SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANA BİLİM DALI
OSMANLI İDARESİNDE ŞAM (1750-1800)
DOKTORA TEZİ
DANIŞMAN HAZIRLAYAN Yrd. Doç. Dr. Rifat ÖZDEMİR Oğuzhan SAMIKIRAN
FIRAT ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
OSMANLI İDARESİNDE ŞAM
(1750-1800
)
DOKTORA TEZİ
DANIŞMAN HAZIRLAYAN
Yrd. Doç. Dr. Rifat Özdemir Oğuzhan SAMIKIRAN
Jürimiz,...tarihinde yapılan tez savunma sınavı sonunda bu doktora tezini oy birliğiyle/oy çokluğu ile başarılı saymıştır.
Jüri Üyeleri: 1. 2. 3. 4. 5.
F. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu’nun ... / ... / ... tarih ve ... sayılı kararıyla bu tezin kabulü onaylanmıştır.
Prof. Dr. Enver ÇAKAR Enstitü Müdürü
ÖZET
Doktora Tezi
Osmanlı İdaresinde Şam (1750-1800)
Oğuzhan SAMIKIRAN
Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Bilim Dalı
Elazığ-2013; Sayfa: XXXVIII + 545
1516 yılından sonra Şam ve Arap dünyası Osmanlıların egemenliği altına girmiş ve Şam, Ortadoğu’da Osmanlının en önemli eyâleti hâline gelmiştir. Şam, hacc kafilelerinin toplanma merkezi olduktan sonra hızla gelişme kaydetmiştir. Osmanlılar, dinî farizayı yerine getirmek maksadıyla hayata geçirdiği idarî, askerî ve iktisadî kararlar ve girişimler Şam’ın gelişmesine imkân sağlamıştır. XVIII. yüzyılın hemen başlarında Hacc Emîrliği Şam valilerine tevcih edilmiş, böylelikle valilerin imparatorluk seferlerine iştirâki sona ermiştir. Merkezî hükûmetin aldığı bu idarî karar, bölgede hem Osmanlı Devleti hem eyâlet halkı hem de Şam valileri için yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur. Coğafyanın ve merkezî hükûmetin Şam’a bahşettiği olanaklar sadece şehrin şekillenmesine katkı sağlamakla kalmamış, aynı zamanda şehirde yaşayan idârî, askerî, iktisâdî, dinî ve toplumsal bütün gruplara güç kazandırmıştır. Gruplarca elde edilmiş olan bu güç ise eyâletteki gruplar arasında rekabetin kaynağını teşkil etmiştir.
ABSTRACT
PhD Thesis
Damascus Under the Government of Ottoman (1750-1800)
Oğuzhan SAMIKIRAN
The University of Fırat The Institute of Social Science
The Department of History Elazığ-2013 Page: XXXVIII + 545
After 1516, the province of Damascus and the Arab world has entered under the domination of Ottomans and after this date Damascus has been the important province of Ottomans in the Middle East. Damascus had developed speedily, after being the concentration center of hajj coffle. The administrative, military and economic decisions and the attempts which the Ottomans put into practice on account of carrying out this religious obligation had provided the development of Damascus. Just in the beginnings of the 18th century, the Emâret of Hajj had been appropriated to the governors of Damascus, by this way the participation to the empire campaigns of Damascus governors had ended. This administrative decision of the central government was the beginning of a new period for both Ottoman State, the people of the province and the governors of Damascus. The possibilities that the geography and central government bestowed upon Damascus not only gavehelpfor the formation of the city, but also had given power to the whole administrative, military, economic, religious and social groups who were living in the city. This power which had been gained by these groups constituted the source of the competition among them in the province.
İÇİNDEKİLER
ÖZET ... II ABSTRACT ... III İÇİNDEKİLER ... IV TABLOLARIN LİSTESİ... XVII PLAN VE HARİTALARIN LİSTESİ ... XX ÖNSÖZ ... XXI KISALTMALAR ... XXII KONU VE KAYNAKLAR ... XXIV
GİRİŞ ... 1
1. ŞAM’IN İSMİ VE ANLAMI ... 1
2. ŞEHRİN COĞRAFÎ YAPISI ... 1
3. ŞEHRİN TARİHÎ GELİŞİMİ ... 2
3.1.İslâmiyet’ten Önceki Dönem ... 2
3.2. İslâmiyet’ten Sonraki Dönem ... 3
BİRİNCİ BÖLÜM 1.ŞEHRİN FİZİKÎ YAPISI ... 7
1.1.Şam Kalesi ... 7
1.2. Şehrin Surları ve Kapıları ... 28
1.2.1. Şehrin Surları ... 28 1.2.2. Sur Kapıları ... 29 1.2.2.1. Tûmâ Kapısı ... 29 1.2.2.2. Selâm Kapısı ... 30 1.2.2.3. Ferâdîs Kapısı... 30 1.2.2.4. Bevâbiciyye Kapısı ... 30 1.2.2.5. Câbiyye Kapısı ... 30 1.2.2.6. Sagîr Kapı... 31 1.2.2.7. Şarkî Kapı... 31 1.2.2.8.Cinîk Kapısı ... 31 1.2.2.9.Keysân Kapısı ... 31
1.3. Zanaât ve Ticâret Yerleri ... 31
1.3.1. Hânlar... 31
1.3.1.1.Cakmakî Hânı ... 36
1.3.1.2.Süleyman Paşa Hânı/Hamâsıne Hânı ... 37
1.3.1.3. ‘Ammûd Hânı/Benî Hamza Vakfı Hânı ... 37
1.3.1.4.Es‘ad Paşa Hânı ... 38 1.3.1.5.Mastar Hânı ... 39 1.3.1.6.Fethi Efendi Hânı ... 40 1.3.1.7.Beyâd/Beyd Hân ... 40 1.3.1.8.‘Iyyât ( )Hânı ... 40 1.3.1.9.Kâsmâsiyye ( )/Kaçmâsiyye Hânı ... 41 1.3.1.10.Fahhûre Hânı ... 41 1.3.1.11.Betrik/Batrik ( ) Hânı ... 41 1.3.1.12.Nehhâsîn/Nehhâs Hânı ... 42 1.3.1.13.Harîr Hânı ... 42 1.3.1.14.Bürüncek/Bürüncekci Hânı ... 42 1.3.1.15.Geylâniyye Hânı... 43 1.3.1.16.Kemer Hânı ... 43
1.3.1.17.Murad Paşa Hânı/Bezistân ... 43
1.3.1.18.İsmi Tespit Edilemeyen Diğer Hânlar ... 43
1.3.1.18.1.Bâbü’s-Serîce Mahallesi’ndeki Hân ... 43
1.3.1.18.2.Âbâr Mahallesi’ndeki Hân ... 44
1.3.1.18.3.Mi’zenetü’ş-Şahm Mahallesi’ndeki Hân ... 44
1.3.1.18.4.Cûra Mahallesi’ndeki Hân ... 44
1.3.1.18.5.Mehmed Ağa Vakfı Hânı ... 44
1.3.1.18.6.Tahte’l-Kal‘a Mahallesi’ndeki Hân ... 45
1.3.1.18.7.Bâb Tûmâ Mahallesi’ndeki Hân ... 45
1.3.1.18.8.Bâbü’l-Musallâ Mahallesi’ndeki Hân ... 45
1.3.1.18.9.Şehîd Nureddin Mahallesi’ndeki Es‘ad Paşa Vakfı Hânı ... 45
1.3.1.18.10.‘Ukeybe Mahallesi’ndeki Hân ... 46
1.4.1.Cakmakî Çarşısı/Tavîle Çarşı ... 53 1.4.2.Buzûriyye Çarşısı ... 53 1.4.3.Kavvâfîn/Bevâbîciyye Çarşısı ... 53 1.4.4.Kavvâfînü’l-Kübrâ/Bevâbîciyyetü’l-Kübrâ Çarşısı ... 54 1.4.5.Cerâkise/Cerkesiyye/Kalbakciyye Çarşısı ... 54 1.4.6.Ervâm/Sibâhiyye Çarşısı... 54 1.4.7.Zerâbîliyye Çarşısı ... 55 1.4.8.Harîr Çarşısı ... 55 1.4.9.‘Atîk Çarşı... 55 1.4.10.Kâdı Çarşısı... 55 1.4.11.Kavvâfînü’s-Suğrâ Çarşısı ... 55 1.4.12.Hayyâtîn Çarşısı ... 56 1.4.13.Bâbü’l-Berîd Çarşısı ... 56 1.4.14.Sürûciyye Çarşısı ... 56 1.4.15.Kabâkibiyye Çarşısı ... 56 1.4.16.Cum‘a Çarşısı ... 56 1.4.17.Zirâ‘ Çarşısı ... 57 1.4.18.Bâbü’s-Serîce Çarşısı ... 57 1.4.19.Sükkeriyye Çarşısı ... 57 1.4.20.Dervişiyye Çarşısı ... 57 1.4.21.Dayyık Çarşı ... 57 1.4.22. İsbâhiyye ( ) Çarşısı ... 58 1.4.23.‘Akkâdîn Çarşısı ... 58 1.4.24.Harîzâtiyye Çarşısı ... 58 1.4.25.Sinâniyye Çarşısı ... 58 1.4.26.Ganem Çarşısı ... 59
1.5.Dinî ve Toplumsal Yapılar ... 61
1.5.1.Câmiler... 61
1.5.1.1.Emevî Câmi/Benî Ümeyye Câmi ... 61
1.5.1.2.Hanâbile Câmi/Muzafferî Câmi ... 77
1.5.1.4.Kerimeddin Câmi/Dakkâk Câmi/Kubeybât Câmi ... 78
1.5.1.5.Yılboğa Câmi ... 78
1.5.1.6.Sâdât Câmi/Âksâb Mescidi Câmi ... 79
1.5.1.7.Cevze Câmi ... 79
1.5.1.8.Baybars/Barsbây Câmi ... 79
1.5.1.9.Sîbây Câmi/Mu‘allak Câmi/Harrâtîn Câmi ... 80
1.5.1.10.Selimiyye Câmi/Şeyh Muhıyyiddin Câmi ... 80
1.5.1.11.Süleymaniyye Câmi ... 85
1.5.1.12.Sinan Paşa/Sinaniyye Câmi... 90
1.5.1.13.Siyâvuş Paşa/Siyâgûş Paşa/Siyâgûşiyye/Yâgûşiyye Câmi ... 91
