerinin duygudurum üzerine etkilerinin do¤ru-dan m›, yoksa fiziksel semptomlar› düzelterek
psikolo-jik stresi azaltmalar› yoluyla m› oldu¤unu de¤erlendir-mek güçtür. 1190 kad›n› içeren bir çal›flmada 60 yafl›n üstündeki kad›nlarda HRT’nin (östrojen, progesteron, testosteron) depresyon skorlar›n› anlaml› olarak dü-flürdü¤ü gösterilmifltir (Palinkas ve Barrett-Connor 1992).
Duygudurum üzerine seks hormonlar›n›n etkileri erkekte daha az araflt›r›lm›fl olup, daha çok testoste-ron üzerine yo¤unlafl›lm›flt›r. Erkekte seks hormonlar› ile depresyonu araflt›ran önceki çal›flmalar muhteme-len farkl› hasta popülasyonlar› ve androjen ölçümleri nedeniyle kar›fl›k sonuçlar vermifltir. Kontrol gruplu ilk çal›flmada (Vogel ve ark. 1978) depresyonlu erkek-lerde toplam ve serbest testosteron anlaml› olarak dü-flük bulunmufltur. 1985’de Yesavage majör depresyo-nu olan 18 erkekte depresyodepresyo-nun ciddiyeti ile testoste-ron seviyeleri aras›nda korelasyon oldu¤unu göster-mifltir. Bizim çal›flmam›zda da testosteron seviyeleri düfltükçe depresif duygudurum skoru artmaktad›r. Randomize plasebo kontrollü bir çal›flmada 56 sa¤l›k-l› yaflsa¤l›k-l› erke¤e fizyolojik testosteron seviyeleri sa¤la-mak için testosteron yamalar› yap›flt›r›lm›fl, duygudu-Tablo 1: Kad›n ve erkekte hormon seviyeleri ve depresif
duygudurum skorlar› C
Ciinnssiiyyeett OOrrttaallaammaa SSttaannddaarrtt ssaappmmaa PP******
Yafl K* 69.47 8.31 0.001 E** 76.23 7.95 Östradiol (pg/ml) K 14.75 9.68 0.0001 E 31.04 15.30 DHEA-S (mlog/dl) K 71.37 57.33 0.809 E 74.83 50.22 Progesteron (ng/ml) K 0.35 0.22 0.079 E 0.45 0.24 Androstenedion (ng/ml) K 0.92 0.55 0.276 E 1.07 0.45 Testosteron (ng/ml) K 0.26 0.22 0.0001 E 4.64 1.35
Depresif duygudurum skoru K 12.50 6.98 0.861 E 12.19 8.32
* Kad›n, ** Erkek *** Kad›n ve erkek aras›ndaki farkl›l›¤›n p de¤eri
Tablo 2: Depresif duygudurum skoru ile androstenedion aras›ndaki liflki
D
Deepprreessiiff dduuyygguudduurruumm AAnnddrroosstteenneeddiioonn pp sskkoorruu ((nngg//mmll))
Kad›n (n = 60) 12.50 0.92 0.047 Erkek (n = 25 12.19 1.07 0.006
rum üzerine hiçbir etki saptanmam›flt›r (Janowsky ve ark. 1994). Ayn› flekilde suprafizyolojik dozlarda tes-tosteron uygulanan sa¤l›kl› genç erkeklerde de duygu-durum üzerine herhangi bir etki tesbit edilmemifltir (Bhasin ve ark. 1996). Buna karfl›l›k, 50-89 yafllar› ara-s›nda 856 erke¤i içeren Rancho Bernardo çal›flmas›n-da (Barrett-Connor ve ark. 1999) serbest testosteron ve dihidrotestosteron seviyeleri yaflla azalmakta ve depresyon skorlar› ile anlaml› negatif bir iliflki göster-mektedir.
Bu çal›flmada erkeklerde yafl›n testosteron, andros-teneidon ve DHEA-S üzerine etkisi bulunmam›flt›r. Biyo-yararl› testosteron ve östrojen seviyeleri, toplam testosteron ve toplam estradiole göre yaflla daha çok azalma gösterir (Vermeulen ve Kaufman 1995). Bu ça-l›flmada biyo-yararl› testosteron ve östradiol seviyeleri bak›lmad›¤›ndan yafl›n bu hormonlar üzerindeki etki-sini görmemekteyiz. Bu çal›flmada erkeklerde testoste-ron ile depresif duygudurum skoru aras›nda orta güç-te (r=-0,530), güç-ters yönde ve geçerli (p=0.016) bir iliflki saptanm›flt›r. Ayn› flekilde androsteneidon ile duygu-durum skoru aras›nda da orta güçte (r=-0.594), nega-tif yönde ve geçerli (p=0.006) bir iliflki vard›r.
