DÎN VE DEVLET AYRILIĞI
Prof. Dr. İlhan Arsel'in, 1 9 5 9 / 1 9 6 0 der*. yılını açış dersi.
B u g ü n k ü dersimizin m e v z u u «Din ve Devlet ayrılığı» dır. Bu dersimizde :
— D i n ' i n , neden dolayı geçmiş asırlar boyunca devlet hayatının tanzimi ve siyasî iktidarın istimali m e v z u u n d a tesir icra e t t i ğ i n i ,
— Din ve devlet ayrılığı zaruretini d o ğ u r a n sebeplerin neler o l d u ğ u n u , — Din ve devlet ayrılığından ne anlaşılmak g e r e k t i ğ i n i ,
— Ve neden dolayı b u g ü n , devlete d i n izafe eden bir z i h n i y e t l e devlet m e f h u m u n u n ve demokrasi anlayışının kabili telif o l a m ı y a c a ğ ı n ı , kısaca t e t k i k e çalışacak v e - l â i k l i k prensibinin Anayasamıza ithali meselesine te mas edeceğiz.
D i n ' i n temsil ettiği m a n e v i k u v v e t i ve d e v l e t hayatında işgal ettiği m ü h i m m e v k i i izaha çalışan bir Fransız f i l o z o f u , Rivarol, v a k t i y l e şöyle d i y o r d u :
«. . . Tarih bize şunu hatırlatır k i , barbarlığın DİN ile b i r l i k t e b u l u n d u ğ u her yerde d i n g a l i p gelir ve felsefe ile ( v e y a mantık i l e ) b i r l i k t e b u l u n d u ğ u her yerde ise barbarlık m u z a f f e r olur. Bir tek k e l i m e ile felsefe insanları f i k i r y o l u ile ayırır, d i n ise ayni prensipte, ayni noktada birleştirir. Demek o l u y o r k i , DİN ile SİYASET arasında ebedî bir a k i d , bir anlaşma mevcuttur. Eğer tâbir caiz ise d e n i l e b i l i r ki her devlet çapasını semaya fırlatmış, esrarengiz bir g e m i d i r . . . » Yine b u n u n g i b i Rivarol, « . . . Felsefenin ( m a n t ı ğ ı n ) en b ü y ü k k u s u r u , d i y o r d u , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a kalbe ( h i s s i y a t a ) hitap e d e m e y i ş i d i r , i m d i , mantık insanın b i r kısmı ise kalp b ü t ü n ü d ü r . Bundan dolayı d e ğ i l m i d i r ki d i n , en fena ve en iptidai şekliyle dahi siyasî nizamın tesisine felsefeden daha müessirdir ve u m u m i y e t l e insan tabına daha u y g u n d u r ; çünkü d i n , insana, b ü t ü n m a n t ı ğ i y l e d e ğ i l , fakat b ü t ü n k a l b i y l e A l l a h ' ı sevmesini e m r e d e r , yani bizi mantık d e n i l e n - m u hakeme e d e n , yani gayrı müsavi ve m a h d u t olan - tarafımızla d e ğ i l , fakat b ü t ü n insanlar için, aşağı y u k a r ı , ayni olan hudutsuz ve hassas tarafımızla ele alır.»
J
Bu satırlar bize d i n ' i n neden dolayı uzun asırlar boyunca gerek g a r p ve gerek şark m e m l e k e t l e r i n d e , devlet hayatının tanzimi ve cemiyet nizamının te sis v e idamesi bakımından y e g â n e vasıta r o l ü n ü oynamış o l d u ğ u n u v e halen d e bir çok m e m l e k e t l e r d e oynamakta o l d u ğ u n u en güzel bir şekilde ifade et m e k t e d i r .