1.5.1.14.‘Adâs Câmi... 91 1.5.1.15.Kal‘î Câmi ... 91 1.5.2.Mescidler ... 92 1.5.3.Medreseler ... 94 1.5.3.1.Emîniyye Medresesi ... 94 1.5.3.2.Belhiyye Medresesi ... 95 1.5.3.3.Kellâse Medresesi ... 95 1.5.3.4.Nûriyyetü’l-Kübrâ Medresesi ... 96 1.5.3.5.‘Asrûniyye Medresesi ... 96
1.5.3.6.Şemseddin Mukaddemiyye-i Cuvvâniyye Medresesi ... 96
1.5.3.7.Şâmiyyetü’l-Berrâniyye Medresesi ... 97
1.5.3.8.Kassâ‘iyye Medresesi ... 97
1.5.3.9.Ömeriyye/Ebî Ömer/Ömeriyyetü’l-Kübrâ Medresesi ... 98
1.5.3.10.Şibliyye-i Berrâniyye Medresesi ... 98
1.5.3.11.Kaymeriyye/Kîmeriyye Medresesi ... 99
1.5.3.12.Cevz/Cevziyye Medresesi ... 99
1.5.3.13.Fârisiyye Medresesi ... 99
1.5.3.14.Cakmakî Medresesi ... 100
1.5.3.15.Kaçmasiyye/Kasmâsiyye Medresesi ... 100
1.5.3.16.İsmail Paşa Medresesi ... 100
1.5.4.Tekkeler ... 102
1.5.4.1.Selimiyye Tekkesi ... 103
1.5.4.2.Süleymaniyye Tekkesi ... 105
1.5.5.Zâviyeler ... 106
1.5.5.1.Yahyâvî Zâviyesi ... 107
1.5.5.2.Benî Saadeddin Zâviyesi ... 107
1.5.5.3.‘Aravdek ( ) Zâviyesi ... 107
1.5.5.4.Şeyh Seyfeddin Zâviyesi ... 107
1.5.5.5.Berrâniyyetü’l-Hısnıyye Zâviyesi ... 107
1.5.5.6.Süleymaniyye Vakfı Zâviyesi ... 108
1.5.6.Türbeler/Mezârlar ... 108 1.5.7.Hamamlar... 110 1.5.7.1.Hamamın Aksâmları ... 110 1.5.7.1.1.Berrânî/Soğukluk ... 110 1.5.7.1.2.Vastânî/Ilıklık ... 111 1.5.7.1.3.Cuvvânî/Sıcaklık ... 111 1.5.7.1.4.Kamîm/Külhân ... 111
1.5.7.2.Şehirde Yer Alan Bazı Hamamlar ... 112
1.5.7.2.1.Kâdı Hamamı... 113
1.5.7.2.2.Sultân Hamamı ... 113
1.5.7.2.3.Emîr Ali Hamamı ... 114
1.5.7.2.4.Derb Hamamı ... 114
1.5.7.2.5.Hâncı Hamamı ... 114
1.5.7.2.6.Emûne Hamamı ... 114
1.5.7.2.7.Nâsırî Hamamı... 115
1.5.7.2.8.Fevkânî-i Kebîr Hamamı ... 115
1.5.7.2.9.Sinaniyye Hamamı ... 116
1.5.7.2.10.Zeheb Hamamı ... 116
1.5.7.2.11.‘Avâfî Hamamı ... 116
1.5.7.2.12.Kaymeriyye/Kîmeriyye Hamamı ... 116
1.5.8.Bimâristânlar ... 118
1.5.8.1.Nuriyye Bîmâristânı ... 119
1.5.8.2.Kaymeriyye/Kîmeriyye Bîmâristânı ... 119
1.6.Mahallelerin Tarihî Seyri ... 119
1.6.1.Bazı Kavramların Açıklanması ... 120
1.6.1.1.Mahalle ... 120 1.6.1.2.Câdde... 123 1.6.1.3.Sokak ... 124 1.6.1.4.Çıkmaz/Geçmez Sokak ... 124 1.6.2.Mahalleler ... 125 1.6.2.1.Kubeybât Mahallesi ... 125 1.6.2.2.Meydân Mahallesi ... 128 1.6.2.3.Bâbü’l-Musallâ Mahallesi ... 130
1.6.2.4.Seyyide ‘Âtike Kabri Mahallesi ... 131
1.6.2.5.Bâbü’s-Serîce Mahallesi ... 133
1.6.2.6.Süveykatü’l-Mahrûka/Muhterika Mahallesi ... 134
1.6.2.7.Haşr Câmi Mahallesi ... 135
1.6.2.8.Sûk-u Sârûcâ Mahallesi ... 136 1.6.2.9.Tahte’l-Kal‘a Mahallesi ... 138 1.6.2.10.‘Ukeybe Mahallesi ... 138 1.6.2.11.Mezâbil Mahallesi ... 140 1.6.2.12.Şâgûr Mahallesi ... 142 1.6.2.13.Harâb Mahallesi ... 145 1.6.2.14.Kaymeriyye/Kîmeriyye Mahallesi ... 146
1.6.2.15.Şehîd Nureddin Mahallesi ... 147
1.6.2.16.Bâbü’l-Câbiyye Mahallesi ... 149
1.6.2.17.Sâlihıyye Mahallesi ... 150
1.6.2.18.Nasârâ/Kefere Mahallesi ... 152
1.6.2.19.Bâbü’ş-Şarkî Mahallesi ... 154
1.6.2.20.Yehûd Mahalleleri ... 155
1.6.2.22.Dâhil-i Bâbü’s- Sagîr/Bâbü’s-Sagîr Mahallesi ... 157
1.6.2.23.Müteferrik Mahalleler ... 158
1.6.2.24.‘İmâra/‘İmâret Mahallesi ... 159
1.6.2.25.Kanavât Mahallesi ... 159
İKİNCİ BÖLÜM 2. ŞEHRİN NÜFUSU VE TOPLUMSAL YAPISI ... 161
2.1.Muhtelif Tarihlerde ŞehrinNüfusu ... 161
2.1.1.1543–1569 Yılları Arasındaki Nüfus ... 161
2.1.2.1675–76 Yıllarındaki Nüfus ... 166
2.1.3.1750-1800 Yılları Arasındaki Nüfus ... 176
2.2. Nüfus Hareketleri ve Sebepleri ... 186
2.3.Dinî ve Toplumsal Gruplar ... 189
2.3.1.Mahallî Grupların Şehirdeki İskân Alanlarına Göre Dağılımı ... 189
2.3.1.1.Müslimler ... 195
2.3.1.1.1.Şam Ailesinden Örnek Bir Kesit ... 197
2.3.1.1.2.Müşterek Mahallelerde Türkler ve Kürtler ... 199
2.3.1.1.3.Siyâsal İktidâr ve Yerleşim Düzeni Arasındaki İlişki ... 201
2.3.1.1.4.Mağribliler ... 203
2.3.1.2.Gayr-i Müslimler ... 203
2.3.1.2.1.Hıristiyanlar ... 203
2.3.1.2.1.1.Hıristiyanların Şehirdeki Dağılımı ve Nüfus Oranları ... 204
2.3.1.2.1.2.Müslim–Hıristiyan Grupların İlişkisine Bir Örnek: ‘Arabî ibn eş-Şeyh Hıdırî es-Sabbâğ’ın Terekesi ... 205
2.3.1.2.2.Yahudîler ... 211
2.3.1.2.2.1.1675–76 Yıllarında Yahudî Nüfusu ... 211
2.3.2.Kabileler... 214
2.3.2.1.Bedevîler ... 214
2.3.2.1.1.Bedevîlere Yönelik Es‘ad Paşa’nın Siyaseti ... 215
2.3.2.1.2.Osmanlı’nın Çöldeki Müttefiki: ‘Aneze ... 216
2.3.2.1.3.Bedevîlerin Çeşitli Alanlarda İstihdam Edilmesi ... 217
2.3.2.1.5.Bedevî İtiyâtındaki İltica Olgusu ve Osmanlı Anlayışı ... 219
2.3.2.1.6.Bedevî ve Şam Valileri Arasındaki İlişki ... 221
2.3.2.1.7.Bedevî Şeyhlerinin Tayinine Dair ... 222
2.3.2.2.Türkmen Kabileleri ... 222
2.3.2.2.1. 1617 m./1026 h.YılındaTürkmen Kabileleri ... 223
2.3.2.2.2.Zülkar mı Zâkirlü mü?... 224
2.3.2.2.3.1656–57 Yıllarında Türkmen Kabileleri ... 225
2.3.2.2.4.1673–1700 Yılları Arasında Türkmen Kabileleri... 225
2.3.2.2.5.el-‘Azm Ailesiyle Gelen Göçerler: Dergüzinli Aşireti ... 227
2.3.2.3.Kürtler ... 228
2.4.Toplumsal ve Mimarî Açıdan Havşlar ... 229
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3.ŞEHRİN İDARÎ YAPISI ... 232
3.1.Şam’ın Nâhiye ve Kazâları ... 235
3.2.Şam Valiliği ve Hacc Emîrliği (Mîrü’l-Hâcılık/Emîrü’l-Hâcılık) ... 240
3.3.Şehirde Görev Yapan Ehl-i ‘Örf Mensupları ... 243
3.3.1.Vali/Hâcc Emîri (Mîrü’l-Hâcc/Emîrü’l-Hâcc) ... 243
3.3.1.1.Valiler İçin Kullanılan Ünvânlar ... 243
3.3.1.2.Valilerin Tevcîhâtları ve Tevcîh Gerekçeleri ... 244
3.3.1.3.Valilerin Görev Süreleri ... 247
3.3.1.4.Valilerin Memuriyetinde İbkâ’lar ve Bu İbkâ’ların Gerekçeleri ... 248
3.3.1.5.Valilerin Görevden ‘Azledilme Mes’eleleri ve ‘Azledilme Sebepleri ... 250
3.3.1.5.1.Es‘ad Paşa’nın Azli Mes’elesi ... 251
3.3.1.5.2.Hüseyin Paşa el-Mekkî’nin ‘Azli Me’elesi ... 252
3.3.1.5.3.Merkezî Otorite Karşısında Şerif’in İktidârı: Çeteci Abdullah Paşa’nın ‘Azli... 253
3.3.1.6.Valilerin Görevleri ve Yetkileri ... 256
3.3.1.7.‘‘Devre Çıkma’’ Kavramı ve Valilerin ‘‘Devre Çıkmaları’’ ... 258
3.3.1.8.Valilerin Kapı Halkı ... 259
3.3.1.10.Valilerin İstanbul’da Nüfuzunu Arttıran Unsur: İtibarın ve Gücün Simgesi
‘‘Âkmişe Bohçaları’’ ... 264
3.3.2.Mütesellim ... 267
3.3.2.1.Mütesellim İçin Kullanılan Ünvânlar ... 268
3.3.2.2.Mütesellimin Atanması ... 268
3.3.2.3.Mütesellimin Görev Süresi ... 271
3.3.2.4.XVIII. Yüzyılda Şam Mütesellimliğinin İki Safhaya Ayrılması ... 271
3.3.2.5.Mütesellimin Görev ve Yetkileri ... 273
3.3.2.6.Mütesellimin Maiyetindeki Askerî Birlik: Havârî Süvârîsi ... 273
3.3.2.7.Bir Mütesellimin Gelir-Giderine Dair: Mütesellim Kapıkulu Ağası Mustafa Ağa Örneği ... 274
3.3.2.8.Mütesellimin ‘Azli ... 275
3.3.3.Alaybeyi ... 275
3.3.4.Askerî Birlikler ... 277
3.3.4.1.Yeniçeriler ... 281
3.3.4.1.1.Yeniçeriler İçin Kullanılan Tesmiyeler ... 282
3.3.4.1.2.Yeniçeri Ağalarının Tayinleri Hususu ... 283
3.3.4.1.3.Yeniçeri Ağaları Hakkındaki Şikâyetler ... 283
3.3.4.1.4.Yeniçeri Birliklerinin İkiye Ayrılması ... 284
3.3.4.1.5.Yeniçeri Birliklerinin Şehirdeki Miktarı ... 284
3.3.4.1.6.Şehirdeki Yeniçeri Birliklerinin Geçirdiği Değişim ve Dönüşüm ... 287
3.3.4.1.7.Yerliyye Birliklerinin Taşkınlıkları ... 289
3.3.4.1.8.Yeniçerilerin Toplumsal Tabakadaki Mevkisi ... 291
