SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI
GAZİANTEP İLİ YER ADLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME
DOKTORA TEZİ
DANIŞMAN HAZIRLAYAN
Prof. Dr. Ahmet BURAN Gülşah PARLAK KALKAN
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
GAZİANTEP İLİ YER ADLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME
DOKTORA TEZİ
DANIŞMAN HAZIRLAYAN Prof. Dr. Ahmet BURAN Gülşah PARLAK KALKAN
Jürimiz, ……… tarihinde yapılan tez savunma sınavı sonunda bu yüksek lisans / doktora tezini oy birliği / oy çokluğu ile başarılı saymıştır.
Jüri Üyeleri: 1. Prof. Dr. 2. 3. 4. 5.
F. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulunun …... tarih ve ……. sayılı kararıyla bu tezin kabulü onaylanmıştır.
Prof. Dr. Zahir KIZMAZ
ÖZET
Doktora Tezi
Gaziantep İli Yer Adları Üzerine Bir İnceleme
Gülşah PARLAK KALKAN Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
Yeni Türk Dili Bilim Dalı Elazığ – 2014, Sayfa: XXXIX + 738
Yeryüzünde var olan canlı-cansız her şey, bir adla belirtilir ve kendisine verilen bu adla diğerlerinden farklılaştırılır. O halde bir ada, tanımlamaya sahip olmayan bireyin, nesnenin ya da durumun olmadığını söylemek mümkündür.
Adların gramatik açıdan taşıdığı bu önemle birlikte sosyolojik bakımdan da irdelendiğinde geri planında ortak kültürel bir belleği bünyesinde barındıran sembolik göstergeler olduğu görülecektir.
Her türlü varlığın, nesnenin kimliğini somutlaştıran bu göstergeler içerisinde oldukça büyük önem arz edeni ise yer adlarıdır. Yer adları, basit birer coğrafik tanımlamanın çok ötesinde; yaşanılan toprak parçasının bir millete vatan oluşunun tapu senedidir.
Yaklaşık dokuz asırdır Anadolu’nun her karışını yurt tutan Türkler, bu toprakların dağına, tepesine, ovasına, yaylasına, kültürlerini ve düşünce dünyalarını şifreleyen manalı adlar vermişlerdir. Bu adların irdelenmesiyle hem bu kültür somutlaştırılabileceği gibi hem de Türk dilinin tarihi gelişimi hakkında da bilgilere ulaşmak mümkün olacaktır.
Bu çalışmada, Gaziantep ili yer adlarını oluşturan yaklaşık 8.000 civarında ilçe, köy, kasaba, dere, tepe, dağ vb. yer adı, yapı, köken ve anlam bakımından incelenmiştir. Neticede Türk dilinin tarihsel gelişimi ile Türk ad verme felsefesine ait ipuçlarına ulaşılmaya çalışılmıştır.
ABSTRACT Doctorate Thesis
A Study On The Toponomy in Gaziantep City
Gülşah PARLAK KALKAN The Fırat University The Institute Of Social Science
The Department Of The New Turkish Language Elazığ-2014, Page: XXXIX + 738
All living and nonliving things on earth is identified by a name (noun) that makes it different from other things. Then it can be said that a person or a thing or a case that has no name has also no existence.
With the importance that names carry grammatically, if it will be examined in sociological aspect, one can see the symbolic indicators that embody a common cultural memory in the background.
Among these indicators that concretize identities of all kind of entities and objects the place names are of great importance. Place names are not simple geographical definitions, they are beyond it. They can be described as “title deed” of being a homeland for a nation settled in a certain piece of land.
The Turks who have been settling down on every inch of Anatolia’s soil for last nine centuries encoding their cultural and intellectual world gave meaningful names to mountains, hills, plains and highlands of it. The examination of the place names allows to concretize this culture on one hand and to reach a knowledge on historical development of Turkish language on the other.
This dissertation focuses on the place names of Gaziantep province. The author examines about 8000 toponyms that include the names of sites as well as hydronyms, oronyms etc. within the province in terms of morphological structure, etymology and semantics. As a result the author gives some clues on the philosophy of name giving of Turks and demonstrates certain evidence of language development through local toponyms.
İÇİNDEKİLER ÖZET ...II ABSTRACT ... III İÇİNDEKİLER ... IV TABLOLAR LİSTESİ ... XXX ÖNSÖZ ... XXXI KISALTMALAR... XXXIII GİRİŞ ... 1 I.GAZİANTEP ... 1 I.1.Gaziantep Adı ...1
I.2. Gaziantep Tarihi ...3
I.2.1. İlk Çağlardan Kurtuluş Savaşına Kadar Antep ...3
I.2.2.Kurtuluş Savaşı Yıllarında Antep ...9
I.3.Gaziantep'teki Önemli Höyük Ve Ören Yerleri ... 12
I.4.Gaziantep'in Coğrafi Durumu ... 13
II. TÜRK KÜLTÜRÜNDE AD VERME GELENEĞİ ... 15
II.1.Türk Destanlarında ve Türk Kültüründe Ad Verme ... 15
III. ADBİLİM ... 17
IV. YER ADLARI (TOPONİMLER) ... 18
V. TÜRKİYE’DE YER ADLARININ VERİLİŞİNDEKİ KABULLER ... 20
BİRİNCİ BÖLÜM 1.YERLEŞİM BİRİMİ ADLARI ... 34
1.1.Köken Bakımından Yerleşim Birimi Adları ... 34
1.1.1.Tek Kelimeden Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 34
1.1.1.1.Türkçe Kelimelerden Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 34
1.1.1.2.Arapça Kelimelerden Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 35
1.1.1.3.Farsça Kelimelerden Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 36
1.1.1.4.Fransızca Kelimelerden Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 36
1.1.1.5.İbranice Kelimelerden Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 36
1.1.1.6.Hititçe Kelimelerden Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 36
1.1.1.7.Yunanca Kelimelerden Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 37
1.1.2.İki Kelimeden Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 37 1.1.2.1.Türkçe+Türkçe ... 37 1.1.2.2.Türkçe+Arapça ... 41 1.1.2.3.Türkçe+Farsça ... 43 1.1.2.4.Türkçe+İbranice ... 43 1.1.2.5.Türkçe+Soğdca ... 44 1.1.2.6.Türkçe+Rumca ... 44 1.1.2.7.Türkçe+? ... 44 1.1.2.8.Arapça+Arapça ... 44 1.1.2.9.Arapça+Türkçe ... 45 1.1.2.10.Arapça+Farsça ... 46 1.1.2.11.Arapça+İbranice ... 47 1.1.2.12.Arapça+Soğdca... 47 1.1.2.13.Farsça+Farsça ... 47 1.1.2.14.Farsça+Türkçe ... 47 1.1.2.15.Farsça+Arapça ... 48 1.1.2.16.Çince+Türkçe ... 48 1.1.2.17.İbranice+Türkçe... 48 1.1.2.18.İbranice+Farsça ... 49 1.1.2.19.Fransızca+Türkçe ... 49 1.1.2.20.Hititçe+ Türkçe ... 49
1.1.3.Üç Kelimeden Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 49
1.1.3.1.Türkçe+Türkçe+Türkçe ... 49 1.1.3.2.Türkçe+Farsça+Arapça ... 50 1.1.1.3.Türkçe+Türkçe+Arapça ... 50 1.1.3.4.Türkçe+Türkçe+Farsça ... 50 1.1.3.5.Türkçe+Arapça+Türkçe ... 51 1.1.3.6.Türkçe+Farsça+Türkçe ... 51 1.1.3.7.Türkçe+Arapça+Arapça ... 51 1.1.3.8.Türkçe+Arapça+Farsça ... 51 1.1.3.9.Arapça+Arapça+Arapça ... 51 1.1.3.10.Arapça+Arapça+Türkçe ... 52 1.1.3.11.Arapça+Türkçe+Farsça ... 52
1.1.3.12.Arapça+Türkçe+Türkçe ... 52
1.1.3.13.Arapça+Türkçe+Arapça ... 52
1.1.3.14.Arapça+Farsça+Türkçe ... 53
1.1.3.15.Farsça+Arapça+Türkçe ... 53
1.1.3.16.Farsça+Türkçe+Türkçe ... 53
1.1.4.Dört Kelimeden Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 53
1.1.4.1.Arapça+Farsça+Türkçe+Türkçe ... 53
1.1.4.2.Türkçe+Türkçe+Türkçe+Farsça ... 53
1.1.5.Kök ve Eklerine Göre Yerleşim Birimi Adları ... 53
1.1.5.1.Türkçe+Türkçe ek... 53 1.1.5.2.Türkçe+Türkçe ek+Türkçe ek ... 56 1.1.5.3.Türkçe+Farsça ek+Türkçe ek ... 57 1.1.5.4.Arapça+Türkçe ek ... 57 1.1.5.5.Arapça+ Arapça ek ... 58 1.1.5.6.Arapça+Farsça ek ... 58
1.1.5.7.Arapça ek+Farsça+Türkçe ek... 58
1.1.5.8.Arapça+Türkçe ek+Türkçe ek ... 58
1.1.5.9.Arapça+Farsça ek+Türkçe ek... 58
1.1.5.10.Arapça+ Türkçe ek+ Farsça ek+ Türkçe ek ... 58
1.1.5.11.Farsça+Türkçe ek ... 58 1.1.5.12.Farsça+Türkçe ek+Türkçe ek ... 59 1.1.5.13.Farsça+Farsça ek ... 59 1.1.5.14.Farsça+Arapça ek ... 59 1.1.5.15.Rumca+Türkçe ek ... 59 1.1.5.16.Moğolca+Türkçe ek ... 59 1.1.5.17.İbranice+Türkçe ek ... 59
1.2.Yapı Bakımından Yerleşim Birimi Adları ... 60
1.2.1.Basit Kelimeden Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 60
1.2.1.1.Yalın (Ek Almamış) Yerleşim Birimi Adları ... 60