Filhakika, Tocqueville'in de d e d i ğ i g i b i , tarih boyunca DİNİ iktidarın de vamlılığını sağlayan bir unsur o l m u ş t u r . Tarihte m u t l a k i y e t h ü k ü m e t l e r i n i uzun zaman yaşatan şey, şiddet - cebir - ve maddî k o r k u d a n ziyade asıl DİN olmuş tur. Çıplak ve k u r u k u v v e t hiçbir zaman d a i m i l i k vasfı a r z e d e m e m i ş t i r ; o ancak d i n kisvesine b ü r ü n e r e k , dine dayanarak, d i n sayesinde h ü k m ü n ü d e v a m l ı b i r şekilde icra e d e b i l m i ş t i r . D i n , böylece, siyasî o t o r i t e n i n dayanağı vazifesini ifa etmiş ve siyasî teşkilâtın işlemesini sağlamıştır. Bundan d o l a y ı d ı r ki asırlar b o yunca DİN ve DEVLET'in b i r l i k t e olması k e y f i y e t i n d e n başka b i r çare akla gel memiştir.
Din bu işi en iyi bir şekilde g ö r m ü ş t ü r ; çün"ki siyasî iktidarı e l i n d e b u l u n duranlar için bu k u v v e t i en kolay ve en müessir bir şekilde istimal e t m e k , in sanların mantığına d e ğ i l , fakat hissiyatına h ü k m e t m e k l e m ü m k ü n o l m u ş t u r . His siyat mantığa t a k a d d ü m ettiği müddetçe aklın m e v c u d i y e t i bir mâna ifade etmez. Yani akıl d e d i ğ i m i z şey, kalbin esaretinden k u r t u l a m a d ı ğ ı ve irade ve şuurun h â k i m i y e t i k u r u l a m a d ı ğ ı müddetçe insanları k o y u n sürüleri g i b i istenilen isti kamette s ü r ü k l e m e k , kaabildir. İşte D İ N , K a I b yolu ile, halk kitlelerinin bu şekilde sürü misâli idare edilmeleri kolaylığını yaratmıştır.
Fakat şu da b i r hakikattir k i , Din b u işi aklın ve zekânın henüz istiklâl--sahip o l m a d ı ğ ı ve dinî taassubun f i k i r ve vicdanları baskı altında t u t t u ğ u devir ler b o y u n c a , yani halk kitlelerinin cehalet içerisinde yaşamış o l d u ğ u d e v i r l e r bo yunca g ö r m ü ş t ü r . Daha başka b i r d e y i m l e b u h a l , insan aklının şe ş u u r u n u n , d o g m a t i z m d e n ve mistisizmden kurtularak hür bir faaliyet çağına g i r d i ğ i XVIII ci yüzyılın sonlarına kadar sürmüştür. M a l û m d u r ki «halk h â k i m i y e t i » , « m i l l î h â k i m i y e t » ve f e r d i y e t ç i l i k prensipleri bilhassa b u d e v i r boyunca işlen miş, ve h â k i m i y e t i n menşeinin beşerî o l d u ğ u ve halk t o p l u l u k l a r ı n ı n kendi k e n d i l e r i n i idare edebilecek şuur ve iradeye sahip b u l u n d u k l a r ı hakikati i l m i Dir şekilde b u d e v i r d e izah edilmiş ve nihayet d i n ' i n , insanın münhasıran iç âle mini i l g i l e n d i r e n bir şey o l d u ğ u şuuru bu d e v i r d e uyanmıştır.
Evet, ancak XVIIIci yüzyıl sonlarından itibarendir ki DİN ve DEVLET ayrılığı esasının, yani lâiklik p r e n s i b i n i n , tatbik e d i l m e ğ e başlandığını g ö r m e k t e y i z .