3.3.4.1.9.Yeniçeri Birliklerinin İktisadî Kaynakları ... 292
3.3.4.1.10.Yerliyye–Kapıkulu Arasındaki Çatışmaların Kaynağı ... 293
3.3.4.1.11.Yeniçerilerin İktidar Ortakları ... 296
3.3.4.2.Levendler ... 298
3.3.4.3.Delîller ... 300
3.3.4.3.1.İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın Bu Birlikler Hakkındaki Düşünceleri ... 301
3.3.4.3.2.Birliğin Teşekkül Tarihine Dâir: XIV. Yüzyıl mı, Yoksa XV. Yüzyıl Sonu veya XVI. Yüzyıl Başları mı? ... 302
3.3.4.3.3.Osmanlı Fetih Siyaseti ve Bu Birliklerin Etnik–Toplumsal Yapısı
Arasındaki İlişkiye Dâir ... 303
3.3.4.3.4.Delîl Birlikleri İle Diğer Yerel Güçler Arasındaki Çatışmalar ... 304
3.3.4.4.Tüfekciler ... 305
3.3.4.5.Mağribliler ... 306
3.3.5.Kale Görevlileri ... 307
3.4.Şehirde Görev Yapan Ehl-i Şer‘ Mensûpları ... 311
3.4.1.Şam Kâdılığı ve Mahkemeleri ... 311 3.4.2.Mahkeme Görevlileri ... 314 3.4.2.1.Kâdı ... 314 3.4.2.2.Nâib ... 319 3.4.2.3.Kâtipler ... 320 3.4.2.4.Muhzırbaşı... 322
3.5.Şehirde Görev Yapan Ehl-i ‘İlim Mensûpları ... 324
3.5.1.‘Ulemâ Kavramına Dâir... 324
3.5.2.‘Ulemânın Güç Kaynakları ... 324
3.5.3.Şehirdeki Sâdât ve ‘Ulemâ Zümrelerinin Nüfusu İle Mahallelerdeki Dağılımı .. 328
3.5.4.Şam Valisine Kadar Uzanan Şeyhü’l-islâm Konağındaki ‘Ulemâ İktidarı ... 331
3.5.5.‘Ulemâ Nüfuzunun Artmasında Etkili Olan Unsur: Merkezî Hükûmet ve Halk Arasındaki Aracı Kurumun İşlevinin Zayıflaması... 338
3.5.6.‘Ulemânın Bazı İktisadî Kaynakları ve Bu Kaynaklara Yönelik Gerçekleştirilen Tazyikler ... 340
3.5.7.Merkezî Hükûmet İle Yerel Siyasî İktidarın ‘Ulemâyla Olan İlişkileri ... 343
3.5.8.Şam’ın‘Ulemâ Üzerindeki Hâmiliği: Mahmiyye-i Dımaşkü’ş-Şam ... 345
3.5.9.Müftü ... 346
3.5.10.Müderris ... 349
3.5.11.Nakîbü’l-Eşrâf Kâ’im-i makâmı ve Eşrâf ... 358
3.5.11.1.Nakîbü’l-Eşrâf Kâ’im-i makâmı ... 358
3.5.11.2.Eşrâfın İktisadî Kaynakları ... 360
3.6.Hacc Faaliyetleri ... 362
3.6.1.1.Cerde Emîni İçin Kullanılan Ünvânlar ... 365
3.6.1.2.Cerde Emîninin Atanması ... 366
3.6.1.3.Cerde Emîninin ‘Azli ... 368
3.6.1.4.Cerde Askeri ... 369
3.6.2.Surre Emînliği ve Surre Emîni... 370
3.6.2.1.Surre ... 370
3.6.2.2.Surre Emînliği ve Surre Emîni ... 371
3.6.3.Şam Hacc Yolunun Masrafları ve İktisadî Kaynakları ... 374
3.6.4.Şam Hacc Yolu ve Kaleler... 377
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. ŞEHRİN İKTİSADÎ YAPISI ... 381
4.1.Şehrin İktisadî Hayatında Rol Oynayan Unsurlar ... 382
4.1.1.Mukâtaâtlar ... 382
4.1.1.1.İpek Ölçümü ve Sarraflığı Mukâtaası ... 389
4.1.1.2.Bezistân ve İpek Dellâlbaşılığı Mukâtaası ... 390
4.1.1.3.Sıkılan Zeytin Çekirdeğinin Satın Alımı Mukâtaası ... 391
4.1.1.4.Cerâkise Çarşısı ve ‘Azîr Kapısı Kapancılığı Mukâtaası ... 393
4.1.1.5.Pamuk Mengenesi Resmi, Kerem-sûd, Alâcâ ve Diğer Kumaşların Resmi Mukâtaası ... 393
4.1.1.6.Ervâm Çarşısı/Sibâh Çarşısı Dellâlbaşılığı Mukâtaası ... 394
4.1.1.7.Ervâm Çarşısı/Sibâh Çarşısı Şeyhliği Mukâtaası ... 396
4.1.1.8.Kâ‘ Kapâncılığı ve Kubeybât Mahalleleri Mukâtaası ... 396
4.1.1.9.Debbâğlar Esnâfı Ahî Babalığı Mukâtaası ... 397
4.1.1.10.Debbâğlar Esnâfı Kethudâlığı Mukâtaası ... 398
4.1.1.11.Esir Dellâllığı Mukâtaası... 399
4.1.1.12.Şam Valiliği Sarayında Kapı Sarrâflığı ve Hacc Kileri Mukâtaası ... 399
4.1.1.13.Sarrâfiyye ve At Pazarı Bâcı Kâtipliği Mukâtaası ... 399
4.1.1.14.Şarkî Kapısı Kûmârı Mukâtaası ... 400
4.1.2.Kapâncılık ve Kapânlar ... 402
4.1.2.2.‘İmâra/‘İmâret Mahallesi, ’Ukeybetü’l-Kübrâ ve’s-Suğrâ Mahallesi ve Cedîde
Mahallesi Kapâncılığı ... 403
4.1.3.Vakıflar ... 404
4.1.3.1.Vakıf Tevliyeti ve Mütevellî ... 408
4.1.3.2.Vakıf Nezâreti ve Nâzır ... 410
4.1.3.3.Vakıf Gelirleri ... 411
4.1.3.4.Vakıflardaki İstibdâl Usûlüne Dâir Bazı Misâller ... 413
4.1.4.Esnâf Grupları ... 416
4.1.5.Vergiler ... 427
4.1.5.1.Usûlsüz Alınan Vergiler ... 428
4.1.5.2.Himâye-i Ra‘iyyet mi İbkâ’-i Memuriyet mi?: Vergi İlgâlarının İki Yüzü .. 430
4.1.6.Fiyatlar, Ücretler, Ölçüler ve Paralar ... 435
4.1.6.1.Fiyatlar ... 435
4.1.6.1.1.1741–62 Yılları Arasında Bazı Ürünlerin Fiyatları ... 439
4.1.6.1.2.Sicillere Göre Bazı Malların Tereke Fiyâtları ... 448
4.1.6.2.Ücretler ... 450
4.1.6.2.1.İdarî Yetkililerin Tayin Ettiği Bazı Ücretlere Dâir... 450
4.1.6.2.2.Peksimetteki Değirmenci Hakkı ... 451
4.1.6.3.Ölçüler ... 454
4.1.6.4.Paralar ... 455
4.2.Şehrin Bölgesel İlişkileri ve Ticareti ... 462
4.2.1.Şam’ı Dış Dünyaya Bağlayan Sahil Şeridi ... 462
4.2.1.1.Şam’ın ‘‘Çıkış Noktaları’’: Beyrut ve Trablus-şam İskeleleri ... 462
4.2.1.2.İskelelerdeki Şâhtûr Kayıkları ... 464
4.2.1.3.Sayda’nın Şam Açısından Yeri ve Önemi ... 465
4.2.2.Şam-ı Cennet-meşâm ve ‘Asitâne-i Sa‘âdet İlişkisi ... 466
4.2.2.1.Şam–İstanbul Bağlantısında Deniz Trafiğinin Rolü ... 466
4.2.2.2.Şam-İstanbul Arasındaki Alâca Ticaretine Dâir Bazı Misâller ... 468
4.2.2.3.İstanbullu el-Hac İbrahim Çavuş ibn-i Osman’ın Tereke Envanteri ... 468
4.2.3.Şam–Halep İlişkisi ... 470
4.2.5.Şam–Hicaz İlişkisi ... 474
4.2.6.Bölgede Râyici Yüksek Olan Ticarî Emtia: Kahve ... 475
SONUÇ ... 479
KAYNAKÇA ... 487
EKLER ... 515
EKLERİN LİSTESİ ... 516
TABLOLARIN LİSTESİ
Tablo 1. Tezde Kullanılan Şam Şer‘iyye Sicilleri ... XXXII
Tablo 2. 1750-1800 Yılları Arasında Tespit Ettiğimiz Diğer Hânlar ... 46
Tablo 3. 1750-1800 Yılları ArasındaTespit Ettiğimiz Diğer Çarşılar ... 59
Tablo 4. 1750-1800 Yılları Arasında Tespit Ettiğimiz Bazı Mescidler ... 93
Tablo 5. Es‘ad Paşa Vakfiyyesinde Şart Koşulan İsmail Paşa Medresesi İmâretinin Günlük Tayinâtları ... 101
Tablo6. 1750-1800 Yılları Arasında Tespit Ettiğimiz Bazı Türbeler/Mezârlar ... 109
Tablo 7. 1750-1800 Yılları Arasında Tespit Ettiğimiz Diğer Hamamlar ... 117
Tablo 8. Şehirdeki İdarî Birimlerin Türkçede Tespit Edilen Karşılığı ... 125
Tablo 9. Kubeybât Mahallesi’nin Sokakları ... 127
Tablo 10. Meydân Mahallesi’nin Sokakları ... 129
Tablo 11. Bâbü’l-Musallâ Mahallesi’nin Sokakları ... 131
Tablo 12. Seyyide ‘Âtike Kabri Mahallesi’nin Sokakları ... 132
Tablo 13. Bâbü’s-Serîce Mahallesi’nin Sokakları ... 134
Tablo 14. Süveykatü’l-Mahrûka/Muhterika Mahallesi’nin Sokakları ... 135
Tablo 15. Haşr Câmi Mahallesi’nin Sokakları ... 136
Tablo16. Sûk-u Sârûcâ Mahallesi’nin Sokakları ... 137
Tablo 17. ‘Ukeybe Mahallesi’nin Sokakları ... 139
Tablo 18. Mezâbil Mahallesi’nin Sokakları ... 141
Tablo 19. Şâgûr Mahallesi’nin Sokakları ... 143
Tablo 20. Harâb Mahallesi’nin Sokakları ... 146
Tablo 21. Kaymeriyye/Kîmeriyye Mahallesi’nin Sokakları... 147
Tablo 22. Şehîd Nureddin Mahallesi’nin Sokakları ... 148
Tablo 23. Bâbü’l-Câbiyye Mahallesi’nin Sokakları ... 150
Tablo 24. Sâlihıyye Mahallesi’nin Sokakları ... 151
Tablo 25. Nasârâ/Kefere Mahallesi’nin Sokakları ... 153
Tablo 26. Bâbü’ş-Şarkî Mahallesi’nin Sokakları ... 155
Tablo 28. Dâhil-i Bâbü’s-Sagîr/Bâbü’s-Sagîr Mahallesi’nin Sokakları ... 158
Tablo29. Müteferrik Mahalleler ... 158
Tablo 30. Kanavât Mahallesi’nin Sokakları ... 160
Tablo 31. 1543-1569 Yılları Arasında Şam’ın Vergiye Tâbi Yetişkin Erkek Nüfusu .... 163
Tablo 32. 1543-1569 Yılları Arasında Şam’ın Tahminî Nüfusu ... 166