1.2.1.2.Çekim Eki Almış Yerleşim Birimi Adları ... 62
1.2.1.2.1.Tek Kelime Halinde Çekim Eki Almış Yerleşim Birimi Adları... 62
1.2.1.2.2.Birden Çok Kelimeden Oluşan Yerleşim Birimi Adlarında Çekim Eki
Almış Olanlar ... 63
1.2.1.2.2.1.Ad Çekim Ekleri ... 63
1.2.1.2.3.Türemiş Yerleşim Birimi Adlarında Çekim Eki Almış Olanlar ... 64
1.2.1.2.3.1.Ad Çekim Ekleri ... 64
1.2.2.Türemiş Kelimelerden Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 65
1.2.2.1.Tek Kelime Halinde Türemiş Yapılı Yerleşim Birimi Adları ... 65
1.2.2.1.1.Addan Ad Yapan Eklerle Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 65
1.2.2.1.2.Fiilden Ad Türeten Eklerle Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 70
1.2.2.1.3.Addan Fiil Türeten Eklerle Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 72
1.2.2.1.4.Fiilden Fiil Türeten Eklerle Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 73
1.2.2.1.5.Partisip Ekleriyle Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 73
1.2.2.1.6.Farsça +an ... 74
1.2.2.1.7.Arapça +en / eyn eki alanlar ... 74
1.2.2.1.8.Arapça +bî ... 74 1.2.2.1.9.Arapça +î ... 74 1.2.2.1.10.Arapça +iyye ... 74 1.2.2.1.11.Farsça +lah ... 74 1.2.2.1.12.Farsça +an ... 75 1.2.2.1.13.Arapça +at ... 75
1.2.2.2.Birden Çok Kelimeden Oluşan Yerleşim Birimi Adlarında Türemiş Kelimeler ... 75
1.2.2.2.1.Addan Ad Yapan Eklerle Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 75
1.2.2.2.2.Fiilden Ad Türeten Eklerle Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 77
1.2.2.2.3.Fiilden Fiil Türeten Eklerle Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 78
1.2.2.2.4.Partisip Ekleriyle Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 78
1.2.2.2.5.Arapça +î ... 78
1.2.2.2.6.Farsça +an ... 78
1.2.2.2.7.Arapça+bî ... 79
1.2.2.2.8.Farsça +dar ... 79
1.2.3.Birleşik Yapılı Yerleşim Birimi Adları ... 79
1.2.3.1.Ad+Ad... 79
1.2.3.3.Sıfat+Ad ... 84
1.2.3.4.Basit Sıfat+Ad+Ad ... 89
1.2.3.5.Sıfat+Sıfat+Ad... 89
1.2.3.6.Sıfat Tamlaması+Ad ... 89
1.2.3.7.Sıfat+Sıfat Tamlaması ... 90
1.2.3.8.Basit Sıfat+Sıfat Tamlaması ... 90
1.2.3.9.Arapça Ek+Addan Türemiş Sıfat+Sıfat Tamlaması ... 90
1.2.3.10.Ad+Sıfat Tamlaması ... 90 1.2.3.11.Ad+Sıfat+Sıfat Tamlaması... 90 1.2.3.12.Ad+Fiil ... 90 1.2.3.13.Ad+Ad+Fiil ... 91 1.2.3.14.Fiil+Ad ... 91 1.2.3.15.Fiil+Yardımcı Fiil ... 91
1.2.4.Tekrarlanan (Yakın Taşınmış) Toponimlerin Farklılaştırma Şekilleri ... 91
1.2.4.1.Yakın Taşınmış Yerleşim Birimi Adları ... 91
1.2.4.2.Paralel (Uzak Taşınmış) Yerleşim Birimi Adları ... 93
1.2.5.Yapısında Eksiklik Olan / Ek Almamış Yerleşim Birimi Adları... 93
1.3.Anlamlarına Göre Yerleşim Birimi Adları ... 94
1.3.1.Tabiata ve Fiziksel Koşullara Dayanan Yerleşim Birimi Adları ... 94
1.3.1.1.Dağ, tepe vs. Adlarından (Oronimlerden) Oluşan Yerleşim Birimi Adları . 94 1.3.1.2.Su adlarından (Hidronimlerden) Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 96
1.3.1.3.Ağaç, Meyve, Bitki, Çiçek Adlarından (Fitonimlerden) Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 98
1.3.1.4.Hayvan Adlarından (Zoonimlerden) Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 101
1.3.1.5.Gök Cisimlerinin Adlarından (Kosmonimlerden) Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 103
1.3.1.6.Tasvirî (Dış Görünüşteki Özelliklere Göre) Verilen Yerleşim Birimi Adları ... 104
1.3.1.6.1.Renk Bildiren Yerleşim Birimi Adları ... 104
1.3.1.7.Yerleştiği Yerin Arazi Özelliğini Bildiren Yerleşim Birimi Adları ... 109
1.3.1.8.Hikâyeli Yerleşim Birimi Adları ... 110
1.3.1.9.Objenin Has, Zahiri Özelliklerini ve Bazı Şeylerle Zenginliğini Anlatan Yerleşim Birimi Adları ... 110
1.3.1.10.Şekil ve Sayı Bildiren Yerleşim Birimi Adları ... 113
1.3.1.11.Yön ve Mesafe Bildiren Yerleşim Birimi Adları ... 114
1.3.1.12.Çevresindeki Suyun-Toprağın Verimliliğini Belirten Yerleşim Birimi Adları ... 115
1.3.2.İnsanlara ve Topluluklara Dayanan Yerleşim Birimi Adları... 115
1.3.2.1.İçinde Köy-Kent-Şehir (Oykonim) Kelimeleri Geçen Yerleşim Birimi Adları ... 115
1.3.2.2.Kişi Adlarından (Antroponimlerden) Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 116
1.3.2.2.1.Kadın Adlarından Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 117
1.3.2.2.2.Erkek Adlarından Oluşan Yerleşim Birimi Adları... 117
1.3.2.2.3.Kişi Adı+ Lakap ve Oğul Adları ile Oluşan Yerleşim Birimi Adları . 119 1.3.3.Kişilerin Varlıkları İle İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 119
1.3.3.1.Fiziksel Yaşayış İle İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 119
1.3.3.1.1.Yiyecek-İçeceklerle İlgili Yer Yerleşim Birimi Adları ... 119
1.3.3.1.2.Günlük Kullanımdaki Eşyalarla-Giysilerle-Kumaş ve Boyalarla İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 120
1.3.3.1.3.Savaşla ve Askerlikle İlgili Eşyalar ve Adlardan Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 121
1.3.3.1.4.Yaşanılan Yerlerin ve Yapıların Kısımları ile İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 121
1.3.3.1.5.Mevsimler-Günlerle İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 122
1.3.3.1.6.Tarım-Hayvan-Sulama ile İlgili Yer ve Aletlerin Adlarından Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 122
1.3.3.1.7.Eski Yapıların (Viran, Höyük, Kale, Han, Köprü vb.) Adlarından Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 123
1.3.3.1.8.Madenlerle ve Güzel Taşlarla ilgili Yerleşim Birimi Adları ... 124
1.3.3.1.9.Ağaç ve Ağaç Malzemeleri-Odun ve Yakacak ile İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 124
1.3.3.1.10.Müzikle İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 124
1.3.3.1.11.Temizlikle İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 124
1.3.3.1.12.Avcılık ile İlgili Yer ve Alet Adlarından Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 125
1.3.3.1.14.Yönetim ve Siyasetle İlgili Yerleşim Birimi Adları... 125
1.3.3.1.15.Ulaşım ile İlgili Yerleşim Birimi Adları... 125
1.3.3.2.Duygusal Yaşayışla İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 125
1.3.3.2.1.İnsanların Fiziksel Yapılarıyla İlgili Sıfatlardan Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 125
1.3.3.2.2.İnsanların Duygusal Yapılarıyla İlgili Sıfatlardan Oluşan Yerleşim Birimi Adları ... 126
1.3.3.2.3.Vücut Kısımları ile İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 126
1.3.3.2.4.Hastalıklarla İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 128
1.3.3.2.5.Rütbe, Unvan, Lakap ve Mesleklerle İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 128
1.3.3.2.6.Dinle İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 129
1.3.3.2.6.1.İslamiyet ile İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 129
1.3.3.2.6.2.Diğer Dinlerle İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 129
1.3.3.2.7.Aile Bireyleriyle ve Yakın Akrabalarla İlgili Yerleşim Birimi Adları129 1.3.3.2.8.Günlük Karşılaşılabilen Olayları ve Hadiseleri Anlatan Yerleşim Birimi Adları ... 130
1.3.3.2.9.Topluluk Adlarına Dayanan Yerleşim Birimi Adları ... 130
1.3.3.2.10.Kişilerin Etnik Durumları ile İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 131
1.3.3.2.11.Ölümle İlgili Yerleşim Birimi Adları ... 131
1.4.Yerleşim Birimi Adlarının Yapı, Köken ve Anlam Bakımından Tasnifi Neticesinde Elde Edilen Veriler ... 131
İKİNCİ BÖLÜM 2.SU ADLARI ... 134
2.1.Köken Bakımından Su Adları ... 134
2.1.1.Tek Kelimeden Oluşan Su Adları ... 134
2.1.1.1.Türkçe Kelimelerden Oluşan Su Adları ... 134
2.1.1.2.Arapça Kelimelerden Oluşan Su Adları ... 138
2.1.1.3.Farsça Kelimelerden Oluşan Su Adları ... 140
2.1.1.4.Moğolca Kelimelerden Oluşan Su Adları ... 140
2.1.1.5.Çince Kelimelerden Oluşan Su Adları... 140
2.1.1.6.Rumca Kelimelerden Oluşan Su Adları ... 141
2.1.1.7.Fransızca Kelimelerden Oluşan Su Adları ... 141
2.1.1.9.Süryanice Kelimelerden Oluşan Su Adları ... 141
2.1.1.10.İtalyanca Kelimelerden Oluşan Su Adları... 141