Din. ve Devlet ayrılığı esasının tatbikat bakımından yer etmesinde rol oy nayan hakikî sebepleri kanaatımızca iki g r u p t a toplamak m ü m k ü n d ü r , :
hay-siyetine tanıdıkları yüksek değer, ve vicdan ve fikir hürriyetleri adına giriştikleri
insaniyetperver mücadele
b ) Din v e Devlet işlerinin b i r l i k t e y ü r ü t ü l d ü ğ ü v e d e v l e t e d i n izafe o l u n d u ğ u eski ve yeni d e v i r l e r i n acı hâtıraları.
Klâsik Demokrasinin f i k r î kaynaklarını işleyen X V I I ci ve X V I I I ci y ü z y ı l m ü t e f e k k i r l e r i d ü n y e v î nizamın tesis v e idamesinde en meşru unsurun d i n d e ğ i l , fakat akıl v e irade olacağı itminanı ile akıl v e iradeyi hâkim kılmaktan ve dolayısiyle «halk h â k i m i y e t i » veya « m i l l î h â k i m i y e t » p r e n s i p l e r i n i işlemekten başka bir çare olamıyacağını düşünmüşler ve hakiki v e d e v a m l ı b i r iktidara an cak iradelerin HÜR b i r şekilde iştirakiyle rastlanabileceği tezini savunmuşlardır. İrade v e şuura sahip insanın kendi kendisini h ü r b i r şekilde idare etme kaabliyet ve b e n l i ğ i n e malik b i r varlık o l d u ğ u hakikatini savunan b u m ü t e f e k k i r l e r e göre insanın en mukaddes haklarından birisi hayat v e kâinat v e A l l a h hakkında ser bestçe d ü ş ü n m e k , d ü ş ü n d ü ğ ü n ü söz v e yazı ile ifade e t m e k , d ü ş ü n d ü ğ ü şekil de inanmak, ve inandığı şekilde hareket etmek h ü r r i y e t i i d i . Bir insan için, k e n -d^ cismanî m e v c u d i y e t i n e sahip o l m a m a k ne kadar menfur* b i r haksızlık ise, h u h ü r r i y e t t e n , yani f i k i r v e vicdan h ü r r i y e t i n d e n m a h r u m olmak da ayni dere cede m e n f u r b i r esaret i d i . Bu k e y f i y e t , yani f i k i r v e vicdan h ü r r i y e t i n e sahip o l m a m a k e y f i y e t i , insan varlığı için bir zillet v e beşeriyet için b i r seyn
idi ( 1 ) .
Fikrî v e manevî kaynaklarını b u inanışta bulan garj m e m l e k e t l e r i , ve daha d o ğ r u s u garp m e m l e k e t l e r i içerisinde d i n v e devlet ayrılığı zaruretini ilk d e f a hisseden A.B.D., v e Fransa g i b i m e m l e k e t l e r Din v e Devlet işlerinin müşterek g ö r ü l d ü ğ ü ve d e v l e t i n resmî d i n i n i n mevcut o l d u ğ u eski ve yeni d e v i r l e r i n acı hâtıralariyle de meşbu idiler.
Bilindiği üzere A v r u p a d a n A m e r i k a y a i l k hicret e d e n l e r , yaşadıkları m e m l e k e t l e r d e n birçok sebepler tahtında uzaklaşmışlardı v e b u sebeplerin de başın d a , bağlı olmadıkları - inanmadıkları b i r dini k e n d i l e r i n e cebren t a h m i l e matuf k a n u n l a r d a n k u r t u l m a k arzusu o l m u ş t u . Filhakika Şimalî A m e r i k a kıtasının ko-lonizasyonuna t a k a d d ü m eden tarihler, A v r u p a m e m l e k e t l e r i n d e z u l ü m , işken ce ve huzursuzluklara sahne olan d e v i r l e r d i . Bütün b u karışıklıkların menbaı d a , her m e m l e k e t t e , d e v l e t i n resmen tanıdığı v e h i m a y e ettiği d i n v e m e z h e p l e r i n , b i r yandan siyasî v e bir yandan da manevî ü s t ü n l ü ğ ü muhafaza v e idame gay retleri o l m u ş t u . M u h t e l i f d e v i r l e r d e v e m u h t e l i f m e m l e k e t l e r d e kilise, d e v l e t otoritesinin y a r d ı m i y l e , kendisine mensup o l m a y a n g r u p l a r üzerinde vahşiyane t a z y i k l e r d e b u l u n m u ş , katolikler protestanlara, protestanlar k a t o l i k l e r e zulmet m i ş ; bir kısım protestan m e z h e b , d i ğ e r protestan m e z h e b l e r i , b i r kısım
kato-168
likler kendi inançlarında olmayan diğer katolik gruplarını, ve nihayet «hiristt-yan» adı altında Allah'a tapan bütün bu farklı gruplar zaman zaman, hep birlik te, musevilere gadretmişlerdir.