Tablo 33. 1675-76 m./1086 h. Tarihli ve 1977 Numaralı Şam ‘Avârız-hâne Defteri’ne Göre Mahallelerin Toplam Beyt Miktarları ... 173
Tablo 34. 1675-76 Yıllarında Şam Şehri’nin Tahminî Nüfusu ... 175
Tablo 35.109 Tereke İçindeki 73 Erkek Tereke Sahibinin Eş Durumları ... 198
Tablo 36. Boyacı ‘Arabî ibn eş-Şeyh Hıdırî es-Sabbâğ’ın Terekesi ... 206
Tablo 37. 1675-76 Tarihli Şam ‘Avârız-hâne Defteri’ne Göre Şehirdeki Yahudî Reâyânın Beyt Sayısı ve Tahminî Nüfusları ... 212
Tablo 38. 1617, 1656-57 ve 1700 Yıllarına Ait Şam ‘Avârız-hâne Defterlerine Göre Türkmen Tâifeleri ve Hâne Sayıları ... 226
Tablo 39. 1656-57 ve 1673-74 Tarihli Şam ‘Avârız-hâne Defterlerine Göre Şam’ın Nâhiye ve Kazâları ... 237
Tablo 40. XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Şam’ın Nâhiye ve Kazâları ... 238
Tablo 41. Mütesellim Kapıkulu Ağası Mustafa Ağa’nın İrâd ve Masrafı ... 274
Tablo 42.1675-76 Tarihli Şam ‘Avârız-hâne Defterine Göre Şam Mahallelerindeki Askerî Sınıfların Beyt Miktarı ... 279
Tablo 43. 1675-76 Tarihli Şam ‘Avârız-hâne Defteri’ne Göre Şehirdeki Sâdât ve ‘Ulemânın Sahip Olduğu Beyt Sayısı İle Bu Beytlerin Mahallelerdeki Dağılımı... 328
Tablo 44. 1675-76 Tarihli Şam ‘Avârız-hâne Defteri’ne Göre Şehirdeki Sâdât ve ‘Ulemânın Tahminî Nüfusu ... 329
Tablo 45. 1759-1804 Yılları Arasında Bazı Surre Emînleri ... 373
Tablo 46. XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Tespit Ettiğimiz Bazı Vakıfların İsimleri .. 406
Tablo 47. es-Seyyid Mehmed ez-Zemen Vakfı’nın 1789–1790 m./1204 h.Yılı İrâd ve Masrafları ... 411
Tablo 48. XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Sicillere Göre Şam’da Tespit Ettiğimiz Bazı Esnâf Grupları ... 425
Tablo 49. el-Budeyrî el-Hallâk’ın Eserinde Belirtilen Bazı Ürünlerin Fiyâtları ... 440
Tablo 50. 1753-1754 Yıllarına Ait Cemile bint-i Hüseyin bin Şeref es-Salih’in Terekesinden Bazı Eşya Fiyâtları ... 449
Tablo 51. Terekelerde Yer Alan Bazı Ticarî Malların Tereke Fiyatları ... 449
Tablo 52.el-Hac Ahmed Corbacı ibn-i el-Hac Mustafa Ağa ibn Ahmed Ağa Semmân-zâde’nin 1796-97 m./1211 h. Tarihli Terekesi’nde Yer Alan Bazı Ticarî Malların Fiyatları ... 450
Tablo 53.1769-1770 Yıllarında Ordu-yu Hümâyûn İçin Pişirilen Peksimetin Masrafı .. 452
Tablo 54.1800 Yılında Bazı Nukûdların Râyici ... 458
Tablo 55.Bazı Nukûdların Râyiçleri ... 460
Tablo 56. Alınan İkinci Bir Kararla Râyiçleri Değiştirilmiş Nukûdlar ... 461
Tablo 57. Bazı Paraların Tereke Fiyâtları ... 462
Tablo 58. 1770 m./1183–84 h. Trablus-şam İskelesi’nden İstanbul’a Zahire Taşıyan Gemiler ve Yükleri ... 464
PLAN VE HARİTALARIN LİSTESİ
PLAN 1. Şam Kalesi’nin Planı ... 517
PLAN 2 . Şam’daki Bazı Önemli Hânların Planı ... 518
PLAN 3. Şam’daki Bazı Önemli Hânların Planı ... 519
PLAN 4. Süleyman Paşa/Hamâsıne Hânı’nın Üst Kat Planı ... 520
PLAN 5. Es’ad Paşa Hânı’nın Zemin Kat Planı-Yatay Kesiti ... 521
PLAN 6. Es’ad Paşa Hânı’nın Üst Kat Planın Yatay Kesiti ... 522
PLAN 7. Es’ad Paşa Hanından Batıdan Doğuya Doğru Bir Kesit ... 523
PLAN 8. Harir Hanı’nın Üst Kat Planı ... 524
PLAN 9. Ceyrûn Süveykası’nın Planı ... 525
PLAN 10. XIX. Yüzyılda Şam’ın Mahalle ve Çarşılarının Planı ... 526
PLAN 11. Meydân Semti’nin Planı ... 529
PLAN 12. Şam’ın XVI. Yüzyıldan XIX. Yüzyıla Büyümesi ... 530
PLAN 13. Şam’ın Planı ... 531
ÖNSÖZ
Osmanlı İdaresinde Şam 1750–1800 adlı doktora tezinin amacı, XVIII. yüzyılın ikinci yarısında Şam şehrinin genel bir tablosunu çizmektir. Osmanlı Dönemi Şam’ını tasvir eden pek çok çalışma bulunmaktadır, ancak daha önce gerçekleştirilen mevcut çalışmalar ile bu tarihî tablonun çerçeve sınırlarına, henüz ulaşılamamıştır. Muhakkak ki tarafımızdan yürütülen bu çalışma da o döneme ilişkin şehrin tarihî tablosunu, tam olarak, betimlemeye yetmemektedir. Yorucu ve bir o kadar da sancılı geçen çalışmalar sonunda, İstanbul ve Şam’da elde edilen tarihî vesikalar ve tetkik eserler yardımıyla bu tabloya bazı kişisel tartışmalar ve değerlendirmeler ilave edilerek, bu çalışma ortaya konmuştur.
Tez konusunun seçiminde önemli bir rolü olan, çalışmalarımız boyunca her türlü yardımı sağlayan ve eksiklerimizi tamamlayan değerli danışman hocamız Yrd. Doç. Dr. Rifat Özdemir’e medyûn-u şükranız. Yine yardımlarını esirgemeyen hocalarımızdan Prof. Dr. Mustafa Öztürk, Prof. Dr. Ahmet Aksın’a ve Prof. Dr. Enver Çakar’a, Osmanlı Dönemi Şam’ına ilişkin ortaya koyduğu seçkin çalışmalarından istifade ettiğimiz Prof. Dr. Abdulkarim Rafeq’a, Ürdün Üniversitesi’nde Bilâd-ı Şam Tarihi Komitesi Başkanı Prof. Dr. Muhammad Adnan Bakhit’e ve bizleri evinde ağırlayan Dr. Yusuf Cemil Nuayse’ye müteşekkir olduğumuzu ifade etmek isteriz. Ayrıca hiçbir yardımını esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Kürşat Çelik’e, Celal Akkoyun’a, Necdet Yıldız’a, Fatih Koraş’a ve çalışmalarım boyunca desteklerini esirgemeyen dedem Yusuf Samıkıran’a, babaannem merhûme Fadime Samıkıran’a, babam Hüseyin Samıkıran’a ve annem Hadice Samıkıran’a sonsuz şükranlarımı takdim ediyorum. Son olarak, gösterdikleri duyarlılık ve ilgiden dolayı Fırat Üniversitesi Tarih Bölümü’nde bulunan bütün hocalarıma ve bölümde yer alan değerli arkadaşlarımıza ve isimlerini burada zikredemeyeceğimiz tüm dostlarımıza sevgi ve saygılarımızı sunarız.
KISALTMALAR
A. DVN. ŞKT : Şam Ahkâm Defterleri
A. DVNS. ŞKT. D : Şikâyet Defterleri
a. g. e. : Adı Geçen Eser
A.DVNS. MKM. MHM. d. : Mühimme-i Mektûme Defterleri
bkz. : Bakınız
BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi
c. : Cilt
C.ADL : Cevdet Adliyye
C.ASK : Cevdet Askeriyye
C.BLD : Cevdet Belediyye
C.EV : Cevdet Evkâf
C.DH : Cevdet Dahiliyye C.DRB : Cevdet Darbhâne C.HR : Cevdet Hariciyye C.İKTS : Cevdet İktisat C.ML : Cevdet Maliyye C.MF : Cevdet Maarif C.SM : Cevdet Saray Çev. : Çeviren
DVİA : Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
FÜSBD : Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
h. : Hicrî
HAT : Hatt-ı Hümâyûn
İA : İslam Ansiklopedisi
İÜEFTD : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi
KK : Kamil Kepeci Tasnifi
m. : Miladî
M.S : Milattan Sonra
MAD : Maliyyeden Müdevver Defterleri
MD : Mühimme Defterleri
nr. : Numara
Osm. Arş. Daire Başk. : Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı
OTAM : Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi
OTDTS : Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü
s. : Sayfa
S. : Sayı
sr. nr. : Sıra Numarası
ŞŞS : Şam Şer‘iyye Sicilleri
TİİT : Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi
TM : Türkiyât Mecmûâsı
TTK : Türk Tarih Kurumu
TTKB : Türk Tarih Kurumu Basımevi
VD : Vakıflar Dergisi
VGMA : Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi
KONU VE KAYNAKLAR Konu
Osmanlı İdaresinde Şam 1750-1800 adlı tez çalışması, 1516 yılından sonra Osmanlı Devleti’nin sınırları içine katılan ve bugünkü Suriye Arap Cumhuriyeti Devleti’nin başşehri olan Şam’ın XVIII. yüzyılın ikinci yarısındaki fizikî, toplumsal, nüfus, idarî ve iktisadî yapısını ihtiva etmektedir.