Kad›nda ilerleyen yaflla DHEA-S ve androsteneidon seviyeleri azalmas›na ra¤men, sâdece androsteneidon ile depresif duygudurum skorlar› aras›nda anlaml› ne-gatif bir iliflki bulunmufltur. DHEA ve androstenedion adrenal kaynakl› seks steroidleridir. Bunlardaki de¤i-fliklikler hipotalamo-pituiter-adrenal akstaki de¤iflik-likleri yans›t›r. DHEA-S yafllanmayla di¤er steroidlere göre daha bâriz flekilde azal›r. Yafll›da DHEA-S seviye-leri eriflkindeki zirve de¤erin ancak %25’i kadard›r. DHEA kad›n ve erkek seks steroidleri, testosteron, öst-radiol, progesteron ve androstenedionun prekürsörü-dür. Bu nedenle yafllanmayla adrenal bezde meydana gelen de¤iflikliklerin duygudurum üzerine etkileri da-ha çok DHEA-S seviyeleri ile de¤erlendirilmifltir (Katz ve Morales 1998). Bu konudaki çal›flmalarda çeliflkili-dir. Heuser ve arkadafllar›n›n (1998) yapt›¤› bir çal›fl-mada hiperkortisolemik depresif kiflilerde DHEA sevi-yeleri kontrol grubundan yüksek bulunmufltur. We-ber ve arkadafllar› (2000), majör depresyonu bulunan kad›nlarda hipotalamo-pitüiter adrenal sistemin hipe-raktivitesinin sonucu olarak testosteron, androstene-dion ve dihidrotestosteron seviyelerinin yüksek oldu-¤unu bildirmifltir. Weber’in yapt›¤› çal›flmada yafl orta-lamas› 48’dir ve ciddi depresyonu bulunan kiflilerdir. Bizim çal›flmam›zda kognitif ifllevleri normâl olan yafl-l›larda özel bir hastal›k grubu oluflturulmadan yafllan-man›n seks hormonlar› ve depresyon skorlar›na etkisi ve depresyon skorlar› ile seks hormonlar› aras›nda bir iliflki olup olmad›¤›na bak›lm›flt›r. Ranco Bernardo ça-l›flmas› yafll› kad›nlarda düflük DHEA-S seviyeleri ile depresif duygudurum aras›nda negatif anlaml› bir ilifl-ki bulmufltur (Barret-Connor ve ark. 1999). Bu çal›fl-man›n sonuçlar› bizim sonuçlar›m›z› desteklemekte-dir.
SONUÇ
Sonuç olarak kad›nda sâdece androstenedion, er-kekte ise hem androstenedion hem de testosteron se-viyeleri azald›kça depresif duygudurum skorlar› art-maktad›r. Adrenal bezde üretilen, östradiol ve testos-teron biyosentez yolunda rol alan androstenedionun duygudurum üzerine olan etkileri baflka çal›flmalarla da desteklenmelidir.
KAYNAKLAR
Barrett-Connor E, von Mühlen DG, Kritz-Silverstein D (1999) Bioavailable testosterone and depressed mood in older men: The Rancho Bernardo Study. J Clin Endoc-rinol Metab; 84: 573-577.
Barrett-Connor E, von Muhlen D, Laughlin GA, Kripke A (1999) Endogenous levels of dehydroepiandrosterone sulfate, but not other sex hormones, are associated with depressed mood in older women: the Rancho Ber-nardo Study. J Am Geriatr Soc; 47: 685-691.
Biegon A, Rainbow TC, McEwen BS (1982) Quantitative au-toradiography of serotonin receptors in the rat brain. Brain Research; 242: 197-204.
Bhasin S, Storer TW, Berman N (1996) The effects of sup-raphysiologic doses of testosterone on muscle size ans strength in normal men. J Clin Endocrinol Metab; 56: 1278-1281.
Bloch M, Schmidt PJ, Danaceau MA, Adams LF, Rubinow DR (1999) Dehydroepiandrosterone treatment of midli-fe dysthymia. Biol Psychiatry; 45: 1533-1541.