Yine bunun gibi birçok ahvalde klişe, Devletle birlik olarak, fertleri şu ve ya bu dinin veya hattâ mensup bulundukları mezhebin âdet ve kaidelerini icra ya zorlamış, buna riayet etmiyenleri hapse attırmış, işkenceye ve ölüme mah kûm ettirmiştir. Bu ağır ve gayri insanî cezaları gerektiren suçlar arasında dev let resmî dinini temsil edenlerin fikir ve görüşlerine iştirak etmemek, din adam larını tenkid etmek, klişeye gitmemek, dinî merasimlerde hazır bulunmamak, klişe doktrinine aykırı fikirler serdetmek, kiliseye malî yardımlarda bulunma mak, veya klişeye yardım babında vaz'olunan vergilerden kaçınmak gibi ma hiyeti itibariyle münhasıran vicdan ve fikir hürriyetiyle ilgili olanları vardı. İşte eski devirlerin bu gayri insanî ve gayri ahlâkî usulleri, ilk koloni devirlerinde Amerika kıtasına da nakledilmişti; ilk Amerikan kolonilerinin, ingiliz kıralları ta rafından muayyen şahıslar, veya gruplar ve şirketler lehine, yazılı şartlar ve akidler tahtında, tanınmış imtiyazlarla kurulan küçük küçük topluluklar olduğu malûmdur. Kraldan böylece kanun yapmak ve bu kanunları icra ve infaz etmek imtiyazını alan hakik' ve hükmî şahıslar, bu selâhiyetlere istinaden dinî mües seseler kurmak, klişe inşa etmek, dinî inancı ne olursa olsun herkesi bu müesse selerin yardımına mecbur kılmak ve ibadete zorlamak imkânına sahip olmuşlar, ve bu sahadaki gayret ve faaliyetlerini de eski çağların, biraz evvel zikretmiş olduğumuz zulüm ve işkence metodlariyle yürütmek istemişlerdir.
Bu suretledir ki vatanlarını terkedip yepyeni bir diyara hicret etmiş olan bu gruplar inanmadıkları bir dini kabule zorlanmışlar, ve muayyen bir mahalde ekalliyet teşkil edipte değişik ve farklı itikad ve inanca sahip olanlar, kendi vic danî ve dinî inançlarına sadık bir şekilde yaşamak ve Allah'a tapmak istemeleri yüzünden zulmedilmişler; yegâne gayesi ve gayreti devlet resmî dinini yaymak ve ona mensup olmayanlar hakkında en ağır ve hakaretamiz lisanla vaizlarda bu
lunmak, tehditler savurmak olan klişeler için vergi ödemeğe zorlanmışlardı. Hülâsa bu usuller o derece şümul bulmuş, o derece tahammülfersah bir hale girmişti ki hürriyet aşkiyle vatanlarını terkedip bu yeni topraklara göç eden koloniler halkı için huzur içerisinde yaşamak imkânı kalmamıştı.