2.1.2.İki Kelimeden Oluşan Su Adları ... 141
2.1.2.1.Türkçe+Türkçe ... 141 2.1.2.2.Türkçe+Arapça ... 148 2.1.2.3.Türkçe+Farsça ... 149 2.1.2.4.Türkçe+Fransızca ... 150 2.1.2.5.Türkçe+Süryanice ... 150 2.1.2.6.Türkçe+Soğdca ... 150 2.1.2.7.Türkçe+İngilizce... 150 2.1.2.8.Türkçe+? ... 150 2.1.2.9.Arapça+Arapça ... 150 2.1.2.10.Arapça+Türkçe ... 151 2.1.2.11.Arapça+Farsça ... 153 2.1.2.12.Farsça+Farsça ... 153 2.1.2.13.Farsça+Türkçe ... 153 2.1.2.14.Farsça+Arapça ... 154 2.1.2.15.Farsça+İngilizce ... 154 2.1.2.16.Farsça+İbranice ... 154 2.1.2.17.Çince+Türkçe ... 154 2.1.2.18.Rumca+Türkçe ... 155 2.1.2.19.İbranice+Arapça ... 155 2.1.2.20.Fransızca+Türkçe ... 155 2.1.2.21.Almanca+Arapça ... 155 2.1.2.22.Hititçe+Fransızca ... 155 2.1.2.23.?+Türkçe ... 155
2.1.3.Üç Kelimeden Oluşan Su Adları... 156
2.1.3.1.Türkçe+Türkçe+Türkçe ... 156 2.1.3.2.Türkçe+Türkçe+Arapça ... 156 2.1.3.3.Türkçe+Türkçe+Farsça ... 156 2.1.3.4.Türkçe+Arapça+Türkçe ... 157 2.1.3.5.Türkçe+Farsça+Türkçe ... 157 2.1.3.6.Türkçe+Arapça+Arapça ... 157
2.1.3.7.Türkçe+Türkçe+İngilizce... 157 2.1.3.8.Arapça+Farsça+Türkçe ... 157 2.1.3.9.Arapça+Türkçe+Türkçe ... 158 2.1.3.10.Arapça+Türkçe+Arapça ... 158 2.1.3.11.Arapça+Farsça+Türkçe ... 158 2.1.3.12.Arapça+Arapça+Farsça ... 158 2.1.3.13.Arapça+Türkçe+İngilizce ... 159 2.1.3.14.Farsça+Arapça+Arapça ... 159 2.1.3.15.Farsça+Arapça+Farsça ... 159
2.1.4.Dört Kelimeden Oluşan Su Adları ... 159
2.1.4.1.Türkçe+Türkçe+Türkçe+Türkçe ... 159 2.1.4.2.Türkçe+Arapça+Türkçe+Türkçe ... 159 2.1.4.3.Türkçe+Türkçe+Türkçe+Arapça ... 160 2.1.4.4.Türkçe+Farsça+Türkçe+Fransızca ... 160 2.1.4.5.Arapça+Farsça+Türkçe+Türkçe ... 160 2.1.4.6.Farsça+Türkçe+Türkçe+Arapça ... 160 2.1.4.7.Farsça+Türkçe+Fransızca+Türkçe ... 160
2.1.5.Kök ve Eklerine Göre Su Adları ... 161
2.1.5.1.Türkçe+Türkçe ek... 161
2.1.5.2.Türkçe+Türkçe ek+Türkçe ek ... 164
2.1.5.3.Türkçe+Türkçe ek+Türkçe ek+ Türkçe ek ... 165
2.1.5.4.Türkçe+Arapça+ î ... 165 2.1.5.5.Arapça+Türkçe ek ... 165 2.1.5.6.Arapça+Farsça ek ... 166 2.1.5.7.Arapça+Arapça ek ... 166 2.1.5.8.Arapça+Farsça+Türkçe ek ... 166 2.1.5.9.Arapça+Türkçe ek+Türkçe ek ... 166 2.1.5.10.Farsça+Türkçe ek ... 166 2.1.5.11.Farsça+Türkçe ek+Türkçe ek ... 167 2.1.5.12.Farsça+Farsça ek ... 167 2.1.5.13.Rumca+Türkçe ek ... 167 2.1.5.14.Moğolca+Türkçe ek ... 167 2.1.5.15.İbranice+Türkçe ek ... 167
2.1.5.16.İtalyanca+Farsça ek ... 167
2.1.5.17.İngilizce+Türkçe ek ... 167
2.2.Yapı Bakımından Su Adları ... 167
2.2.1.Basit Kelimeden Oluşan Su Adları ... 167
2.2.1.1.Yalın (Ek Almamış) Su Adları ... 167
2.2.1.2.Çekim Eki Almış Su Adları ... 174
2.2.1.2.1.Tek Kelime Halinde Çekim Eki Almış Su Adları ... 174
2.2.1.2.1.1.Ad Çekim Ekleri ... 174
2.2.1.2.2.Birden Çok Kelimeden Oluşan Su Adlarında Çekim Eki Almış Olanlar ... 176
2.2.1.2.2.1.Ad Çekim Ekleri ... 176
2.2.1.2.3.Türemiş Su Adlarında Çekim Eki Almış Olanlar ... 177
2.2.1.2.3.1.Ad Çekim Ekleri ... 177
2.2.2.Türemiş Kelimelerden Oluşan Su Adları ... 178
2.2.2.1.Tek Kelime Halinde Türemiş Yapılı Su Adları ... 178
2.2.2.1.1.Addan Ad Yapan Eklerle Oluşan Su Adları ... 178
2.2.2.1.2.Fiilden Ad Türeten Eklerle Oluşan Su Adları ... 183
2.2.2.1.3.Addan Fiil Türeten Eklerle Oluşan Su Adları ... 185
2.2.2.1.4.Fiilden Fiil Türeten Eklerle Oluşan Su Adları ... 185
2.2.2.1.5.Partisip Ekleriyle Oluşan Su Adları ... 186
2.2.2.1.6.Farsça +an ... 186
2.2.2.1.7.Arapça +bî ... 186
2.2.2.1.8.Arapça +î ... 187
2.2.2.1.9.Farsça +istan ... 187
2.2.2.2.Birden Çok Kelimeden Oluşan Su Adlarında Türemiş Kelimeler ... 187
2.2.2.2.1.Addan Ad Yapan Eklerle Oluşan Su Adları ... 187
2.2.2.2.2.Fiilden Ad Türeten Eklerle Oluşan Su Adları ... 189
2.2.2.2.3.Addan Fiil Türeten Eklerle Oluşan Su Adları ... 190
2.2.2.2.4.Fiilden Fiil Türeten Eklerle Oluşan Su Adları ... 191
2.2.2.2.5.Partisip Ekleriyle Oluşan Su Adları ... 191
2.2.2.2.6.Arapça +iyye ... 192
2.2.2.2.7.Farsça +an ... 192
2.2.2.2.9.Farsça +dar eki ... 192
2.2.2.2.10.Arapça +at ... 192
2.2.3.Birleşik Yapılı Su Adları ... 193
2.2.3.1.Ad+Ad... 193 2.2.3.2.Ad+Ad+Ad ... 199 2.2.3.3.Ad+Ad+Ad+Ad ... 199 2.2.3.4.Sıfat+Ad ... 200 2.2.3.5.Sıfat+Ad+Ad ... 205 2.2.3.6.Sıfat+Sıfat+Ad+Ad ... 205 2.2.3.7.Sıfat Tamlaması+Ad ... 205 2.2.3.8.Sıfat Tamlaması+Ad+Ad ... 206
2.2.3.9.Sıfat Tamlaması+Fiil+Partisip Eki ... 206
2.2.3.10.Sıfat Tamlaması+ Fiil ... 206
2.2.3.11.Ad+Sıfat Tamlaması ... 206
2.2.3.12.Birleşik Sıfat ... 206
2.2.3.13.Ad+Fiil ... 206
2.2.3.14.Fiil+Ad ... 207
2.2.3.15.İkilemelerden Oluşan Su Adları ... 207
2.2.4.Tekrarlanan (Yakın Taşınmış) Toponimlerin Farklılaştırma Şekilleri ... 208
2.2.4.1.Yakın Taşınmış Su Adları ... 208
2.2.4.2.Paralel (Uzak Taşınmış) Su Adları ... 209
2.2.5.Yapısında Eksiklik Olan (Ek Almamış) Su Adları ... 209
2.3.Anlamlarına Göre Su Adları ... 210
2.3.1.Tabiata Ve Fiziksel Koşullara Dayanan Su Adları ... 210
2.3.1.1.Dağ, tepe vs. Adlarından (Oronimlerden) Oluşan Su Adları ... 210
2.3.1.2.Su Adlarından (Hidronimlerden) Oluşan Su Adları ... 212
2.3.1.3.Bitki Adlarından (Fitonimlerden) Oluşan Su Adları ... 216
2.3.1.4.Hayvan Adlarından (Zoonimlerden) Oluşan Su Adları ... 219
2.3.1.5.Gök Cisimlerinin Adlarından (Kosmonimlerden) Oluşan Su Adları ... 221
2.3.1.6.Tasvirî (Dış Görünüşteki Özelliklere Göre) Verilen Su Adları ... 222
2.3.1.6.1.Renk Bildirenler ... 222
2.3.1.8.Yakınındaki Suyun Sesini, Süratini, Gürültüsünü, Şırıltısını Bildiren Su
Adları ... 226
2.3.1.9.Hikâyeli Yer Adları ... 226
2.3.1.10.Objenin Has, Zahiri Özelliklerini ve Bazı Şeylerle Zenginliğini Anlatan Su Adları ... 226
2.3.1.11.Şekil ve Sayı Bildiren Su Adları ... 229
2.3.1.12.Yön ve Mesafe Bildiren Su Adları ... 230
2.3.1.13.Çevresindeki Suyun-Toprağın Verimliliğini Belirten Su Adları ... 231
2.3.2.İnsanlara ve Topluluklara Dayanan Su Adları... 233
2.3.2.1.İçinde Köy-Kent-Şehir (Oykonim) Kelimeleri Geçen Su Adları ... 233
2.3.2.2.Kişi Adlarından (Antroponimlerden) Oluşan Su Adları ... 233
2.3.2.2.1.Kadın Adlarından Oluşan Su Adları ... 233
2.3.2.2.2.Erkek Adlarından Oluşan Su Adları... 233
2.3.2.2.3.Kişi Adı+ Lakap ve Oğul Adları ile Oluşan Su Adları ... 235
2.3.3.Kişilerin Varlıkları İle İlgili Su Adları ... 235
2.3.3.1.Fiziksel Yaşayış İle İlgili Su Adları... 235
2.3.3.1.1.Yiyecek-İçeceklerle İlgili Su Adları ... 235
2.3.3.1.2.Günlük Kullanımdaki Eşyalarla-Giysilerle-Kumaş ve Boyalarla İlgili Su Adları ... 236
2.3.3.1.3.Savaşla ve Askerlikle İlgili Eşyalar ve Adlardan Oluşan Su Adları ... 237
2.3.3.1.4.Yaşanılan Yerlerin ve Yapıların Kısımları ile İlgili Su Adları ... 237
2.3.3.1.5.Mevsimler-Günlerle İlgili Su Adları ... 238
2.3.3.1.6.Tarım-Hayvan-Sulama ile İlgili Yer ve Aletlerin Adlarından Oluşan Su Adları ... 239
2.3.3.1.7.Eski Yapıların (Viran, Höyük, Kale, Han, Köprü vb.) Adlarından Oluşan Su Adları ... 239
2.3.3.1.8.Madenlerle ve Güzel Taşlarla ilgili Su Adları ... 240
2.3.3.1.9.Ağaç ve Ağaç Malzemeleri-Odun ve Yakacak ile İlgili Su Adları ... 240
2.3.3.1.10.Müzikle İlgili Su Adları ... 240
2.3.3.1.11.Temizlikle İlgili Su Adları ... 240
2.3.3.1.12.Avcılık ile İlgili Yer ve Alet Adlarından Oluşan Su Adları ... 241
2.3.3.1.13.Ticaret ile İlgili Su Adları ... 241
2.3.3.1.15.Doğal Afetlerle (sel, deprem vb.) İlgili Su Adları ... 241
2.3.3.2.Duygusal Yaşayışla İlgili Su Adları ... 242
2.3.3.2.1.İnsanların Fiziksel Yapılarıyla İlgili Sıfatlardan Oluşan Su Adları .... 242
2.3.3.2.2.İnsanların Duygusal Yapılarıyla İlgili Sıfatlardan Oluşan Su Adları . 242 2.3.3.2.3.Vücut Kısımları ile İlgili Su Adları ... 243
2.3.3.2.4.Hastalıklarla İlgili Su Adları ... 244
2.3.3.2.5.Rütbe, Unvan, Lakap ve Mesleklerle İlgili Su Adları ... 244
2.3.3.2.6.Dinle İlgili Su Adları ... 245
2.3.3.2.6.1.İslamiyet ile İlgili Su Adları ... 245
2.3.3.2.6.2.Diğer Dinlerle İlgili Su Adları ... 246
2.3.3.2.7.Aile Bireyleriyle ve Yakın Akrabalarla İlgili Su Adları ... 246