Bilindiği üzere Osmanlı Dönemi’ne ilişkin Şam’ın tarihi hususunda pek çok çalışma yapılmıştır. Ancak yapılan çalışmaların çoğu İstanbul’daki Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan tarihî vesikalardan yoksun olduğu müşahede edilmiştir. Bu tezde, zikri geçen arşivdeki vesikalar aracılığıyla bu eksiklik giderilmeye çalışılmış ve fizikî, idarî, toplumsal ve iktisadî gibi pek çok konuya ışık tutulmaya çalışılmıştır.
Tezin birinci bölümünde Şam’ın genel görünümünü teşkil eden fizikî yapılara yer verilmiştir. Sur–içi ve sur–dışı olarak iki ana kısma ayrılan şehrin ihtiva ettiği kale, sur kapıları, hânlar, çarşılar, câmiler, mescidler, medreseler, tekkeler, zâviyeler, türbeler, hamamlar, bîmâristânlar ve mahalleler hakkında bilgiler verilmiştir.
Şam’ın toplumsal ve nüfus niteliklerinden bahseden ikinci bölüm, çeşitli dönemlerde şehrin tahminî nüfus değerlerini, nüfusun azalmasında etkili olan unsurları, nüfus hareketleri ve bunların sebeplerini, şehirde yer alan bazı ailelerin nitelik yapılarını, bazı mimarî yapıların nüfus ve toplumsal yapıyla ilişkisini, dinî, etnik ve bölgesel topluluklar ile bunların şehirdeki dağılımlarını, bazı grupların nüfus oranlarını ve bu grupların birbirleriyle ilişkilerini, kabileleri ve devlet–kabile ilişkilerini konu etmektedir.
Şehrin idarî yapılanmasının ele alındığı üçüncü bölümde Şam sınırları dahilinde yer alan nâhiye ve kazâlar, Şam Valiliği ve valileri, Hacc Emîrliği, askerî birlikler ve bunların nitelikleri, şehirdeki ehl-i ‘örf, ehl-i ‘ilim ve ehl-i şer‘ mensupları ve bunların konumları, atamaları, görevleri ve ‘azilleri, hacc faaliyetlerinin idaresi ve hacc idarecileri anlatılmıştır.
Şam şehrinin iktisadî hayatı ise dördüncü bölümde yer almaktadır. Bu bölümde şehrin iktisadî hayatında rol oynayan unsurlar (mukâtaâtlar, kapanlar, vakıflar, esnaf grupları, vergiler, fiyatlar, ücretler ve paralar) ve şehrin bölgeyle olan ticârî ilişkileri üzerinde durulmaktadır.
KAYNAKLAR
Arşiv Vesikaları
Bu başlık altında, İstanbul’da Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden alınan bazı vesika ve defterler ile Şam’da (Suriye) Merkezü’l-Vesâ’ik’te mevcut Şam Şer‘iyye Sicilleri’nden bazılarının tanıtımı yapılmıştır. Aşağıda bu tarihî vesikaların numaraları, nitelikleri ve muhteviyatlarına ilişkin bilgiler yer almaktadır.
Cevdet Tasnifi
Bu tasnif, 1553-1904 m./960-1322 h. yılları arasındaki vesikaları içermektedir. Tasnifte yer alan vesikaların mahiyyetlerini ise şu başlıklar altında sıralayabiliriz: ‘adliye, ‘askeriye, bahriye, dâhiliye, belediye, darphâne, evkâf, hâriciyye, iktisât, mâliye, nâfia‘, sıhhıye, saray, timâr ve zaptiye’dir.1
Hatt-ı Hümâyûnlar (HAT)
Hatt-ı Hümâyûn, padişaha ait yazılar ve onun emirlerini ifade etmektedir. Bu tasnife ait vesikalar, Amedî Kalemi’nin evrakı olan padişah emirlerinin toplanmasından oluşmaktadır. Hatt-ı Hümâyûn tasnifi, I. Mahmud’dan II. Mahmud Devri sonuna kadar olan 112 yıllık bir zaman aralığını kapsamaktadır2
.
Kâmil Kepeci Tasnifi (KK)
Kamil Kepeci tasnifinin büyük bir kısmı maliye kalemlerine ait defterlerden müteşekkildir. Bu defterlerden bazıları şunlardır: muhâsebe, zimmet, muhallefât, mukâtaât, cizye, gümrük, mizân-ı harîr, tütün, kahve, arpa, zâhire, zecriye, salyâne, darphâne, tersâne, masârifât, nüfûs, mevkûfât, yeniçeriler, baruthâne, saray, ...vs’dir. Ayrıca bu tasnifte Divân-ı Hümâyûn kalemlerine ve Bâb-ı Âsafî’ye ait defterler de bulunmaktadır. Tasnifte 1468-1878 m./873-1269 h. yıllarına ait kayıtlar yer almaktadır3
. Bu tasnif içerisinde Mevkûfât Kalemi’nde bulunan ve 4 Şubat 1700 m./14 Şa‘bân 1111 h. tarihine ait 2798 Numaralı Şam ‘Avârız-hâne Defteri kayda değerdir. Çünkü
1 Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, 2.Baskı, İstanbul, 2000, s.411-412-413.
2 Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, s.413. 3
1675-76 yılına ait 1977 Numaralı Maliyyeden Müdevver Defteri’nden4 sonra en tafsilatlı defter niteliğine sahiptir. 28 varakadan müteşekkil olan bu defterde ‘‘varaka numaralandırma usulü’’ kullanılmıştır. Üçüncü varakada, defterin 1700 m./1111h. yılında Müderris Mehmed Efendi Tarsusî tarafından tahrir edildiği kayıtlıdır. Defterin üçüncü varakadan yirmi yedinci varakaya kadar olan kısmında Şam’ın mahalleleri, sokakları, bunların hâne sayıları ve yapılan tenzilâtlar yer almaktadır. Yine yirmi yedinci varakada Türkmen taifelerinin hâne sayıları ve tenzilatlar ile birlikte mukâtaâtların mevcut olduğunu görüyoruz. Yirmi sekizinci varakada ise Şam mahallelerinin ve nâhiyelerinin toplam hâne sayıları ve yapılan tenzilatları yer almaktadır.
Mâliyyeden Müdevver Defterleri (MAD)
İktisadî konular bakımdan en zengin defterler olduğu kabul edilen bu defterler, 1427 m./830 h. ile 1927 m./1346 h. yılları arasını ihtiva etmektedir. Mâliye kalemlerine ait defterler ile yanında şu konu başlıkları da bu defterlerde mevcuttur: sahip defterleri kapsamaktadır: Arpa, odun ve elbise tevziâtı, emlâk tahrîrleri ve emlâk satışları, inşaat ve tamirâtlar, timâr ve zeâmet, vakıflar, sağlık ve karantina, bedel ve zâhire-i sürsat, muhallefât, menziller, askerî yoklama ve terhisi, ulûfe, mukâtaât, esnaflar, seferler için yük hayvanlarının verilmesi, ücretler, mâlikâneler…vs5
.
Çalışmamızın birinci bölümünde ele aldığımız Şam mahalleleri konusunda mühim bir yere sahip olması hasebiyle, Maliyyeden Müdevver Defterleri’nde bulunan Cizye-i Gebrân Defteri ile Şam ‘Avârız-hâne Defterleri’ni de tanıtma gereği vardır.
1112 Numaralı Şam Cizye-i Gebrân Defteri (1584 m./992 h.): Gayr-i
müslimlerin sakin oldukları mahalleleri, sokakları, nüfus değerlerini ve isimlerini ihtiva eden bu defterler, şehrin müslümanlar dışındaki diğer dinî grupların nüfusu hakkında da tahminlerde bulunmamızı sağlamaktadır. Ciltli, 32x11,5 ebadında ve toplam 40 sayfadan oluşan bu defterin 1, 8-13 ve 29-40 arası sayfaları boştur. Defterde ‘‘sayfa numaralandırma usulü’’ uygulanmıştır. Defterin on dördüncü sayfasında Defter-i Esâmî-i Cizye-i Gebrân ‘an-Nefs-i Şam başlığı altında Nasârâ/Kefere Mahallesi’nin sokakları ve bu sokaklarda yaşayan gayr-i müslimlerin isimleriyle birlikte hâne sayıları verilmiştir.
4 Bkz. Mâliyyeden Müdevver Defterleri (MAD). 5
5816 Numaralı Şam ‘Avârız-hâne Defteri (1617 m./1026 h.): Bu defter, 43x16
ebadında ciltli ve ebrusuz olup, 54 sayfadan müteşekkildir ve ‘‘sayfa numaralandırma usulü’’yle düzenlenmiştir. Defterin birinci sayfasında Mustafa Ağa’nın cem‘ itduğı defteridir fî sene 1026 kaydı yer almakta ve bu sayfanın geri kalanı ise boştur. İkinci sayfada ise defterin mahiyyetini ifade eden başlık yer almaktadır:
…Defter-i makbûzât ve masârif-i âkce-i hânehâ-ı ‘avârız-ı Kazâ’-ı Şam-ı Şerîf ve kurâhâ ki bâ-fermân-ı ‘âlî kadrü’l-müverrah fî 14 mâh-ı Rebî‘ü’l-âhir sene 1026 m./20 Nisan 1617 h. ‘an-re‘âyâ cem‘ ve tahsîl-gerde-i fermûde ve bi-ma‘rifet kıdvetü’l-ekâbir ve’l-â‘yân Halid Ağa ‘an-Müteferrika-gân-ı Dergâh-ı ‘Âlî ve Kethudâ-ı Bevvâbân hazret-i (silik) Mîr Mîrân-ı Vilâyet-i Şam -dâme ikbâlehu- ve Mevlânâ Salih Efendi ...el-‘azâm Mevlânâ Efendi Mustafa -dâme fezâ’iluhu- ki ‘an-re‘âyâ cem‘ ve tahsîl keff-i yed el-vâki‘ şehr-i Cemâziyye’l-âhir sene-i minhu (Haziran 1617 m. )…
Defterin ikinci sayfasından on ikinci sayfasına kadar ‘an-Nefs-i Şam başlığı altında Şam’ın mahalle ve sokakları yer almaktadır. Yine on ikinci sayfadan yirmi üçüncü sayfaya kadar‘an-nevâhî-i Kazâ’-ı Şam başlığı altında Şam’ın nâhiye ve köyleri yer almaktadır. Yirmi dördüncü sayfa ise boştur. Yirmi beşinci sayfada sadece ‘‘defter-i hânehâ-ı ‘avârız-ı livâ’-ı Aydın bi-mûcebi defter tahrîr Şemsi Paşa’’ kaydı yer almaktadır. Defterin yirmi altıncı sayfasından elli dördüncü sayfasına kadar, yani defterin nihayetine kadar olan sayfalar Aydın Livâsı ile ilgilidir. Yirmi altıncı sayfada ‘‘defter-i hânehâ-ı ‘âvârız-ı Kâzâ’-ı mezkûrîn tâbi‘-i Livâ’-ı Aydın’’ başlığı altında Aydın Livâsı’nın kazâları verilmektedir.