'İşte gerek bu acı hâtıraların ve duyguların muhassalası olarak ve gerek XVIII ci ve XVIII ci yüzyıl mütefekkirlerinin biraz evvel temas ettiğimiz tesirleri neticesi olarak Amerikalılar devletle din arasında kalın ve aşılmaz bir duvar örül mesi gerektiğini fikrine bağlanmışlardır.
Tarihde ilk defa olmak üzere yazılı anayasa sistemini kabul etmiş olan Amerikalılar, Federal bir devlet halinde birleştikleri andan itibaren, siyasî niza mın aleyhine olabileceği ihtimali vârid olsa dahi, din'in devletle ayrılığını elzem
addetmişler ve bu sebeple siyasî ve içtimaî müesseselerini bina ederlerken din
le ilgisi olmayan bir devlet ve siyasetle ilgisi olmayan din müesseseleri tesis
e t m e ğ i gaye e d i n m i ş l e r d i . Daha başka b i r d e y i m l e d i n ve d e v l e t müessesesin den herhangi b i r i n i n , her ne bahane ile olursa o l s u n , d i ğ e r i için m u h a r r i k bir k u v v e t olarak istimal e d i l m e m e s i n i sağlamak istemişlerdi. A m e r i k a n Anayasa sına babalık etmiş olan M a d i s o n , H a m i l t o n , ve Jefferson g i b i m ü t e f e k k i r l e r , ha kikî ve samimî bir d i n ' i n hiçbir zaman d e v l e t i n müzaheret ve yardımına muhtaç olmayacağını, t o p l u l u k içerisinde yaşayan f e r t l e r i n , dinî inançları ne olursa o l sun hiçbir şekil ve suretle ve hiçbir bahane ile din müesseselerinin maddî ve malî yardımına mecbur t u t u l m a y a c a k l a r ı n ı , t o p l u l u ğ u n en hakikî m e n f a a t l e r i n i n onu t e r k i p eden f e r t l e r i n dinî inanç ve itikadlarında hür olmaları b u l u n d u ğ u n u beyan ederlerken beşer hayatını asırlarca huzursuz kılan m u s i b e t l e r i n , z u l ü m ve k a t l i â m l e r i n , « d e v l e t » ve « d i n » işlerinin b i r l i k t e görülmesi ve d e v l e t resmî d i n i n i n bizzat d e v l e t m a r i f e t i y l e kayırılması neticesi o l d u ğ u n u vatandaşlarına hatırlatırlardı. Onlara göre din ve d e v l e t , ancak kendi sahalarında b i r b i r l e r i n e karşı hür ve müstakil kaldığı t a k d i r d e hedef e d i n d i k l e r i gayeye ulaşmak husu sunda en v e r i m l i faaliyet imkânına kavuşa^bilirlerdi; ve yine onlara göre d e v l e t , t o p l u l u ğ u n ve t o p l u l u ğ u meydana getiren f e r t l e r i n sadece d ü n y e v î ihtiyaçla-riyle meşgul bir müessese olmalı ve uhrevî meseleleri ve işleri t a m a m i y l e d i n müesseselerine bırakmalı i d i .
Din ve d e v l e t işlerinin y e k d i ğ e r i n d e n mutlak şekilde ayrı kalması g e r e k t i ğini âmir h ü k ü m l e r i n A m e r i k a n Anayasasına i t h a l i n d e isimlerini zikretmiş o l d u ğ u m u z bu m ü t e f e k k i r l e r i n dahli pek b ü y ü k o l m u ş t u r . D e d i ğ i m i z g i b i din ve devlet ayrılığı m e v z u u n d a ilk ve en kat'i a d ı m ı , X V I I I ci y ü z y ı l ı n sonlarına d o ğ r u , A.B.D. atmış ve d e n i l e b i l i r ki diğer b ü t ü n d e v l e t l e r e b u sahada o ö n d e r l i k et miştir.
Din ve devlet ayrılığı dediğimiz şey, yani «Lâiklik» nedir? ve bundan ne-anlaşılmak icabeder?