2.3.3.2.8.Günlük Karşılaşılabilen Olayları ve Hadiseleri Anlatan Su Adları .... 246
2.3.3.2.9.Topluluk Adlarına Dayanan Su Adları ... 246
2.3.3.2.10.Kişilerin Etnik Durumları ile İlgili Su Adları ... 247
2.3.3.2.11.Ölümle İlgili Su Adları ... 247
2.4.Su Adlarının Yapı Köken ve Anlam Bakımından Tasnifi Neticesinde Elde Edilen Veriler ... 247
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3.DAĞ ADLARI ... 251
3.1.Köken Bakımından Dağ Adları ... 251
3.1.1.Tek Kelimeden Oluşan Dağ Adları ... 251
3.1.1.1.Türkçe Kelimelerden Oluşan Dağ Adları ... 251
3.1.1.2.Arapça Kelimelerden Oluşan Dağ Adları ... 256
3.1.1.3.Farsça Kelimelerden Oluşan Dağ Adları ... 258
3.1.1.4.Fransızca Kelimelerden Oluşan Dağ Adları ... 261
3.1.1.5.Rumca Kelimelerden Oluşan Dağ Adları ... 261
3.1.1.6.İbranice Kelimelerden Oluşan Dağ Adları ... 261
3.1.1.7.Ermenice Kelimelerden Oluşan Dağ Adları ... 261
3.1.2.İki Kelimeden Oluşan Dağ Adları ... 261
3.1.2.1.Türkçe+Türkçe ... 261
3.1.2.2.Türkçe+Arapça ... 281
3.1.2.3.Türkçe+Farsça ... 283
3.1.2.5.Türkçe+Yunanca ... 285 3.1.2.6.Türkçe+Rusça ... 285 3.1.2.7.Türkçe+Sogdca ... 285 3.1.2.8.Türkçe+? ... 285 3.1.2.9.Arapça+Arapça ... 286 3.1.2.10.Arapça+Türkçe ... 287 3.1.2.11.Arapça+Farsça ... 291 3.1.2.12.Arapça+Almanca ... 292 3.1.2.13.Arapça+İbranice ... 292 3.1.2.14.Arapça+Fransızca ... 292 3.1.2.15.Farsça+Farsça ... 292 3.1.2.16.Farsça+Türkçe ... 292 3.1.2.17.Farsça+Arapça ... 295 3.1.2.18.Farsça+Fransızca ... 296 3.1.2.19.İtalyanca+Türkçe ... 296 3.1.2.20.Çince+Türkçe ... 296 3.1.2.21.Rumca+Türkçe ... 296 3.1.2.22.Fransızca+Türkçe ... 297 3.1.2.23.İbranice+Arapça ... 297 3.1.2.24.İbranice+Türkçe... 297 3.1.2.25.İngilizce+Türkçe ... 297 3.1.2.26.Moğolca+Türkçe ... 298 3.1.2.27.Hititçe+Türkçe ... 298 3.1.2.28.?+Türkçe ... 298
3.1.3.Üç Kelimeden Oluşan Dağ Adları ... 298
3.1.3.1.Türkçe+Türkçe+Türkçe ... 298 3.1.3.2.Türkçe+Türkçe+Arapça ... 300 3.1.3.3.Türkçe+Türkçe+Farsça ... 301 3.1.3.4.Türkçe+Arapça+Türkçe ... 301 3.1.3.5.Türkçe+Farsça+Türkçe ... 302 3.1.3.6.Türkçe+Arapça+Farsça ... 302 3.1.3.7.Arapça+Arapça+Arapça ... 302 3.1.3.8.Arapça+Arapça+Türkçe ... 302
3.1.3.9.Arapça+Türkçe+Türkçe ... 303 3.1.3.10.Arapça+İbranice+Türkçe ... 304 3.1.3.11.Arapça+Türkçe+Arapça ... 304 3.1.3.12.Arapça+Farsça+Türkçe ... 304 3.1.3.13.Arapça+Farsça+Arapça ... 304 3.1.3.14.Arapça+Arapça+Farsça ... 304 3.1.3.15.Arapça+Ermenice+Türkçe ... 304 3.1.3.16.Farsça+Türkçe+Türkçe ... 304 3.1.3.17.Farsça+Farsça+Arapça ... 305 3.1.3.18.Farsça+Arapça+Türkçe ... 305 3.1.3.19.Farsça+Türkçe+Arapça ... 305 3.1.3.20.Farsça+Farsça+Türkçe ... 305 3.1.3.21.Fransızca+Farsça+Türkçe ... 306 3.1.3.22.Almanca+Türkçe+Türkçe ... 306 3.1.3.23.Rumca+Türkçe+Türkçe ... 306
3.1.4.Dört Kelimeden Oluşan Dağ Adları ... 306
3.1.4.1.Türkçe+Türkçe+Türkçe+Türkçe ... 306
3.1.4.2.Türkçe+Arapça+Türkçe+Türkçe ... 306
3.1.4.3.Türkçe+Türkçe+Arapça+Türkçe ... 306
3.1.4.4.Arapça+Türkçe+Türkçe+Türkçe ... 306
3.1.4.5.Arapça+Farsça+Türkçe+Türkçe ... 307
3.1.5.Kök ve Eklerine Göre Dağ Adları ... 307
3.1.5.1.Türkçe+Türkçe ek... 307
3.1.5.2.Türkçe+Türkçe ek+Türkçe ek ... 311
3.1.5.3.Türkçe+Türkçe ek+Türkçe ek+ Türkçe ek ... 312
3.1.5.4.Türkçe+Arapça ek ... 312 3.1.5.5.Türkçe+Farsça ek ... 312 3.1.5.6.Arapça+Türkçe ek ... 312 3.1.5.7.Arapça+Arapça ek ... 313 3.1.5.8.Arapça+Farsça ek ... 313 3.1.5.9.Farsça+Türkçe ek ... 313 3.1.5.10.Farsça+Türkçe ek+Türkçe ek ... 314 3.1.5.11.Farsça+Farsça ek ... 314
3.1.5.12.Rumca+Türkçe ek ... 315
3.1.5.13.İbranice+Türkçe ek ... 315
3.2.Yapı Bakımından Dağ Adları... 315
3.2.1.Basit Kelimeden Oluşan Dağ Adları ... 315
3.2.1.1.Yalın (ek almamış) Dağ Adları ... 315
3.2.1.2.Çekim Eki Almış Dağ Adları ... 325
3.2.1.2.1.Tek Kelime Halinde Çekim Eki Almış Dağ Adları ... 325
3.2.1.2.1.1.Ad Çekim Ekleri ... 325
3.2.1.2.2.Birden Çok Kelimeden Oluşan Dağ Adlarında Çekim Eki Almış Olanlar... 326
3.2.1.2.2.1.Ad Çekim Ekleri ... 326
3.2.1.2.3.Türemiş Dağ Adlarında Çekim Eki Almış Olanlar ... 329
3.2.1.2.3.1.Ad Çekim Ekleri ... 329
3.2.2.Türemiş Kelimelerden Oluşan Dağ Adları ... 329
3.2.2.1.Tek Kelime Halinde Türemiş Yapılı Dağ Adları ... 329
3.2.2.1.1.Addan Ad Yapan Eklerle Oluşan Dağ Adları ... 329
3.2.2.1.2.Fiilden Ad Türeten Eklerle Oluşan Dağ Adları ... 336
3.2.2.1.3.Addan Fiil Türeten Eklerle Oluşan Dağ Adları ... 338
3.2.2.1.4.Fiilden Fiil Türeten Eklerle Oluşan Dağ Adları ... 338
3.2.2.1.5.Partisip Ekleriyle Oluşan Dağ Adları ... 339
3.2.2.1.6.Farsça +an ... 339
3.2.2.1.7.Arapça +iyye ... 339
3.2.2.1.8.Arapça +î ... 339
3.2.2.1.9.Farsça +istan ... 339
3.2.2.1.10.Farsça+var ... 339
3.2.2.2.Birden Çok Kelimeden Oluşan Dağ Adlarında Türemiş Kelimeler ... 340
3.2.2.2.1.Addan Ad Yapan Eklerle Oluşan Dağ Adları ... 340
3.2.2.2.2.Fiilden Ad Türeten Eklerle Oluşan Dağ Adları ... 346
3.2.2.2.3.Addan Fiil Türeten Eklerle Oluşan Dağ Adları ... 350
3.2.2.2.4.Fiilden Fiil Türeten Eklerle Oluşan Yer Adları ... 350
3.2.2.2.5.Partisip Ekleriyle Oluşan Dağ Adları ... 350
3.2.2.2.6.Arapça+î ... 352
3.2.2.2.8.Farsça+an ... 352
3.2.2.2.9.Arapça+iyye ... 352
3.2.2.10.Farsça+dar... 352
3.2.3.Birleşik Yapılı Dağ Adları ... 352
3.2.3.1.Ad+Ad... 352
3.2.3.2.Fiilden Türemiş Ad+Ad+İyelik ... 366
3.2.3.3.Ad+Ad+Ad ... 372 3.2.3.4.Sıfat+Ad ... 374 3.2.3.5.Sıfat+Ad+Ad ... 387 3.2.3.6.Sıfat+Ad+Ad+Ad ... 388 3.2.3.7.Sıfat+Sıfat+Ad... 388 3.2.3.8.Sıfat+Sıfat+Ad+Ad ... 389 3.2.3.9.Sıfat Tamlaması+Ad ... 389 3.2.3.10.Sıfat Tamlaması+Ad+Ad ... 390 3.2.3.11.Sıfat Tamlaması+Ad+Ad+İyelik ... 390 3.2.3.12.Sıfat+Sıfat Tamlaması ... 390
3.2.3.13.Basit Sıfat+Sıfat Tamlaması... 390
3.2.3.14.Sıfat+Sıfat Tamlaması+Ad... 390 3.2.3.15.Birleşik Sıfat ... 390 3.2.3.16.Birleşik Sıfat+Ad ... 391 3.2.3.17.Ad+Fiil ... 391 3.2.3.18.Ad+Fiil+Ad ... 392 3.2.3.19.Ad+Fiil+Ad+Ad ... 392 3.2.3.20.Ad+Ad+Fiil+Ad ... 392 3.2.3.21.Fiil+Ad ... 393 3.2.3.22.Fiil+Ad+Ad ... 393 3.2.3.23.Fiil+Yardımcı Fiil ... 393 3.2.3.24.Fiil+Şahıs Zamiri ... 393 3.2.3.25.Fiil+Yardımcı Fiil+Ad ... 393 3.2.3.26.Fiil+Fiilden Türemiş Ad ... 393
3.2.3.27.İkilemelerden Oluşan Dağ Adları ... 393
3.2.4.Tekrarlanan (Yakın Taşınmış) Toponimlerin Farklılaştırma Şekilleri ... 393
3.2.4.2.Paralel (Uzak Taşınmış) Dağ Adları... 396 3.2.5.Yapısında Eksiklik Olan (Ek Almamış) Dağ Adları ... 396 3.3.Anlamlarına Göre Dağ Adları ... 399 3.3.1.Tabiata Ve Fiziksel Koşullara Dayanan Dağ Adları ... 399 3.3.1.1.Dağ, tepe vs. Adlarından (Oronimlerden) Oluşan Dağ Adları ... 399 3.3.1.2.Su Adlarından (Hidronimlerden) Oluşan Dağ Adları ... 412 3.3.1.3.Bitki Adlarından (Fitonimlerden) Oluşan Dağ Adları ... 416 3.3.1.4.Hayvan Adlarından (Zoonimlerden) Oluşan Dağ Adları... 424 3.3.1.5.Gök Cisimlerinin Adlarından (Kosmonimlerden) Oluşan Dağ Adları ... 429 3.3.1.6.Tasvirî (Dış Görünüşteki Özelliklere Göre) Verilen Dağ Adları ... 429 3.3.1.6.1.Renk Bildirenler ... 429 3.3.1.7.Yerleştiği Yerin Arazi Özelliğini Bildiren Dağ Adları ... 435 3.3.1.8.Yakınındaki Suyun Sesini, Süratini, Gürültüsünü, Şırıltısını Bildiren Dağ Adları ... 438 3.3.1.9.Hikâyeli Dağ Adları ... 438 3.3.1.10.Objenin Has, Zahiri Özelliklerini ve Bazı Şeylerle Zenginliğini Anlatan Dağ Adları ... 439 3.3.1.11.Şekil ve Sayı Bildiren Dağ Adları ... 443 3.3.1.12.Yön ve Mesafe Bildiren Dağ Adları ... 446 3.3.1.13.Çevresindeki Suyun-Toprağın Verimliliğini Belirten Dağ Adları ... 449 3.3.2.İnsanlara ve Topluluklara Dayanan Dağ Adları ... 449 3.3.2.1.İçinde Köy-Kent-Şehir (Oykonim) Kelimeleri Geçen Dağ Adları ... 449 3.3.2.2.Kişi Adlarından (Antroponimlerden) Oluşan Dağ Adları ... 451 3.3.2.2.1.Kadın Adlarından Oluşan Dağ Adları ... 451 3.3.2.2.2.Erkek Adlarından Oluşan Dağ Adları ... 451 3.3.2.2.3.Kişi Adı+ Lakap ve Oğul Adları ile Oluşan Dağ Adları ... 454 3.3.3.Kişilerin Varlıkları İle İlgili Dağ Adları... 454 3.3.3.1.Fiziksel Yaşayış İle İlgili Dağ Adları ... 454 3.3.3.1.1.Yiyecek-İçeceklerle İlgili Dağ Adları ... 454 3.3.3.1.2.Günlük Kullanımdaki Eşyalarla- Giysilerle-Kumaş ve Boyalarla İlgili Dağ Adları ... 455 3.3.3.1.3.Savaşla ve Askerlikle İlgili Eşyalar ve Adlardan Oluşan Dağ Adları. 458 3.3.3.1.4.Yaşanılan Yerlerin ve Yapıların Kısımları ile İlgili Dağ Adları... 459