18071 Numaralı Şam ‘Avârız-hâne Defteri (1657 m./1067 h.):
1656-1657 m./1067 h. yılına ait bu ‘Avârız-hâne Defteri ciltli, ebrusuz, 12x32 ebatında ve toplam 28 sayfadan oluşmaktadır. Bu defterde ‘‘sayfa numaralandırma usulü’’ uygulanmıştır. On üçüncü sayfaya kadar Şam’ın mahalleleri ve sokakları ile birlikte Yahudi ve Türkmen taifelerinin isimleri ve hâne miktarları verilmiştir. On üçüncü sayfadan yirmi sekizinci sayfaya kadar Şam’ın nâhiyeleri, bu nâhiyelerin köyleri ve bunların hâne sayıları kayıtlıdır.
7430 Numaralı Şam ‘Avârız-hâne Defteri (1672-1673 m./1083 h.): Ciltli,
ebrusuz ve 53x21 ebadında olan bu defterde ‘‘sayfa numaralandırma usulü’’ geçerlidir. Tamamı on sayfadan müteşekkil olan bu defterin 3-7 arası sayfaları boştur. Aynı zamanda
dokuzuncu ve onuncu sayfaların üst kısımları okumayı engelleyecek derecede harap olmuştur. Defterin muhteviyatında ise Şam’ın mahalleleri, nâhiyeleri, bu nâhiyelerin köyleri, Türkmen taifelerinin isimleri ve hâne değerleri mevcuttur. Ancak bu defterde Şam mahallelerinin sokak isimleri kayda geçirilmemiştir.
14709 Numaralı Şam ‘Avârız-hâne Defteri (1673-1674 m./1084 h.): 25
sayfadan müteşekkil olan bu defterde ‘‘sayfa numaralandırma usulü’’ kullanılmıştır. Bu defterin içeriğini tanımlayan başlık şöyledir: ‘‘Defter-i hânehâ-ı ‘avârız-ı mahallât-ı nefs-i Şam-ı Şerîf ve Kazâ-ı mezkûrîn ber-mûceb-nefs-i defter-nefs-i Hazîne-nefs-i ‘Âmnefs-ire’’. Defternefs-in üçüncü sayfasından on yedinci sayfasına kadar Şam mahalleleri, sokakları, bunların hâne sayıları, Türkmen taifelerinin isim ve hâne sayıları yer almaktadır. On sekizinci sayfadan yirmi beşinci sayfaya kadar ise Şam’ın nâhiyeleri, nâhiyelerin köyleri ve bunların hâne miktarları yer almaktadır.
1977 Numaralı Şam ‘Avârız-hâne Defteri (1675-1676 m./1086 h.): 1977 Numaralı Maliyeden Müdevver Defteri Prof. Dr. Halil Sahillioğlu tarafından transkripsiyonu yapılarak yayımlanmıştır6
.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde gerçekleştirdiğimiz araştırmalar neticesinde biz de bahsedilen bu defterin aslına ulaştık. Ciltli, ebrusuz ve 42x15 ebatında olan bu defterde hem ‘‘sayfa numaralandırma usulü’’ hem de ‘‘varaka numaralandırma usulü’’ kullanılmıştır. Ancak biz bu defterden istifade ederken, sayfa numaralandırma usulünü dikkate aldık. Toplam 316 sayfadan oluşan bu defterin 1-5, 315. ve 316. sayfaları boştur. 6. sayfadan 311. sayfaya kadar Şam’ın mahalleleri, sokakları, buralarda iskân eden müslim ve gayr-i müslimlerin isimleri, Türkmen taifelerinin isimleri ve hâne miktarları tafsilatlı bir şekilde verilmektedir. 311. sayfadan defterin nihayetine kadar olan kısım şehirdeki mukâtaâtları ihtiva etmektedir. Bu defter, Şam’ın toplumsal–iktisadî tarihi açısından çok mühim bir yere sahiptir.
H. Sahillioğlu, bu defterin, nefs-i Şam ve Sâlihıyye’de kaç hânenin bir ‘avârız vergi hânesine tekabül ettiğini tespit etmek maksadıyla hazırlandığını, reâyâya ait beytler
6 Halil Sahillioğlu, el-Bünyetü’l-İktisâdiyyetü ve’l-İctimâ‘iyyetü li Medîneti Dımaşk fî’l-Karni’s-Sâbi‘ ‘Aşar, (Takdîm: Halid Eren), Merkezü’l-İbhâsi li’t-Târîhi ve’l-Fünûni ve’s-Sekâfeti’l-İslâmiyyeti bi İstânbul (İRCİCÂ), Silsiletü’d-Devleti’l-‘Osmâniyyeti Târîhi ve Hadârati: 9, İstanbul, 2005.
ile gerçek ‘askerî zümreler ve ‘askerî hükmünde olanları tafsilatlı bir şekilde ihtiva ettiğini belirtmektedir7. Defterin başındaki cümleden de anlaşılacağı gibi emr-i şerîf gereğince 1675-76 yıllarında gerçekleştirilen bu sayım yeni olup ‘‘tahrîr-i cedîd’’ olarak tanımlanmıştır8
.
H. Sahillioğlu’ya göre bu defter, bir arada bulunan iki defterden ibarettir. Bu defterlerden birincisi (1977 numaralı defter) Şam Kâdısı Mîrzâ Mehmed tarafından hazırlanmıştır. Tarsuslu Mehmed Efendi el-Müderris ise ikinci bir defteri (yeniden) hazırlamak yerine bu defterde, durumlarında değişiklik olan beytlerin üzerine değişen durumları ve sebepleri (harap olanlar veya sahipleri tarafından vakfedilenler gibi) kaydetmekle yetinmiş ve bunları vergiden muâf tutmuştur9. 4 Şubat 1700 m./14 Şa‘bân
1111 h. tarihli defter10, 1675-76 m./1086 h. yılında tahriri yapılan beytlerde meydana gelen değişikliği ihtiva etmektedir11
.
Müellif, eserin kullanımına dair bazı işaret ve sembollere ek olarak defterde yer alan hânelerin niteliğine ve niceliğine ilişkin bazı değerlendirmeleri ana hatlarıyla kısa kısa vermiştir. Eserde her mahalle ve sokak Arap rakamlarıyla numaralandırılmış ve sokaklardaki bütün beytler sokak isimlerinin hemen altında yine Arap rakamlarıyla verilen sıraya göre beşerli gruplar halinde sıralanarak, defterdeki beytlerin diziliş nizâmına uygun yazılmaya çalışılmıştır. 1675-76 yılına ait defterde yer alan beytlerin üzerine 1700 yılında meydana gelen değişiklikler şerh olarak düşülmüştür. Müellif, meydana gelen bu değişiklikleri muhtelif sembollerle12 ifade ederek beytlerin karşısına kayd etmiştir. Buna ek olarak beytlerin vaziyeti ise yine Arap rakamlarıyla sembol olarak gösterilmiştir13
.
Tezde defterde yer alan beytlerin niteliği ve niceliği ile bunları tasarruf edenler tafsilatlı bir şekilde değerlendirmeye tâbi tutulmuştur. Bu defterden elde edilen veriler
7 H. Sahillioğlu, a. g. e., s.IV. 8
‘‘defter-i büyût-u der-zukâk-ı mezbûrîn tâbi‘-i mahallât-ı merkûmîn der-nefs-i Şam-ı Şerîf ma‘ Salihıyye ‘an-tahrîr-i cedîd ber-mûceb-i emr-i şerîf-i ‘âlîşân el-vâki‘ fî sene sitte ve semânîn (ve) elf (1675-76 m.)’’ (BOA, MAD, 1977, s.6; H. Sahillioğlu, a. g. e., s.IX).
9 H. Sahillioğlu, a. g. e., s.IV. 10
Bkz. Kamil Kepeci Tasnifi (KK). 11 H. Sahillioğlu, a. g. e., s.IX.
12 : harâb, : rub‘ harâb, : nısf harâb, : sülüs harâb, : sülüsân harâb, : sülüs erbâ‘ harâb, : beyt vakıf olduysa, : harâb bilâ-sâhib, : vergiden muâf olan.
13
1675-76 yılı öncesi ve sonrası verileriyle mukayese edilerek fizikî, nufüs, toplumsal, idarî ve iktisadî açıdan bazı farklı neticelere ulaşılmaya çalışılmıştır. Bir kez daha tekerrür edilmesinde yarar bulunmaktadır ki transkripsiyonu gerçekleştirilen bu defter, farklı açılardan ele yeniden alınmak ve mevcut bilgilerin mukayesesi yapılmak gayesiyle yeniden tetkik edilmiştir.
Mühimme Defterleri (MD)
Mühimme Defterleri, Divan-ı Hümâyûn’da görüşülen siyasî, askerî, toplumsal ve iktisadî kararları içermektedir. İstanbul’da Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde 1553-1915 m./961-1333 h. yılları arasını ihtiva eden 419 adet mühimme defteri bulunmaktadır14. Bu defterlerin kapsamında yer alan konular şunlardır: Osmanlı’nın merkez ve taşra teşkilatlarındaki idarî ve askerî yapısı, Osmanlı sınırları içinde yer almış bazı ülkelerin (Ortadoğu, Arabistan Yarımadası, Kuzey Afrika, Kafkasya, Rusya ve Avrupa) tarihleri ile ilgili konular, toplumsal tabakada yer alan grupların dinî ve toplumsal–iktisadî yaşantıları, hacc faaliyetleri ve haccın idaresi15, Ortadoğu’daki aşiretler ve bu aşiretlerin devlet ile ilişkileri, esnâf grupları, vakıflar ve mukâtaâtlar gibi muhtelif konular yer almaktadır.
Şikâyet Defterleri (A. DVNS. ŞKT. d)
Osmanlı Devleti’nin adaleti sağlama ve adaletsizliği engelleme düşüncesi, Divan-ı Hümâyûn Şikâyet Kalemi’nin teşekkülünü beraberinde getirmiştir. Bu defterler, 1649 yılında ortaya çıkmıştır. 1649’dan sonra sadece devlete ait işler mühimme defterlerine kaydedilmeye başlanırken, şahsî davaları ihtiva eden fermân, berât ve diğer kayıtlar ise şikâyet defterlerine geçirilmeye başlanmıştır. 1742 yılından sonra her eyâletin şikâyetleri ayrı ayrı defterlerde tutulmuştur16
. Bu defterler, bölgedeki devleti temsil eden görevliler de dâhil olmak üzere bütün Osmanlı tebaasının şikâyetlerini ihtiva etmektedir.