Bugün m o d e r n demokrasiler için temel taş vazifesini gören din ve devlet « y n l ı ğ ı p r e n s i b i , m u h t e l i f anayasalarda « l â i k l i k » prensibi adı altında yer almış t ı r ! Ne d e m e k t i r lâiklik "esası? Lâiklik prensibi d e v l e t i n din sahası dışında kal m a s ı ; din işlerine karışmaması; ahaliden v e r g i şeklinde t o p l a d ı ğ ı paralarla — veya devlet bütçesine her ne şekilde olursa olsun giren paralarla — dinî m a b e d l e r inşasına k a l k ı ş m a m a s ı ; mevcut din ve m e z h e p l e r d e n herhangi birine malî y a r d ı m l a r d a b u l u n m a m a s ı ; bir dini d i ğ e r bir dine tercih edecek veya ka yıracak şekilde kanunlar ç ı k a r m a m a s ı ; hiç kimseyi m u a y y e n bir d i n i n icrasına, m u a y y e n bir ibadete veya ayine mecbur k ı l a m a m a s ı ; hiç kimseyi herhangi b i r dine g i r m e k t e n veya ibadet veya â y i n d e n m a h r u m k ı l a m a m a s ı ; hiç k i m s e y i , b a ğ l ı b u l u n d u ğ u dinî inançları veya dine aykırı f i k i r l e r i , ve düşünceleri sebe b i y l e (meselâ klişeye veya camiye g i d i p g i t m e m e s i ) c e z a l a n d ı r a m a m a s ı ; d i n
tedrisatını mecburî kılamaması ve hattâ ihtiyarî mahiyette olsa dahi devlet mek teplerinde din dersleri ihdas edememesi; dinî teşekkül ve grupların faaliyetle rine, ister aleni ister gizli, hiçbir şekilde müdahale edememesi; ve bu faaliyet lere hiçbir şekilde iştirak edememesi, demektir.
Mutlak lâiklik dediğimiz şey budur; din ve devlet işlerindeki bu mutlak ayrılık anlayışı sayesindedir ki, bir cemiyette demokrasi var olabilir.
Laiklik, dinsizlik demek değildir:
Bu söylediklerimizden çıkan mana şudur ki lâiklik, yani din ve devlet ay rılığı esası, dine karşı husumet veya dinsizlik veya din düşmanlığı manasına gelmez:
— Gelmez, çünki, bir kere «lâik» mefhumunun ifade ettiği mana bunu icabettirmez. Filhakika «lâik» kelimesi yunanca.«laikos» aslından gelme bir ke limedir. Yunanlılar din adamı sıfat ve yetkisini haiz bulunmayan kimselere «laikos» derlerdi. «Laikos» kelimesi ise esasında «halk» anlamına gelen «laos» kelimesinden yapılmıştı. Yani bugün kullanılmakta olan lâik kelimesinin aslı bulunan «laikos» kelimesi, din adamı vasfını haiz olmayan ve daha doğrusu hal ka mensup, halktan olan, kimselere verilmiş bir isimdi.
Bu kelime müteakip asırlarda da bu manayı muhafaza etmiş ve lıktan evvelki devirlerde münhasıran din adamları dışında kalanları ve hiristiyan-lıktan sonra ruhban sınıfı dışında kalanları ifade etmiştir. Demek oluyor ki keli menin etimolojik manası itibariyle «lâik» tâbirinin, dinsizlikle, din aleyhtarlığı ile, din düşmanlığı ile hiçbir alâka ve münasebeti yoktur. Bu kelime, dediğimiz gibi, menşei itibariyle din adamları kadrosu dışında kalanları tavsif etmek üzere kullanılmıştır.
Rönesanstan sonra felsefî, hukukî ve edebî sahada kullanılmağa başlayan lâiklik tâbiri, mistisizme, dogmatizme ve metafiziğe dayanan dinî görüş yerine, akla, tecrübeye ve müspet ilme dayanan rasyonalizmi ifade eder olmuştur.