3.3.3.1.5.Mevsimler-Günlerle İlgili Dağ Adları ... 464 3.3.3.1.6.Tarım- Hayvan- Sulama ile İlgili Yer ve Aletlerin Adlarından Oluşan Dağ Adları ... 464 3.3.3.1.7.Eski Yapıların (Viran, Höyük, Kale, Han, Köprü vb.) Adlarından
Oluşan Dağ Adları ... 468 3.3.3.1.8.Madenlerle ve Güzel Taşlarla ilgili Dağ Adları ... 470 3.3.3.1.9.Ağaç ve Ağaç Malzemeleri-Odun ve Yakacak ile İlgili Dağ Adları .. 470 3.3.3.1.10.Müzikle İlgili Dağ Adları ... 471 3.3.3.1.11.Temizlikle İlgili Dağ Adları ... 471 3.3.3.1.12.Avcılık ile İlgili Yer ve Alet Adlarından Oluşan Dağ Adları ... 471 3.3.3.1.13.İnşaat Malzemeleri ile İlgili Dağ Adları ... 471 3.3.3.1.14.Ticaret ile İlgili Dağ Adları ... 471 3.3.3.1.15.Yönetim ve Siyasetle İlgili Dağ Adları ... 471 3.3.3.1.16.Ulaşım ile İlgili Dağ Adları ... 472 3.3.3.1.17.Doğal Afetlerle (sel, deprem vb.) İlgili Dağ Adları ... 473 3.3.3.2.Duygusal Yaşayışla İlgili Dağ Adları ... 473 3.3.3.2.1.İnsanların Fiziksel Yapılarıyla İlgili Sıfatlardan Oluşan Dağ Adları .. 473 3.3.3.2.2.İnsanların Duygusal Yapılarıyla İlgili Sıfatlardan Oluşan Dağ Adları ... 474 3.3.3.2.3.Vücut Kısımları ile İlgili Dağ Adları ... 475 3.3.3.2.4.Hastalıklarla İlgili Dağ Adları ... 478 3.3.3.2.5.Rütbe, Unvan, Lakap ve Mesleklerle İlgili Dağ Adları ... 478 3.3.3.2.6.Dinle İlgili Dağ Adları... 480 3.3.3.2.6.1.İslamiyet ile İlgili Dağ Adları ... 480 3.3.3.2.6.2.Diğer Dinlerle İlgili Dağ Adları ... 481 3.3.3.2.7.Aile Bireyleriyle ve Yakın Akrabalarla İlgili Dağ Adları ... 482 3.3.3.2.8.Günlük Karşılaşılabilen Olayları ve Hadiseleri Anlatan Dağ Adları .. 483 3.3.3.2.9.Topluluk Adlarına Dayanan Dağ Adları ... 483 3.3.3.2.10.Kişilerin Etnik Durumları ile İlgili Dağ Adları ... 483 3.3.3.2.11.Pak-Namuslu İfadelerinden Oluşan Dağ Adları ... 484 3.3.3.2.12.Ölümle İlgili Dağ Adları ... 484 3.4.Dağ Adlarının Yapı, Köken ve Anlam Bakımından Tasnifi Neticesinde Elde Edilen Veriler ... 485
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
4.DİĞER YER ADLARI ... 488 4.1.Tek Kelimeden Oluşan Diğer Yer Adları ... 488 4.1.1.Köken Bakımından Diğer Yer Adları ... 488 4.1.1.1.Türkçe Kelimeden Oluşan Diğer Yer Adları ... 488 4.1.1.2.Arapça Kelimelerden Oluşan Diğer Yer Adları ... 488 4.1.1.3.Farsça Kelimelerden Oluşan Diğer Yer Adları ... 488 4.1.1.4.Rumca Kelimelerden Oluşan Diğer Yer Adları ... 488 4.1.1.5.Ermenice Kelimelerden Oluşan Diğer Yer Adları ... 488 4.1.2.İki Kelimeden Oluşan Diğer Yer Adları ... 489 4.1.2.1.Türkçe+Türkçe ... 489 4.1.2.2.Türkçe+Arapça ... 490 4.1.2.3.Türkçe+Farsça ... 491 4.1.2.4.Türkçe+İbranice ... 491 4.1.2.5.Türkçe+İngilizce... 491 4.1.2.6.Türkçe+Rumca ... 491 4.1.2.7.Arapça+Arapça ... 491 4.1.2.8.Arapça+Türkçe ... 492 4.1.2.9.Arapça+Farsça ... 493 4.1.2.10.Arapça+Rumca ... 493 4.1.2.11.Farsça+Farsça ... 493 4.1.2.12.Farsça+Türkçe ... 493 4.1.2.13.Farsça+Rumca ... 494 4.1.2.14.Rumca+Türkçe ... 494 4.1.2.15.Fransızca+Türkçe ... 494 4.1.2.16.Çince+Farsça ... 494 4.1.2.17.Almanca+Farsça ... 494 4.1.2.18.Hititçe+Farsça ... 495 4.1.2.19.?+Türkçe ... 495 4.1.3.Üç Kelimeden Oluşan Diğer Yer Adları ... 495 4.1.3.1.Türkçe+Türkçe+Türkçe ... 495 4.1.3.2.Türkçe+Türkçe+Arapça ... 495 4.1.3.3.Türkçe+Türkçe+Farsça ... 496
4.1.3.4.Türkçe+Arapça+Türkçe ... 496 4.1.3.5.Türkçe+Türkçe+Rumca ... 497 4.1.3.6.Türkçe+Farsça+Türkçe ... 497 4.1.3.7.Türkçe+Arapça+Rumca ... 497 4.1.3.8.Türkçe+Arapça+Arapça ... 497 4.1.3.9.Türkçe+Soğdca+Türkçe ... 497 4.1.3.10.Türkçe+Türkçe+Fransızca ... 497 4.1.3.11.Türkçe+?+Türkçe ... 497 4.1.3.12.Arapça+Arapça+Arapça... 498 4.1.3.13.Arapça+Arapça+Türkçe ... 498 4.1.3.14.Arapça+Türkçe+Türkçe ... 498 4.1.3.15.Arapça+Türkçe+Arapça ... 499 4.1.3.16.Arapça+Farsça+Türkçe ... 499 4.1.3.17.Arapça+Farsça+Arapça ... 499 4.1.3.18.Arapça+İbranice+Arapça ... 499 4.1.3.19.Arapça+Ermenice+Arapça ... 500 4.1.3.20.Farsça+Türkçe+Türkçe ... 500 4.1.3.21.Farsça+Türkçe+Rumca ... 500 4.1.3.22.Farsça+Türkçe+Farsça ... 500 4.1.3.23.Farsça+Farsça+Arapça ... 500 4.1.3.24.Farsça+Türkçe+Arapça ... 500 4.1.3.25.Farsça+Farsça+Türkçe ... 500 4.1.3.26.Fransızca+Farsça+Farsça ... 500 4.1.3.27.İbranice+Türkçe+Arapça ... 501 4.1.3.28.Hititçe+Türkçe+Arapça ... 501 4.1.4.Dört Kelimeden Oluşan Diğer Yer Adları... 501 4.1.4.1.Türkçe+Arapça+Türkçe+Türkçe ... 501 4.1.4.2.Türkçe+Farsça+Türkçe+Türkçe ... 501 4.1.4.3.Türkçe+Farsça+Farsça+Türkçe ... 501 4.1.4.4.Türkçe+Türkçe+Farsça+Rumca ... 501 4.1.4.5.Arapça+Arapça+Arapça+Arapça ... 501 4.1.5.Beş Kelimeden Oluşan Diğer Yer Adları ... 502 4.1.5.1.Hititçe+Türkçe+Türkçe+Arapça+Türkçe ... 502
4.1.6.Kök ve Eklerine Göre Diğer Yer Adları ... 502 4.1.6.1.Türkçe+Türkçe ek... 502 4.1.6.2.Türkçe+Farsça ek+Türkçe ek ... 502 4.1.6.3.Arapça+Türkçe ek ... 502 4.1.6.4.Farsça+Türkçe ek ... 502 4.2.Yapı Bakımından Diğer Yer Adları ... 502 4.2.1.Basit Kelimeden Oluşan Diğer Yer Adları ... 502 4.2.1.1.Yalın (Ek Almamış) Diğer Yer Adları ... 502 4.2.1.2.Tek Kelime Halinde Çekim Eki Almış Diğer Yer Adları ... 503 4.2.1.2.1.Ad Çekim Ekleri ... 503 4.2.1.3.Birden Çok Kelimeden Oluşan Diğer Yer Adlarında Çekim Eki Almış Olanlar ... 503
4.2.1.3.1.Ad Çekim Ekleri ... 503 4.2.2.Türemiş Kelimelerden Oluşan Diğer Yer Adları ... 504 4.2.2.1.Tek Kelime Halinde Türemiş Yapılı Diğer Yer Adları ... 504 4.2.2.1.1.Addan Ad Yapan Eklerle Oluşan Diğer Yer Adları ... 504 4.2.2.1.2.Fiilden Ad Türeten Eklerle Oluşan Diğer Adlar ... 505 4.2.2.1.3.Farsça+ an ... 505 4.2.2.2.Birden Çok Kelimeden Oluşan Diğer Yer Adlarında Türemiş Kelimeler . 505 4.2.2.2.1.Addan Ad Yapan Eklerle Oluşan Diğer Yer Adları ... 505 4.2.2.2.2.Fiilden Ad Türeten Eklerle Oluşan Diğer Yer Adları ... 506 4.2.2.2.3.Addan Fiil Türeten Eklerle Oluşan Diğer Yer Adları ... 507 4.2.2.2.4.Fiilden Fiil Türeten Eklerle Oluşan Diğer Yer Adları ... 507 4.2.2.2.5.Partisip Ekleriyle Oluşan Diğer Yer Adları ... 507 4.2.2.2.6.Arapça+î ... 508 4.2.3.Birleşik Yapılı Diğer Yer Adları... 508 4.2.3.1.Ad+Ad... 508 4.2.3.2.Ad+Ad+Ad ... 510 4.2.3.3.Ad+Ad+Ad+Ad ... 512 4.2.3.4.Ad+Ad+Ad+Ad+Ad ... 512 4.2.3.5.Sıfat+Ad ... 512 4.2.3.6.Sıfat+Ad+Ad ... 513 4.2.3.7.Sıfat+Ad+Ad+Ad ... 513
4.2.3.8.Sıfat Tamlaması+Ad ... 514 4.2.3.9.Sıfat Tamlaması+Ad+Ad ... 514 4.2.3.10.Sıfat+Sıfat Tamlaması+Ad... 514 4.2.3.11.Birleşik Sıfat+Ad+İyelik ... 514 4.2.3.12.Ad+Fiil+Partisip Eki ... 514 4.2.3.13.Fiil+Ad ... 515 4.2.3.14.İkilemelerden Oluşan Diğer Yer Adları ... 515 4.2.4.Tekrarlanan (Yakın Taşınmış) Toponimlerin Farklılaştırma Şekilleri ... 515 4.2.4.1.Yakın Taşınmış Diğer Yer Adları ... 515 4.2.4.2.Paralel (Uzak Taşınmış) Diğer Yer Adları ... 515 4.2.5.Yapısında Eksiklik Olan (Ek Almamış) Diğer Yer Adları ... 515 4.3.Anlamlarına Göre Diğer Yer Adları ... 516 4.3.1.Tabiata ve Fiziksel Koşullara Dayanan Diğer Yer Adları ... 516 4.3.1.1.Dağ, tepe vs. Adlarından (Oronimlerden) Oluşan Diğer Yer Adları ... 516 4.3.1.2.Su adlarından (Hidronimlerden) Oluşan Diğer Yer Adları ... 516 4.3.1.3.Bitki Adlarından (Fitonimlerden) Oluşan Diğer Yer Adları ... 517 4.3.1.4.Hayvan Adlarından (Zoonimlerden) Oluşan Diğer Yer Adları ... 517 4.3.1.5.Gök Cisimlerinin Adlarından (Kosmonimlerden) Oluşan Diğer Yer Adları ... 517 4.3.1.6.Tasvirî (Dış Görünüşteki Özelliklere Göre) Verilen Diğer Yer Adları ... 517 4.3.1.6.1.Renk Bildirenler ... 517 4.3.1.7.Yerleştiği Yerin Arazi Özelliğini Bildiren Diğer Yer Adları ... 518 4.3.1.8.Hikâyeli Diğer Yer Adları ... 519 4.3.1.9.Objenin Has, Zahiri Özelliklerini ve Bazı Şeylerle Zenginliğini Anlatan Diğer Yer Adları ... 519 4.3.1.10.Şekil ve Sayı Bildiren Diğer Yer Adları ... 519 4.3.1.11.Yön ve Mesafe Bildiren Diğer Yer Adları ... 520 4.3.2.İnsanlara ve Topluluklara Dayanan Diğer Yer Adları ... 520 4.3.2.1.İçinde Köy-Kent-Şehir (Oykonim) Kelimeleri Geçen Diğer Yer Adları .. 520 4.3.2.2.Kişi Adlarından (Antroponimlerden) Oluşan Diğer Yer Adları ... 520 4.3.2.2.1.Kadın Adlarından Oluşan Diğer Yer Adları ... 520 4.3.2.2.2.Erkek Adlarından Oluşan Diğer Yer Adları ... 520 4.3.2.2.3.Kişi Adı+ Lakap ve Oğul Adları ile Oluşan Diğer Yer Adları ... 521