Şam Ahkâm Defterleri (A. DVN. ŞKT)
Divan-ı Hümâyûn’dan çıkan hükümlerin bulunduğu defterlere ‘‘âhkâm defterleri’’ adı verilmektedir. Muhteva olarak şikâyet defterinin devamı niteliğinde olan bu defterler, muhtelif eyâletlere göre tasnif edilmiştir. Bu defterler, 1742 m./1155 h.’ten
14 Osm. Arş. Daire Başk., a. g. e., s.7. 15 Osm. Arş. Daire Başk., a. g. e., s.9. 16
II. Meşrûtiyet’e kadarki zamanı kapsamaktadır. 1742-1908 m./1155-1326 h. yılları arasını kapsayan Şam’a ilişkin 9 defter yer almaktadır. Bu defterlerde Safed, Kudüs, Aclun,
Lecun, Gazze, Nablus, Tedmür, Sayda, Beyrut17 ve Mısır ile ilgili konular yer almaktadır.
Kısacası bugünkü Suriye, Ürdün, Lübnan, Filistin ve Mısır ile ilgili muhtelif vesikaları ihtiva etmektedir.
Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
Ankara’da bulunan Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’nde çeşitli dönemleri kapsayan vakıflara ait vakfiyyeler yer almaktadır. Vakfiyyelerde vakfın kurucusu, vakfın kuruluş yılı ve vakıf hakkında çeşitli bilgileri ihtiva eden bu vesikalar, şehir araştırmalarında şehrin fizikî, toplumsal ve iktisadî yapısı hakkında tatmin edici verilere ışık tutmaktadır.
Şam Şer‘iyye Sicilleri (ŞŞS)
Şer‘iyye Sicilleri, özellikle halkların toplumsal–iktisadî ve kültürel hayat tarzlarını tespit etmek için kullanılmaktadır. Bu siciller, yerel olmakla birlikte olay yerinde kayda geçirilmeleri, olayların faillerine ve tanıklarına yakınlıklarından dolayı diğer vesikalarla mukayese edildiği vakit, mahallî tarih açısından ehemmiyeti daha da fazladır.
Şer‘iyye Sicilleri muhtelif konuları içermektedir: mahalle listeleri, fiyât listeleri, aile ile ilgili vesikalar (nafaka ve kisve, evlenme-boşanma, mehr-i mu‘accel, mehr-i mü’eccel...vs.), tereke defterleri, hacc faaliyetleri ve haccda görev alan vazifeliler, eğitim ve eğitim görevlileri, toplumda meydana gelen asayişsizlikler, vakıflar...vs. gibi birçok konuya ışık tutabilecek niteliktedirler. Ancak Şam Şer‘iyye Sicilleri, Anadolu’daki sicillerle mukayese edildiği vakit, muhteviyat hususunda ve bazı konularda farklılık arz etmektedir. Meselâ bu farklılıklardan biri, mahalle listelerinin Şam Şer‘iyye Sicilleri’nde yer almamasıdır.
Şam’da Merkezü’l-Vesâ’ik’te muhafaza edilen Şam Şer‘iyye Sicilleri, XVI. yüzyıldan XX. yüzyıla kadar toplam 1556 adet defterden oluşmaktadır. Bunlardan biri XVI. yüzyıla; 22’si XVII. yüzyıla; 225’i XVIII. yüzyıla; 946’sı XIX. yüzyıla ve 362’si ise
17
XX. yüzyıla ait defterlerdir. Bunun yanında 55 adet karışık (müşevveş) olarak nitelendirilen defterler yer almaktadır18
. Şehir tarihi çalışmalarında ana kaynak olma niteliğine sahip Şer‘iyye Sicilleri’nden olabildiğince faydalanmaya çalıştık. Şam ile ilgili ilk sicil, Kübrâ Mahkemesi’nde kayda geçirilmiştir. Bu ilk defterde yer alan vesikaların başlangıç tarihi 27 Ekim 1583 m./11 Şevvâl 991 h. iken, bitiş tarihi ise 15 Temmuz 1585 m./17 Receb 993 h.’dir. Tezde kullanılan Şer‘iyye Sicili Defterleri’ne ilişkin bazı bilgiler aşağıdaki tabloda verilmiştir (bkz. Tablo-1).
Tablo 1. Tezde Kullanılan Şam Şer‘iyye Sicilleri
Defter No
Mahkemenin
İsmi Sayfa Vesika Defterdeki İlk Vesikanın Tarihi
Defterdeki Son Vesikanın Tarihi
110
1-96 1-173 28 Haziran 1743 m./6
Cemâziyye’l-Evvel 1156 h. Cemâziyye’l-âhir 1156 h. 1 Ağustos 1743 m./10 97-112 174 19 -195 3 Nisan 1723 m./27 Cemâziyye’l-âhir 1135 h. 15 Haziran 1723 m./11 Ramazan 1135 h. 112 ve 113-132 196-23320 11 Ağustos 1725 m./24
Zi’l-hicce 1137 h. Rebî‘ü’l-evvel 1138 h. 20 Kasım 1725 m./15 133-148 235-279 10 Ocak 1722 m./22 Rebî‘ü’l-evvel 1134 h. 7 Ocak 1722 m. / 19 Rebî‘ü’l-evvel 1134 h.21 12522 Mahkemetü’l- Kassameti’l-‘Arabiyyeti 294 754 23 Haziran 1749 m./8 Receb 1162 h. Haziran sonları 1751 m./Gurre-i Receb 1164 h. 134 157 323 24 Nisan 1751 m./27 Cemâziyye’l-evvel 1164 h. 1 Şubat 1751 m./4 Rebî‘ü’l-evvel 1164 h. 143 Mahkemetü’l- Kassameti’l-‘Arabiyyeti 393 726 15 Mart 1755 m./2 Cemâziyye’l-âhir 1168 h. 21 Ağustos 1758 m./17 Zi’l-ka‘de 1171 h. 22623 312 726 Cemâziyye’l-âhir 1206 h. 17 Şubat 1792 m./24 Şubat sonları 1795 m./Gurre-i Cemâziyye’l-âhir 1209 h.24 18
Brigitte Marino-Tomoki Okawara, Delîlu Sicillâti’ş-Şer‘iyyeti’l-‘Osmâniyyeti’l-Mahfûzati bi Merkezi’l-Vesâ’iki’t-Târîhiyyeti bi Dımaşk, el-Ma‘hedu’l-Fransî li’d-Dırâsâti’l-‘Arabiyyeti bi Dımaşk ve Merkezu’l-Vesâ’iki’t-Târîhiyyeti bi Dımaşk, Dımaşk, 1999, s.26.
19 173. vesikadan itibaren, 1722-1723 m./1135 h.yılına ait vesikalar muhtemelen buraya kaynak yapılmıştır. 173. vesika ile 174. vesika arasında, 1722-1723 m./1135 h.yılına ait vesikanın yarısı yer almasına rağmen, bu yarım vesika numaralandırma dışında tutulmuştur.
20 Tarihini tespit edemediğimiz 234 numaralı (132. sayfada)vesikadan sonra sayfa renginden de anlaşılacağı üzere, farklı bir sayfa bu deftere kaynak edilmiştir.
21
148. sayfada bu vesikadan sonra 280 numaralı vesika da mevcuttur. Ancak, metin tamamlanmadan sayfa sona erdiğinden dolayı tarihini tespit edemiyoruz.
22 Bu defterin ilk sayfasının en üst kısmında, bu sicil Şam’da kâdı olan es-Seyyidü’ş-Şerif Mehmed Efendi tarafından Temmuz sonları 1749 m./Gurre-i Receb 1162 h. tarihinde kayda geçirildiğini belirten bir paragraf yer almaktadır.
23 Bu defterin ikinci sayfasının en üst kısmında bu sicilin, Şam’da kâdı olan es-Seyyid Mustafa Racih Efendi ve onun nâibi Hafız Abdullah Efendi tarafından 7 Mart 1792 m./13 Receb 1206 h. tarihinde kayda geçirildiğini belirten bir paragraf yer almaktadır. Ayrıca bu defterin birinci sayfasında 1793 m./1207 h., 1794 m./1208 h., 1795 m./1209 h. ve 1796 m./1210 h. yıllarını ihtiva eden beş vesika yer almaktadır.
229 94 158 4 Nisan 1794 m./3 Şa‘bân 1208 h.25 Ekim sonları 1794 m./Hitâm-ı şehr-i Rebî‘ü’l-evvel 1209 h. 23026 Mahkemetü’l-Kübrâ 600 768 3 Eylül 1793 m./27 Muharrem 1208 h. 3 Aralık 1794 m./10 Cemâziyye’l-evvel 1209 h. 23127 Mahkemetü’l-Bâb 149 145 24 Mart 1795 m./3 Ramazan 1209 h. 8 Haziran 1795 m./20 Zi’l-hicce 1209 h. 23228 Mahkemetü’l-Kübrâ 475 734 14 Aralık 1794 m./21 Cemâziyye’’l-evvel 1209 h. 18 Nisan 1796 m./10 Şevvâl 1210 h. 234 72 130 Aralık ortaları 1795 m./Muntasıf-ı
Cemâziyye’l-âhir 1210 h.29
16 Aralık 1796 m./16 Cemâziyye’l-âhir 1211 h. 235 204 188 m./Evâil-i Zi’l-hicce 1210 Haziran başları 1796
h.30 27 Temmuz 1796 m./22 Muharrem 1211 h. 23631 Mahkemetü’l-Kübrâ 587 1108 5 Mart 1801 m./19 Şevvâl 1216 h. 10 Şubat 1803 m./17 Şevvâl 1217 h. 24
Bu vesikadan sonra da tarihini yine, metnin tam olmaması hasebiyle, tespit edemedik. 25 Verilen bu tarih, defterin ilk sayfasındaki eksik metnin tarihidir.
26 Bu defterin birinci sayfasında en üst kısımda, bu sicilin, Şam’da kâdı olan Şerîf-zade Mehmed Şerif Efenditarafından 8 Eylül 1793 m./2 Safer 1208 h.tarihinde kayda geçirildiğini belirten bir paragraf yer almaktadır. Birinci sayfada 1793-1794 m./1208 h. ve 1794-1795 m./1209 h. tarihli dört belge mevcuttur. Ama numaralandırma, ikinci sayfada 2 numaralı vesika ile başlamaktadır.
27 Bu defterin ilk sayfasında en üst kısmında bu sicilin, Şam kâdısı Vârdârî Şeyh-zâde Mehmed Efendi ve onun Nâibi Zekeriyya Efendi tarafından Nisan sonları 1795 tarihlerinde Mahkemetü’l-Bâb’da kayda geçirildiği belirtilmektedir.