Burris AS, Banks SM, Carter CS, Davidson JM, Sherins RJ (1992) A long-term, prospective study of psychologic and behavioral effects of hormone replacement in unt-reated hypogonadal men. J Androl; 13: 297-304. Ertan T, Eker E, fiar V (1997) Geriatrik depresyon ölçe¤inin
Türk yafll› nüfusunda geçerlilik ve güvenilirli¤i. Nöropsi-kiyatri Arflivi; 34: 62-71.
Heuser I, Deuschle M, Luppa P, Schweiger U, Standhardt H, Weber B (1998) Increased diurnal plasma concentrati-ons of dehydroepiandrosterone in depressed patients. J Clin Endocrinol Metab; 83: 3130-3133.
Hunter M, Battersby R, Whitehead M (1986) Relationships between psychological symptoms, somatic complaints and menopausal status. Maturitas; 8: 217-228.
Janowsky J, Oviatt SK, Orwoll ES (1994) Testosterone influ-ences spatial cognition in older men. Behav Neurol; 108: 325-332.
Katz S, Morales AJ (1998) Dehydroepiandrosterone (DHEA) and DHEA-sulfate (DS) as therapeutic options in meno-pause. Semin Reprod Endocrinol; 16: 161-169. Leblhuber F, Windhager E, Neubauer C, Weber J, Reisecker
F, Dienstl E (1992) Anti-glucocorticoid effects of DHEA-S in Alzheimer’s disease. Am J Psychiatry; 149: 1125-1126.
Maes M, Meltzer HY (1995) Serotonin hypothesis of depres-sion. In FE Bloom, DJ Kepfer (editors). Psychopharma-cology: The Fourth Generation of Progress, New York: Raven Press, 933-944.
McEwen BS, Woolley CS (1994) Estradiol and progesterone regulate neuronal structure and synaptic connectivity in adult as well as developing brain. Exp Gerontol; 29: 431-436.
dehydro-epiandrosterone in men and women of advancing age. J Clin Endocrinol Metab; 78: 1360-1367.
Palinkas LA, Barrett-Connor E (1992) Estrogen use and dep-ressive symptoms in postmenopausal women. Obstet-rics and Gynecology; 80: 30-36.
Roberts RE, Kaplan GA, Shema SJ, Strawbridge WJ (1997) Does growing old increases the risk for depression? Am J Psychiatry; 154:1384-1390.
Scogin FR (1994) Assessment of depression in older adults: a guide for practitioners. Storandt M, VandeenBoss GR (editors), Neuropsychological Assessment of Dementia and Depression in Older Adults: A Clinician’s Guide Washington, DC: American Psychological Association, 61-80.
Vermeulen A (1983) Androgen secretion by the adrenals and gonads. Mahesh VB, Greenblatt RB (editors), Hirsu-tism and virilism: Pathogenesis, Diagnosis and Manage-ment. Bristol: John Wright, 17-34.
Vermeulen A, Kaufman JM (1995) Aging of the hypothala-mo-pituitary-testicular axis in men. Horm Res; 43: 25-28.
Vogel W, Clabber EL, Broverman DM (1978) Roles of the gonadal steroids hormones in psychiatric depression in men and women. Prog Neuropsychopathol; 2: 487-503.
Weber B, Lewicka S, Deuschle M, Colla M, Heuser I (2000) Testosterone, androstenedione and dihydrotestostero-ne concentrations are elevated in female patients with major depression. Psychoneuroendocrinology; 25: 765-771.
Wolf OT, Neumann O, Hellhammer DH (1997) Effects of a two-week physiological dehydroepiandrosterone subs-tition on cognitive performance and well being in he-althy elderly women and men. J Clin Endocrinol Metab; 82: 2363-2367.
Wolkowitz OM, Reus VI, Roberts E (1997) Dehydroepiand-rosterone (DHEA) treatment of depression. Biol Psychi-atry; 41: 311-318.
Yen SSC (1999a) Chronic anovulation caused by peripheral endocrine disorders. Yen SSC, Jaffe RB, Barbieri RL, edt. Reproductive Endocrinology. Philadelphia: W.B. Saun-ders.
Yesavage JA, Brink TL, Rose TI (1983) Development and va-lidation of a geriatric depression screening scale: a pre-liminary report. J Psychiatric Research; 17: 37-49. Yesavage JA, Davidson J, Widrow L, Berger PA (1985)
Plas-ma testosterone levels, depression, sexuality, and age. Biol Psychiatry; 20: 222-225