4.3.3.Kişilerin Varlıkları İle İlgili Diğer Yer Adları ... 521 4.3.3.1.Fiziksel Yaşayış İle İlgili Diğer Yer Adları ... 521 4.3.3.1.1.Yiyecek-İçeceklerle İlgili Diğer Yer Adları ... 521 4.3.3.1.2.Günlük Kullanımdaki Eşyalarla-Giysilerle-Kumaş ve Boyalarla İlgili Diğer Yer Adları ... 521 4.3.3.1.3.Savaşla ve Askerlikle İlgili Eşyalar ve Adlardan Oluşan Diğer Yer Adları ... 522 4.3.3.1.4.Yaşanılan Yerlerin ve Yapıların Kısımları ile İlgili Diğer Yer Adları 522 4.3.3.1.5.Mevsimler-Günlerle İlgili Diğer Yer Adları... 523 4.3.3.1.6.Tarım-Hayvan-Sulama ile İlgili Yer ve Aletlerin Adlarından Oluşan Diğer Yer Adları ... 523 4.3.3.1.7.Eski Yapıların (Viran, Höyük, Kale, Han, Köprü vb.) Adlarından
Oluşan Diğer Yer Adları ... 523 4.3.3.1.8.Madenlerle ve Güzel Taşlarla ilgili Diğer Yer Adları ... 524 4.3.3.1.9.Ağaç ve Ağaç Malzemeleri-Odun ve Yakacak ile İlgili Diğer Yer Adları ... 524 4.3.3.1.10.İnşaat Malzemeleri ile İlgili Diğer Yer Adları ... 524 4.3.3.1.11.Ticaret ile İlgili Diğer Yer Adları ... 525 4.3.3.1.12.Ulaşım ile İlgili Diğer Yer Adları ... 525 4.3.3.2.Duygusal Yaşayışla İlgili Diğer Yer Adları ... 526
4.3.3.2.1.İnsanların Fiziksel Yapılarıyla İlgili Sıfatlardan Oluşan Diğer Yer Adları ... 526 4.3.3.2.2.İnsanların Duygusal Yapılarıyla İlgili Sıfatlardan Oluşan Diğer Yer Adları ... 526 4.3.3.2.3.Vücut Kısımları ile İlgili Diğer Yer Adları ... 526 4.3.3.2.4.Rütbe, Unvan, Lakap ve Mesleklerle İlgili Diğer Yer Adları ... 526 4.3.3.2.5.Dinle İlgili Diğer Yer Adları ... 527 4.3.3.2.5.1.İslamiyet ile İlgili Diğer Yer Adları... 527 4.3.3.2.5.2.Diğer Dinlerle İlgili Diğer Yer Adları ... 528 4.3.3.2.6.Aile Bireyleriyle ve Yakın Akrabalarla İlgili Diğer Yer Adları ... 528 4.3.3.2.7.Günlük Karşılaşılabilen Olayları ve Hadiseleri Anlatan Diğer Yer Adları ... 528 4.3.3.2.8.Kişilerin Etnik Durumları ile İlgili Diğer Yer Adları ... 529
4.3.3.2.9.Ölümle İlgili Diğer Yer Adları ... 529 4.4.Diğer Yer Adlarının Yapı, Köken ve Anlam Bakımından Tasnifi Neticesinde Elde Edilen Veriler ... 529
BEŞİNCİ BÖLÜM
5.YER ADLARINDA FARKLILAŞTIRMA VE TAŞINMA ... 531 ALTINCI BÖLÜM
6. BOY-SOY-OYMAK ADLARINDAN OLUŞAN YER ADLARI ... 537 YEDİNCİ BÖLÜM
7.GAZİANTEP TOPONOMİSİNDEKİ KİMİ YER ADLARININ OLUŞUM KATMANLARI ... 540 7.1.Hitit (Eti Uygarlığı) Katmanı ... 540 7.2.Türk Katmanı ... 541
SEKİZİNCİ BÖLÜM
8. YER ADLARINDA GÖRÜLEN SES OLAYLARI ... 548 8.1. Ünsüzler ... 548 8.1.1.Ünsüz Türemesi ... 548 8.1.2.Yer Değiştirme ... 549 8.1.3.Ünsüz Düşmesi ... 549 8.1.4.Ünsüz İkizleşmesi ... 552 8.1.5.Hece Düşmesi ... 552 8.1.6.Kısaltma+Hitap Şeklindeki Adlarda Yuvarlaklaşmaya Bağlı Ses Kaybı ... 552 8.1.7. Ünsüz Değişmeleri ... 553 8.2.Ünlüler ... 572 8.2.1.Kalın Ünlülerin İncelmesi ... 572 8.2.2. İnce Ünlülerin Kalınlaşması ... 575 8.2.3. Düz Ünlülerin Yuvarlaklaşması ... 580 8.2.4. Yuvarlak Ünlülerin Düzleşmesi ... 582 8.2.5. Geniş Ünlülerin Daralması ... 583 8.2.6. Dar Ünlülerin Genişlemesi ... 586 8.2.7. Ünlü Türemesi ... 589 8.2.8.Ünlü Düşmesi ... 590
DOKUZUNCU BÖLÜM
9. GAZİANTEP İLİ YER ADLARI SÖZLÜĞÜ ... 593 SONUÇ ... 715 BİBLİYOGRAFYA ... 720 ÖZGEÇMİŞ ... 738
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1.1. Köken Bakımından Yerleşim Birimi Adları ... 132 Tablo 1.2. Yapı Bakımından Yerleşim Birimi Adları ... 132 Tablo1.3. Anlam Bakımından Yer. Birimi Adları ... 133 Tablo 2.1. Köken Bakımından Su Adları... 248 Tablo 2.2. Yapı Bakımından Su Adları ... 248 Tablo 2.3. Anlam Bakımından Su Adları ... 249 Tablo 3.1. Köken Bakımından Dağ Adları ... 485 Tablo 3.2. Yapı Bakımından Dağ Adları ... 486 Tablo 3.3. Anlam Bakımından Dağ Adları ... 486 Tablo 4.1. Köken Bakımından Diğer Yer Adları ... 529 Tablo 4.2. Yapı Bakımından Diğer Yer Adları ... 530 Tablo 4.3. Anlam Bakımından Diğer Yer Adları ... 530
ÖNSÖZ
Ad bilimin alt dallarından biri olan toponomi, yer adları bilimi demektir. Yer adlarını yapı, köken, anlam gibi çeşitli yönlerden inceleyen bu bilim dalının malzemesini oluşturan coğrafȋk adlar, bir milletin kendine yurt edinme çabasının en önemli ve en somut delilleridir. Yeni geldikleri yeri kendisine vatan yapan milletler; bu coğrafyanın dağını, tepesini, ovasını, yaylasını, deresini adlandırırken kimi zaman geride bırakıp geldikleri toprakların adlarından faydalanırken kimi zaman da kültür hafızasına anlamsal bakımdan benzerlerinden farkıyla kodlanmış olan renk, hayvan, bitki ya da kişi adlarından faydalanmışlardır.
Yer adları, toplumların kültürel belleğini kodlayan simgeler ya da kısa anlatılar olarak kabul edildiğinde, bu sistemle ilgili yapılacak her çalışma; aynı zamanda o topraklarda yaşayan toplulukların duyuşunu, düşünüşünü, yaşadığı tarihsel ve toplumsal olaylarını, hatta geçim kaynaklarını açıklayacak birer adım olacaktır.
Kültürel açıdan taşıdığı önem oldukça büyük olan bu alanda Türkiye dışında yapılan çalışmalar oldukça ileri ve belli bir sisteme oturtulmuş olmasına karşın; Türkiye’de bir taraftan 1967 yılında “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı” gerekçesiyle 12.200 köyün adının değiştirilmesi ve diğer bir taraftan da konuyu oluşturan malzemenin ve coğrafyanın genişliği nedeniyle edinilen farklı tavır ve yaklaşımların belli bir sistematiğe oturtulamaması gibi sorunlarla toponomi çalışmaları olması gerektiği noktaya ulaşamamıştır.
Son derece önemli olan bu konuyla ilgili Gaziantep toprakları için de çalışmalar yapılmıştır. Bunlardan biri, Tuğçe Işıkhan tarafından 2008 yılında Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı’nda yapılan “Gaziantep Yer Adlarının Halk Bilimi Bakımından Değerlendirilmesi” adlı yüksek lisans tezi (Işıkhan, 2008) dir. Diğer bir çalışma Necdet Sevinç tarafından 1983 yılında yayınlanan “Gaziantep’de Yer Adları ve Türk Boyları, Türk Aşiretleri, Türk Oymakları” adlı kitap (Sevinç, 1983) tır. Bunlardan başka meraklı Gaziantepli, Gaziantep severler tarafından yazılmış makaleler de mevcuttur. Ancak yapılan bu çalışmaların çoğunlukla yer adı bilimi çerçevesinde yapılmayıp daha ziyade yer adlarının anlamlarını veya hikâyelerini açıklamaya yönelik oldukları görülmektedir.
“Gaziantep İli Yer Adları Üzerine Bir İnceleme” adlı bu tez, Gaziantep’e ait 70 adet 1/25.000 ölçekli haritalardan yer adlarının tespiti üzerine yapılmış bir toponomi çalışmasıdır. İl sınırları içerisindeki ilçe, köy, dağ, dere, tepe, vb. pek çok ad çeşitli yönlerden değerlendirilmiş; böylelikle ad vermede etkili olan kültürel değerler tespit edilirken, Türkçenin türetme gücü, başka dillerle olan münasebeti, ses değişmelerinin gerçekleşme şekilleri gibi konular da somutlaştırılmaya çalışılmıştır.
Oldukça uzun ve yoğun bir çalışmanın sonucu olan bu teze desteği ve katkısı olan pek çok kişi olmuştur.
Bu çalışma sırasında manevi desteğini sürekli gördüğüm hocalarım Prof. Dr. Ahat Üstüner’e, Doç. Dr. Ercan Alkaya’ya, Yrd. Doç. Dr. Çimen Sanaç Özçam’a, Yrd. Doç. Dr. Fatih Özek’e tezin belli bir sisteme bağlı çalışılmasını kolaylaştıran kıymetli bilgi ve birikimini benimle paylaşan ve her aşamada yardım ve desteğini gördüğüm Yrd. Doç. Dr. Mustafa Şenel’e, çalışmada kullanılan haritaların temininde ve tezin yazımı ile ilgili konularda sonsuz desteğini gördüğüm sevgili eşim Ahmet Kalkan’a ve değerli dostum Emine Soyyiğit’e, beni bitmek bilmeyen bir sabırla bekleyen, dinleyen, ilgi ve yardımlarını benden esirgemeyen saygı değer hocam Prof. Dr. Ahmet Buran’a teşekkür etmeyi bir borç bilirim.