28 Birinci sayfanın en üst kısmında bu sicillin, Şam Kâdısı Şeyh-zâde Mehmed Efendi el-Vârdârî ve Nâibi Kâdı-zâde es-Seyyid Hüseyin Efendi er-Rûmî tarafından 5 Aralık 1794 tarihinde Mahkemetü’l-Kübrâ’da kayda geçirildiği zikredilmekte olup bu Arapça kaydın transkripsiyonu aynen şöyledir:‘‘cuddide haz(â)’s-sicilli’l-mensâni’l-meymûni’l-mübâreki li dabti’s-sukûki’ş-şer‘iyyeti ve’l-vekâyi‘l-‘örfiyyeti’l-vâkı‘ati bi Mahkemeti’l-Kübrâ’l-‘aliyye hamiyyetu ‘ani’l-beriyye bi câhi Seyyidinâ Mehmed hayrü’l-beriyye fî zemani Seyyidinâ ve Mevlânâ Kâdiyyu’l-kuddâti melâzi’l-‘afâti kıdvetu’s-sâdeti’l-mevâlî’l-‘izâmi muharreru’l-kadâyâ ve’l-âhkâmi mü’eyyedu şerîfetu Seyyidü’l-enâmü’l-mevâlî’l-himâmi Şeyh-zâde Mehmed Efendi el-Vârdârî el-Kâdiyyü’l-‘Âmm bi-Dımaşk hâlâ dâmet fedâiluhu ‘ala’d-devâmi ve nâibuhu bi meclisi fahrü’l-müderrisînü’l-kirâm...es-sâdetü’l-mevâliyyü’l-‘izâmi Kâdî-zâde es-Seyyid Hüseyin Efendi er-Rûmî dâme fazluhu ve hurrire fî nehârî’l-cum‘ati sânî ‘aşar şehr-i Cemâziyye’l-ulâ senetu (tis‘a) tis‘a ve mi’eteyn ve elf min hicreti Seyyid el-enâm ‘aleyhi min Allahu Te‘âlâ efdâlu’s-salâti ve ... es-selâm ihsân Âllahu Te‘âlâ...bi’l-hayri 1794-1795 m./1209 h.’’ ve hemen bu kaydın alt tarafında ‘‘tevekkeltü ‘alâ Âllahi’’ ibaresinin hemen ardından sağ tarafta ‘‘lâ ilahe illâ Âllah Muhammed (Resûl) Allah’’ sonra ‘‘Âllahu enne Âllahe’’ ibaresinin altında Besmele (Bismilllahirrahmanirrahîm) ile başlayan İhlâs Sûresi (Kul hüve Âllahu âhadun Âllâhu ( ) samedu lem yelid ve lem yuled (ve lem) ve lem yekun lehu küfüven âhadun) yer almaktadır. Bu ibarelerin sol tarafında ise ‘‘Bismillahirrahmanirrahîmi kul hüve Âllahu âhadun Âllahu ( ) samedu lem yelid ve lem yuled ve lem yekun lehu küfüven âhadun (yuled )’’ ibareleri yer almaktadır. 29 Yapılan numaralandırmada bu tarih, 1 numaralı vesikanın tarihidir. Ancak bu vesikadan evvel, eksik kalan bir vesika daha vardır ki, o da numaralandırma dışında tutulmuş ve tarihi ise 28 Aralık 1795 m./16 Cemâziyye’s-Sânî 1210 h.’dir.
30 Defterin ilk sayfasında yer alan bu tarihli ilk vesika eksik olup, baş tarafı mevcut değildir.
31 Bu defterin ilk sayfasında, 1 numaralı vesikanın üst kısmında bi mennihi Âllahu Te‘âlâve daha sonra da bu sicilin, Şam Kâdısı Mehmed Nurullah Efendi ve Nâibi ‘Attâr-zâde es-Seyyid Ali Efendi tarafından Şubat sonları 1802 tarihinde Mahkemetü’l- Kübrâ’da kayıt altına alındığını belirten cümleler vardır.
23732 166 173 19 Eylül 1795 m./5 Rebî‘ü’l-evvel 1210 h. 3 Mart 1796 m./23 Şa‘bân 1210 h.33 23834 Mahkemetü Kassameti’l-‘Askeriyyeti
119 178 Rebî‘ü’l-evvel 1211 h. 28 Eylül 1796 m./26 14 Ağustos 1797 m./21 Safer 1212 h.
Seyahatnâmeler
Seyahatnâmeler, çeşitli milletlere mensup devlet görevlisi veya sıradan insanların dünya üzerindeki coğrafyayı dolaşarak, gezi esnasında kayda geçirdikleri izlenimlerini ihtiva eden ve tarihî kaynak niteliği taşıyan eserlerdir. Tezin kapsadığı zaman aralığında Şam ve çevresine ilişkin bilgileri ihtiva eden bazı seyahatnâmeler tespit edilmiştir. Bunlardan bazılarının isimleriyle birlikte, hakkında kısaca bilgiler verilmeye çalışılmıştır. Meselâ bu seyahatnâmelerden birini Ahmed İbiş, Fransız Seyyâh el-Dârviyû’nun seyahatnâmesindeki Şam ile ilgili olan kısmı, ‘Fransız Seyyâh el-Dârviyû’nun Hatıralarından XVII. Yüzyılda (1660) Şam’ın Tasviri’’ adı altında, Arapçaya tercüme etmiştir35
.
Bu seyahatnâme dışında W.G. Browne’nin ‘‘Travels in Africa, Egypt and Syria from the Year 1792 to 1798’’ adlı seyahatnâmesi ile C. F. Volney’in ‘‘Travels in Syria and Egypt During the Years 1783, 1784 and 1785’’ seyahatnâmesi de bulunmaktadır.
XIX. yüzyılın başlarında Şam’ı ziyaret eden Ali Bey’in ‘‘Travels of Ali Bey in Morocco, Tripoli, Cyprus, Egypt, Arabia, Syria and Turkey Between the Years 1803 and 1807’’ adlı seyahatnâmesi çalışmamızda kullandığımız eserlerden biridir.
Jon Lewis Burckhardt, ‘‘Travels in Syria and the Holylands’’ adlı eserin sahibidir ve XIX. yüzyılın başlarında Şam ve Halep’i ziyaret etmiştir. Bu eser, aynı zamanda ‘‘Rıhlâtü fî Suriye ve’l-Bilâdi’l-Mukaddeseti’’ adı altında Arapçaya tercüme edilmiştir.
32 Bu defterin kapağı açıldığında ilk sayfasında vesikalar yer almamaktadır. Vesikalar ikinci sayfadan itibaren başlamaktadır. Bu birinci sayfada bazı paragrafların yer aldığını görüyoruz.
33 Bu belge, 172 numaralı vesikanın tarihidir. 173 numaralı vesika eksik olduğundan dolayı, bu vesikanın tarihi bilinemiyor.
34 Bu sicilde muhallefâtlar yer almaktadır. Bu defterin birinci sayfasında Besmele’den sonra bu defterin Şam Kâdısı Hasan Efendi tarafından Eylül sonları 1796 tarihinde kayıt altına alındığına işaret eden cümleler mevcuttur.
35 el-Fâris Dârviyû, Vasfü Dımaşk fî’l-Karni’s-Sâbî ‘Aşar (1660) min Mezkûrâti’r-Rahhâleti’l-Fransî, (Tercümetü ve Ta‘lîku: Ahmed İbiş), Silsiletü Müntehibâti mine’t-Türâsi, Dârü’l-Me’mûn li Türâsi, et-Tab‘atü’l-Ulâ, Dımaşk, 1982, s.9-10.
XIX. yüzyılın ikinci yarısını ihtiva eden seyahatnâmeler de dikkati çekmektedir. Bunlardan biri, bu yüzyılın sonlarında Şam ve Beyrut’u ziyaret eden Abdurrahman Bey Sâmî’nin ‘‘el-Kavlü’l-Hakki fî Beyrut ve Dımaşk: Rıhletun ilâ Suriye ve Lübnan fî Evâhiri’l-Karni’t-Tâsi‘ ‘Aşar Tetedammenu Vasfu Beyrut ve Ma‘âhiduhâ ve Esvâkuhâ ve Nehdetuhâ el-‘İlmiyyeti ve Dımaşk ve ‘Avâ’iduhâ ve Ebniyetuhâ ve Âhlâku Ehlihâ ve Hey’âtihâ el-İctimâ‘iyyeti’’ adlı eseridir.
Şam’ı Konu Edinen Mahallî Eserler
Doğrudan Şam’ı konu edinen ve müelliflerin kendi yaşadıkları devirlerde kaleme aldıkları eserler de bulunmaktadır. Çalışmada yararlanılan bu eserlerden bazıları burada tanıtılmaya çalışıldı. Bu eserlerin müelliflerinden biri İbnü’l-Müberrid es-Salihî el-Hanbelî olarak bilinen Yusuf bin Hasan bin Abdulhadi’dir. Kaleme aldığı Simârü’l-Makâsıdi fî Zikri’l-Mesâcidi adlı eser Şam’daki mescidlerin tarihi konusunda önemli bir yere sahiptir. Müelllif ayrıca İbn-i Tûlûn’un şeyhi olarak bilinmektedir. Müellif, 1503 yılında öldükten sonra Kasiyon Dağı eteğine defnedilmiştir36
.
Bir diğer müellif ise asıl ismi Abdulkadir bin Muhammed bin Ömer bin Muhammed Yusuf bin Abdullah bin en-Nu‘aymî ed-Dımaşkî eş-Şâfi‘î olan en-Nu‘aymî’dir.
en-Nu‘aymî, Şam‘da doğmuş ve 1521 yılında yine Şam’da hayatını kaybetmiştir37. Şam
tarihçisi olan bu müellif, meşhur tarihçi İbn-i Tûlûn’un şeyhiydi38
. Müellif, çalışmamızın birinci bölümünde Şam’ın fizikî yapıları hususunda önemli bir kaynak teşkil eden ed-Dârisü fî Târîhi’l-Medârisi adlı eserin sahibidir. Şam’daki medreseler hakkında en eski eser39 olan bu kitapta medreseler, ribâtlar, câmiler, mescidler, zâviyeler, türbeler, hanegâhlar,...vs. gibi yapıların bânisi, inşa yeri ve tarihi ile ilgili bilgiler yer almaktadır.
Eserinden istifade edilen müelliflerden bir diğeri ise İbn-i Tûlûn’dur. Asıl ismi Muhammed bin Ali bin Muhammed Şemseddin ibn-i Tûlûn es-Salihî olarak bilinmektedir.
36 Ahmed Taribîn, et-Târihü ve’l-Mü’errihûne’l-‘Arabi fî’l-‘Asri’l-Hadîsi: Dırâsâtü ‘an Hareketi’l-Te’lîfi’t-Târîhî fî Âktâri’l-Vatani’l-‘Arabî, Dımaşk, Tarihsiz, s.22.
37
A. Taribîn, a. g. e., s.23.
38 Salahaddin Müneccid, Mü’errihûne’d-Dımaşkıyyûne fî’l-‘Ahdi’l-‘Osmânî ve Âsâruhüm el-Mahtûtatu, Dâru’l-Kitâbi’l-Cedîdi, Beyrut, 1964, s.14.
39 S. el-Müneccid, el-Mü’errihûne’d-Dımaşkıyyûne fî’l-‘Ahdi’l-‘Osmânî ve Âsârühüm el-Mahtûtatü, s.80.