KISALTMALAR
Alm. : Almanca Ar. : Arapça
Der. : Derleme Sözlüğü Devel. : Ferit Devellioğlu Erm. : Ermenice
Far. : Farsça Fr. : Fransızca
GGZ : Görülen Geçmiş Zaman Hint. : Hintçe Hit. : Hititçe İng. : İngilizce İnt. : İnternet İt. : İtalyanca Moğ. : Moğolca Rum. : Rumca Sür. : Süryanice Yun. : Yunanca
1/25.000 ÖLÇEKLİ GAZİANTEP İLİ HARİTALARININ KISALTMALARI 1-GAZİANTEP-N37-b3 2-GAZİANTEP-N37-b4 3-GAZİANTEP-N-37-c1 4-GAZİANTEP-N-37-c2 5-GAZİANTEP-N37-c3 6-GAZİANTEP-N37-c4 7-GAZİANTEP-N37-d1 8-GAZİANTEP-N37-d2 9-GAZİANTEP-N37-d3 10-GAZİANTEP-N37-d4 11-GAZİANTEP-N38-a3 12-GAZİANTEP-N38-a4 13-GAZİANTEP-N38-b2 14-GAZİANTEP-N38-b3 15-GAZİANTEP-N38-b-4 16-GAZİANTEP-N38-c1 17-GAZİANTEP-N38-c2 18-GAZİANTEP-N38-c3 19-GAZİANTEP-N38-c4 20-GAZİANTEP-N38-d1 21-GAZİANTEP-N38-d2 22-GAZİANTEP-N38-d3 23-GAZİANTEP-N38-d4 24-ŞANLIURFA-N39-d3 25-ŞANLIURFA-N39-d3 26-ŞANLIURFA-N39-a1 27-ŞANLIURFA-N39-a2 28-ŞANLIURFA-N39-a3 29-ŞANLIURFA-N39-a4 30-ŞANLIURFA-N39-b1 31-ŞANLIURFA-N39-b2 32-ŞANLIURFA-N39-b3 33-ŞANLIURFA-N39-b4 34-ŞANLIURFA-N39-c1 35-ŞANLIURFA-N39-c2 36-ŞANLIURFA-N39-c3 37-ŞANLIURFA-N39-c4 38-ŞANLIURFA-N39-d1 39-ŞANLIURFA-N39-d2 40-ŞANLIURFA-N39-d3 41-ŞANLIURFA-N39-d4 42-ŞANLIURFA-N40-a1 43-SURUÇ-O39-a1 44-SURUÇ-O39-a2 45-SURUÇ-O39-a3 46-SURUÇ-O39-a4 47-SURUÇ-O39-b1 48-SURUÇ-O39-b2 49-SURUÇ-O39-b3 50-SURUÇ-O39-b4 51-SURUÇ-O39-d1 52-SURUÇ-O39-d2 53-SURUÇ-O40-a1 54-SURUÇ-O40-a4 55-ANTAKYA-O36-b2 56-ANTAKYA-O37-a1 57-ANTAKYA-O37-a2 58-ANTAKYA-O37-a3 59-ANTAKYA-O37-a4 60-ANTAKYA-O37-b1 61-ANTAKYA-O37-b2 62-ANTAKYA-O37-b4
63-ANTAKYA-O38-a1 64-ANTAKYA-O38-a2 65-ANTAKYA-O38-b1 66-ANTAKYA-O38-b2 67-ANTAKYA-O38-b3 68-ANTAKYA-O38-b4 69-ANTAKYA-O38-c1 70-ANTAKYA-O38-c2
71-İçişleri Bakanlığı Mahalli İdareler Genel Müdürlüğü verileri aracılığıyla ulaşılan, 1967 yılında değiştirilen köy adları.
1/25.000 ÖLÇEKLİ GAZİANTEP İLİ YER ADLARININ HARİTALARDAN KODLANIRKEN KULLANILAN KISALTMALARI
1. AĞIZ Ağz. 2. ALAN Aln. 3. ANIT Ant. 4. ARK Ar. 5. BAĞ Bğ. 6. BAYIR Byr. 7. BARAJ Brj. 8. BOĞAZ Bğz. 9. BURUN Br. 10. CADDE Cd. 11. ÇAY Çy. 12. ÇEŞME Çş. 13. ÇİFTLİK Çft. 14. ÇÖL Çl. 15. ÇUKUR Çkr. 16. DAĞ D. 17. DEĞİRMEN Dğ. 18. DERE Dr. 19. DURAK Drk. 20. DÜZ Dz. 21. FİDANLIK Fdn. 22. GEÇİT Gçt. 23. GEDİK Gd. 24. GÖL G. 25. GÖLET Gl. 26. HARABE Hrb. 27. HASTANE Hst. 28. HAVUZ Hvz. 29. HÖYÜK Hyk. 30. İSTASYON İst. 31. KALE K. 32. KANAL Knl. 33. KAPTAJ Kpt. 34. KARAKOL Krk. 35. KAYNAK Kyn. 36. KEMER Kmr. 37. KORU Kr. 38. KÖPRÜ Kp. 39. KULE Kl. 40. KUYU Ky. 41. MAĞARA Mğr. 42. MAHALLE Mh. 43. MESİRE Msr. 44. MEVKİ Mvk. 45. MEYDAN Myd. 46. MEZARLIK Mzl. 47. NEHİR Nhr. 48. OCAK Oc. 49. OVA Ov. 50. PARK Prk. 51. PINAR Pn. 52. SARNIÇ Srn. 53. SIRT Srt. 54. SİFON Sf. 55. SU S. 56. SULAMA TESİSLERİ ST. 57. TARLA Tr. 58. TEPE Tp. 59. TÜNEL Tnl. 60. TÜRBE Trb. 61. YAMAÇ Ymç. 62. YATAK Ytk. 63. YAZI Yz. 64. YAYLA Yyl. 65. YERLEŞİM BİRİMİ ADI: YA 66. YOL Yl. 67. ZİYARET Zyr.
ÇALIŞMADA KULLANILAN YÖNTEM
Tarihî ipek yolu üzerinde bulunan ve daha ilk çağlardan bu yana önemini hiç kaybetmeyen Gaziantep iline ait 7680 coğrafik adın (köy, kasaba, dere, tepe, yayla vb.) derlenme ve incelenme aşamasında aşağıdaki metot izlenmiştir:
Öncelikle, teze konu olan yer adları, Gaziantep İl Özel İdaresi bünyesinde bulunan 1/25.000 ölçekli haritalardan derlenmiştir. Toplamda 70 adet harita kullanılmıştır. Bütün haritalar titizlikle taranarak, yer adları geçtiği harita numarasına ve türüne göre kodlanmıştır. Mesela;
Acembağ (19. Dr.) Acırlı (41. Srt.) Ada (21. Tp.) Atabek (17. YA.)
Haritalar, 1 ile 70 arasında kodlanmıştır. Örneğin, Gaziantep NA1 = 1. harita, Gaziantep NA2 = 2. harita şeklinde. Yer adları yukarıdaki örnekte olduğu gibi geçtiği harita kodu ve türünün kısaltmasıyla birlikte (Dr. = Dere; Srt = Sırt, Tp = Tepe, YA = Yar adı vb.) verilmiştir.
Bütün yer adları, dört ana bölüm içinde değerlendirilmiştir: 1. Yer adları (toponim)
2. Dağ adları (oronim) 3. Su adları (hidronim) 4. Diğer adlar (godonim)
Bu çalışmanın kapsamını oluşturan coğrafî terimler şu şeklide genel bir çerçevede tasniflenmiştir: Yerleşim birimi başlığı altında köy ve mahalle adları incelenmiştir; su adları başlığı altında dere, pınar, kaptaj, gölet, göl, kanal, ark, çay, yatak, kuyu, çeşme, sarnıç, sifon, kaynak, havuz, nehir ve sulama tesisleri adları incelenmiştir; dağ adları başlığı altında burun, tepe, mevki, dağ, sırt, ova, yamaç, yazı, düz, gedik, mağara, boğaz, kemer, çöl, bayır, yayla, koru adları incelenmiştir; ve godonim denilen diğer yer adları başlığı altında da türbe, yol, alan, ocak, ağız, höyük, değirmen, tarla, köprü, tünel, bağ, istasyon, meydan, karakol, çukur, ziyaret, mesire, anıt, kale, cadde, durak, park, çiftlik, hastane, fidanlık, harabe, geçit, mezarlık adları incelenmiştir. Yani Gaziantep yöresinin en büyüğünden en küçüğüne tüm yer adları haritası yapı, köken ve anlam bakımından tasniflenmiştir.
Yer adları, yukarıdaki gibi coğrafi türüne göre ayrıldıktan sonra her bölüm kendi içinde;
1. Köken 2. Yapı
3. Anlam bakımında tasniflenmiştir.
Köken bakımından incelenen yer adları; basit (tek) kelimeden oluşan, iki kelimeden, üç kelimeden, dört vb. kelimeden oluşanlar şeklinde gruplandırılarak değerlendirilmiştir. Ayrıca türemiş kelimeler de aynı şekilde kök ve eklerine göre ayrı ayrı incelenmiştir.
Yapı bakımından basit, türemiş, birleşik başlıkları altında değerlendirilen yer adlarından basit yapılı olanlar yalın (eksiz) olanlar ve çekim eki (çokluk, hal, vasıta vb.) almış olanlar şeklinde; türemiş yapılı olanlar, tek kelimeden oluşan türemiş yer adları ve birden çok kelimeden oluşan (birleşik yapılı yer adları içinde) yer adları içindeki türemiş kelimeler olarak ayrı ayrı tasniflenmiştir. Birleşik yapılı olanlar ise, kaç kelimeden oluşuyorsa her kelime tek tek gramatikal türüne ve aldığı eke göre incelenmiştir.
Yer adları, anlam bakımından Tabiata ve Fiziksel koşullara dayanan Yer Adları, İnsanlara ve Topluluklara Dayanan Yer Adları, Kişilerin Varlıkları ile İlgili Yer Adları olmak üzere üç ana bölümde ve ayrıca son bölümde kendi içinde, Fiziksel Yaşayış ile İlgili Yer Adları, Duygusal Yaşayış ile İlgili Yer Adları şeklinde alt başlıklarda değerlendirilmiştir. Her bölüm kendi içinde malzemeyi oluşturan yer adlarının anlam çeşitliliğine göre de alt başlıklarla zenginleştirilmiştir.
Yer adlarının türlerine göre, köken, yapı ve anlam bakımından değerlendirildiği bu dört bölümden sonra “Boy-Soy-Oymak Adlarından Oluşan Yer Adları” bölümünde Türk boy-soy-oymak veya cemaat adlarına dayanan yer adları sıralanmıştır. Her bölümün sonunda “Uzak-Yakın Taşınmış Yer Adları” şeklinde değerlendirilen yer adları; çalışmanın sonunda toplu bir tasnifle aktarılmıştır. Yer adlarında görülen ünlü- ünsüz değişmeleri ve diğer ses olayları “Yer Adlarında Görülen Ses Olayları” başlığı altında incelenmiştir. Ayrıca yazılı kaynaklardan elde edilen bilgilerle kimi yer adlarının oluşma dönemi ile ilgili bilgiler “Yer Adlarının Oluşum Katmanları” bölümünde değerlendirilmiştir.
“Gaziantep İli Yer Adları Sözlüğü” kısmında ise haritalarda geçen yer adlarının hemen altında yer adlarında geçen anlamı ve kökeni bilinmeyen kelimeler açıklanmıştır.
Anlamı ve kökeni bulunamayan yer adları ise “Anlamı ve Kökeni Bulunamayan Yer Adları” bölümünde verilmiştir.
I.GAZİANTEP
I.1.Gaziantep Adı
Gaziantep ili tarih boyunca Hitit, Asur, Mitani, Roma, Med, Pers, İskender, Bizans, İslam, Türk-İslam medeniyetlerine ev sahipliği yapmıştır (Çitçi, 2009: 11).
Gaziantep günümüze gelinceye kadar pek çok farklı adlarla anılmıştır. Tarih öncesinde adı Kalsintanan iken; Asurlar döneminde Dabigo, Dabigubit, Dehlek, Doluk, Babıgü, Bilabhi; Yunanca adı Doliche, Dolicha, Dolica, Dolioum, Dolicenus, Dolichenius, Tulupa, Dolichon, Diba, Diva; Selefkiler zamanında Antiochia Taurum, Doulicha, Bizans kaynaklarınca; Teluk, Tulupa, Dolihayun, Debet, Tolonbh, Hamtab, Ermeni kaynaklarınca; Anthaph, Abbasi döneminde; Avasım, Serhat, Türk-İslam devrinde; Dülük, Daluk, Dulük, Dalük, Hantap, Aynı Tövbe, Ayıntap, Geldani dilinde; Tap (güç, kudret), Antheba bu şehre tarih boyunca verilen adlardır. (Çitçi, 2009: 11).
Yöre halkı tarafından Antep olarak bilinen şehrin eskiden resmi adı Aynitap-Ayıntap idi. Aynitap-Ayıntap adının kökeni ile ilgili çok değişik rivayetler mevcuttur (Güzelbey, 1987: 30).
"1. Şehir adını burada hüküm süren Kral Ayni ile Kraliçe Tep'in adlarının birleşmesinden almıştır.
2. Burada rüşvetçiliği ile dile düşmüş bir kadı varmış. Halk bundan yakınmalara başlamış. bir süre sonra kadı kötü huyundan vazgeçmiş. Bunun üzerine halk "Ayni tövbe etti." demiş ve kente, Ayni'nin tövbe ettiği yer demiş, sonra Aynitap olmuş. Bugün kalenin yakınında bir mahalle Tövbe adını taşır.
3. Şehrin adı "En" ve "Tap" sözcüklerinden oluşuyormuş. "Tap" Keldani dilinde "güzel" anlamına geliyormuş. Böylece şehrin adı "Entap" olmuş.
4. Şehir suyunun bol ve güzelliğinden ötürü "Ayın" ve "Tap" sözcüklerinin birleşmesinden "Ayıntap" denmiştir. buna göre anlamı "Güzel kaynak" demek olur.
5. Pınarlarının çokluğundan, sularının bolluğundan dolayı Ayıntap denmiştir. Burada "tap" güçlü anlamında kullanılmıştır. Gaziantep platosunda içlerinde değirmen döndürecek bir düzine pınar vardır. Sayıları ise yüzü bulur.
6. Gaziantep'in havası rutubetsiz, kuru, güneşi parlaktır. Bu güneş, ak taşlara yapılmış binalara çarpınca buradan yansıyan ışınlar kenti çok aydınlık bir duruma getirmektedir. Bundan ötürü (Işık Pınarı) anlamında "Aynitap" denilmiştir.
7. Antep'in 2. Halife Hazret-i Ömer tarafından fethini anlatan elyazması bir öykü kitabında bu çevrenin adı (Anter Diyarı) diye geçmektedir. (Gaziantep Kültür Derneği Yayınlar, No:20). Öbür yandan halk arasında anlatılan söylentiye göre, kale, kralın kızkardeşi Anter'in çok kıymetli bir yüzüğünü satarak yaptırılmıştır. Bundan ötürü kale "kala-yi füsüs" diye anılmıştır. Füsüs "yüzük taşı" demektir. Bilineceği üzere Anter, Anterli (Anterlu) bir oymak adıdır.
8. Türk Tarih Kurumunca yayınlanan "Urfalı Mateos Vakayinamesi"nde adı "Hamtab" olarak da geçmektedir. (Seri: 11, No: 21). Bu sözcüğün aslı "Hantap" olduğunu ileri sürenler vardır. Buna göre anlamı "Han Yeri"dir, "Han Arazisi"dir. Bu yorumun ne dereceye kadar gerçeği yansıttığı bilinemez ama bugün de Gaziantep köylüleri sıralanmış tarlalara "Tapkır" derler. Bunun yerine "ok" sözcüğünü kullananlar da vardır.
Antep için su ve su mimarisinin önemi göz önünde bulundurulduğunda; şehrin adının kökeniyle ilgili rivayetler arasında “Güzel kaynak ya da iyi pınar” manasına gelen “Ayıntap” şeklinin kuvvetli ihtimal olduğu düşünülebilir. Şehrin muhtelif yerlerinde bulunan kasteller (suyun bir merkezde toplandıktan sonra su ihtiyacını karşılamak üzere bölümlere ayrıldığı kanallar) ve hayratlar da bu düşünceyi destekliyor. Ayrıca değişik kaynaklarda, suyun toplandığı bu havuzlarda hiçbir zaman kirli su olmadığı, kirli suyun başka havuzlarda toplanıp bostanlara akıtıldığı böylelikle kullanılan suyun her zaman berrak ve duru olduğu aktarılmaktadır. Su için böylesi bir sitemin olduğu şehirde, bu durum mimari yapı kadar sosyal hayatı da etkilemiş; dolayısıyla su kavramlı pek çok yer adı oluşturulmuştur. Merkezde bulunan Suburcu, Alleben, Kastelbaşı, İncilipınar, Kahvelipınar, örneklerinde olduğu gibi (Işıkhan, 2008: 9-50)
Resmi kayıtlarda Ayıntap; halk arasında ise Antep şeklinde adlandırılan bu şehir; Mondros Mütarekesi sırasında önce İngilizlerin sonra da Fransızların işgaline uğramıştır. Kurtuluş Savaşı'ında tüm yöre halkının katıldığı Antep Savunması'yla 21 Aralık 1921'de işgalden kurtulmuştur. Yerel direnişte gösterdiği başarıdan dolayı TBMM 6 Şubat 1921'de 93 sayılı yasayla şehre "Gazi" unvanını vermiş ve şehrin adı "Gaziantep " olmuştur.
I.2. Gaziantep Tarihi
Gaziantep, bulunduğu konum itibariyle ilk uygarlıkların yaşadığı Mezopotamya ve Akdeniz arasında olması; güneyden ve Akdeniz'den doğuya, kuzeye ve batıya giden yolların kavşağında konumlanması hasebiyle tarih öncesi çağlardan beri insan topluluklarına yerleşme sahası olmuştur. Tarihî İpek Yolu'nun da buradan geçiyor olması, bu şehrin önemini her daim canlı kılmıştır (Güllü, 2010: 39).
Birol Güngör, "Antep Harbi" adlı eserinde Amerikalı araştırmacı George Thomaz Kurlan'ın The New Book of World Rankingas"da değindiği "Şehirlerin Yaşı" adlı bölümü şöyle aktarmıştır (Güngör, 2004: 19).
1. Gaziantep-Türkiye : 5600 yıldan fazla
2. Jerusalem-İsrail : 5000 3. Kerkük-Irak : 5000 4. Zürih-İsviçre : 5000 5. Konya-Türkiye : 4600 6. Giza-Mısır : 4568 7. Sian Shensi-Çin : 4200 8. Asyut-Mısır : 4160 9. Lisbon-Portekiz : 4000”
Ayrıca diğer ilk 100'e giren Türk kentleri: Ankara, İzmir, Adana, Trabzon ve İstanbul'dur.
I.2.1. İlk Çağlardan Kurtuluş Savaşına Kadar Antep
Yaklaşık altıyüz bin yıl öncesine dayanan Antep tarihinin merkezi esasen Dülük denilen topraklardır. Bugün Anteb’in kurulduğu yere yaklaşık 12 km. uzaklıkta olan Dülük’te ilk insanlara ait pek çok iz tespit edilmiştir.
Bölgenin pek çok millete ve medeniyete beşiklik etmesi tesadüfi değildir. Dülük, dolayısıyla Antep topraklarının Ön Asya, Ortadoğu ve Uzakdoğu’yu birbirine bağlayan İpek Yolu üzerinde bulunması, ülkenin batısı ile doğu ve güneydoğu komşu ülkelerini birleştiren oldukça önemli bir kavşak noktasında bulunması ayrıca iklim şartlarının elverişli ve topraklarının verimli olması şehrin; tarih boyunca hem siyasal hem sosyal anlamda çok yoğun değişiklikler ve hareketlilikler yaşadığı bir coğrafya haline gelmesine neden olmuştur (Külek, 2010: 1).
Yukarıda da belirtildiği gibi ilk çağ ile ilğili yapılan araştırma ve incelemelerde Antep adına rastlanılmamakla birlikte şehre 12 km. uzaklıkta ve kuzeyde yer olan Dülük’ün, insanlığın yaşadığı bölgelerden olduğu tespit edilmiştir. 19.yüzyılda başlatılan arkelojik kazı çalışmalarında, antik dönemde “Antiocha ad Tavrum’’ adıyla da bilinen Dülük’te doğal mağaralar, kaya sığınaklar, teraslarda da yerleşim yerleri; vadi yamacındaki kazılarda ise eski taş dönemine ait çakmak taşlarından iki yüzlü “Bifas’’ tipi el baltası bulunmuştur. İlk insanlığa ait daha pek çok araç-gereç ve kalıntının tespit edildiği bu topraklar, Hititler’den Roma Dönemi’ne kadar önemli din merkezleri arasında yer almıştır. Yazılı kaynaklardan ulaşılan bilgilere göre Hititler’in en büyük Tanrılarından Teşup’un “Baal Tapınağı” da buradaydı. Ayrıca Dülük, Yunan ve Bizans dönemlerinde de önemini korumuş; buralara rahip yetiştirmiştir (Ceylan, 1999: 32).
Hem coğrafi konumu hem de ticari bakımdan birçok bölgeyi birbirine bağlayan bir kavşak noktası olan bu topraklar, bulunduğu konumun doğal sonucu olarak ilk çağlardan beri insan topluluklarının yerleşme alanı olmuştur. Dülük’ ün ve Antep’in tarih sahalarını Kalkolitik, Paleolitik, Neolitik dönemler, Roma ve Bizans, İslam- Arap ve Türk devirleri şeklinde sıralamak mümkündür.
Antep ve çevresinde ilk çalışmalar, 1946 yılında Prof. Dr. Enver Bostancı tarafından merkeze bağlı Dülük köyünün Mertmenge yöresinde başlatılmıştır. Yapılan araştırmalar neticesinde ilk insanlar tarafından kullanılma olasılığı yüksek olan mağara ve sığınaklarda bulunan değişik aletlerin, insanlık tarihinin en uzun bölümünü oluşturmasıyla birlikte ilk insan atalarının ortaya çıkışı, ilk insan yapımı araçların üretilmesiyle insanlaşma sürecine giriş dönemi olan ‘’Paleolitik Çağ’’a ait olduğu tahmin edilmektedir.
İnsanlığın avcılık ve toplayıcılıktan üretici durumuna, göçebelikten yerleşik hayata geçtiği dönem olan “Neolitik Çağ” a ait olduğu sanılan az miktarda boyalı, kaba hamurlu keramik örnekleri ise Gaziantep-Sakçagözü’nde yapılan kazılarda tespit edilmiştir. Yine Gaziantep-Sakçagözü ya da Caba Höyük diye adlandırılan bölgelerde bulunan bakır ve kurşundan üretilen malzemeler de İ.Ö 5500-3000’lerdeki “Kalkolitik Çağı” işaret etmektedir.
Antep’te ilk Tunç Çağı buluntularına da Gedikli, Tilmen Höyük, Sakçagözü ve Zincirli kazılarında rastlanmıştır. 1964 yılında Gedikli’de yapılan kazı çalışmalarında taş temelli, kerpiç üst yapılı ve sıkıştırılmış toprak tabanlı yapılar tespit edilmiştir.