Bugün dahi, her ne kadar lâikliği, dine aykırılık, din aleyhtarlığı, dinsizlik şeklinde kabule meyyal görüşler mevcutsa da, lâik kelimesi menşeindeki bu aslî manaya uygun bir manayı temsil etmektedir. Filhakika bugün lâiklikten anlaşı lan şey, devletin dini inkâr etmesi veya memnu kılması değil, fakat, biraz evvel dediğimiz gibi, devletin din işleri dışında kalması, din hususunda tamamen ta
rafsız davranması, ve devlet olmak hasebiyle hiçbir din taşımamasıdır; yani dev
lete din izafe olunamamasıdır... Lâik devlette din ve devlet bir arada, fakat bir birinden ayrı, birbirinin işine müdahale etmez iki ayrı müessese durumundadır. Lâik devlette devlet, din sahasının tamamiyle dışında kalmış olup her vatandaş için vicdan hürriyetinin sağlanması işiyle kendisini vazifeli görür. Devlet, muh telif ve çeşitli dinlere salik olanlar arasında hiçbir tefrik, hiçbir kayırma yapmaz
ve d i n işlerinin tanzimini her dine mensup olanların k e n d i gayret ve faaliyet lerine bırakır. Devlet, k e n d i t o p l u l u ğ u içerisindeki çeşitli d i n inanışlarına karşı tarafsızdır. Böylece t o p l u l u k içerisinde yaşayıpta m u h t e l i f dinî inanışlara bağlı b u l u n a n fertler din ve vicdan h ü r r i y e t i n e sahiptirler. Buna m u k a b i l d i n müesse seleri de d e v l e t i n f a a l i y e t i n e hiçbir şekilde m ü d a h a l e etmezler.
G ö r ü l ü y o r ki lâik devlet dinsiz d e v l e t , veya d i n i inkâr e d e n , veya vatan daşların dinî akidelerini yok e t m e ğ e çalışan devlet demek d e ğ i l , fakat kendi mensuplarına, bağlı b u l u n d u k l a r ı dinî inanışlar bakımından tam bir h ü r r i y e t ve e m n i y e t sağlayan devlet d e m e k t i r .
Bundan başka lâik bir devlette d i n ve d e v l e t b i r b i r l e r i n e karşı cephe almış iki muhasım kuvvet, de d e ğ i l d i r . Bilâkis b ü t ü n mevcut ayrılığa rağmen b i r b i r l e r i ne manevî destek teşkil eden iki k u v v e t t i r . Garp m e m l e k e t l e r i n i ve bahusus A.B.D. ziyaret etmiş olanlar oradaki insanların kendi d i n l e r i n e , dinî âdet ve a k i d e l e r i n e , ve inançlarına, ne derece b a ğ l ı o l d u k l a r ı n ı g ö r m ü ş l e r d i r . Fakat d i n e karşı beslenen bu sevgi ve saygı yanında d i n ve devlet işlerinin b i r b i r l e r i n e tesir İcra etmemesi g e r e k t i ğ i şuuru da k ö k l ü bir şekilde yerleşmiştir. Din ve Devlet aylrığı m e v z u u n d a A m e r i k a n Anayasasında yer alan h ü k ü m l e r i daha b i d a y e t t e n beri en b ü y ü k bir kıskançlıkla tatbike çalışan A m e r i k a n Yüksek M a h k e m e s i , dev let m e k t e p l e r i n d e ne mecburi ve ne de ihtiyarî mahiyette d i n derslerinin o k u t u -iamıyacağını h ü k m e bağlayan bir kararında şunları s ö y l ü y o r :
«. . . Biz, A l l a h ' ı en yüksek varlık kabul eden müesseselere b a ğ l ı d i n d a r b i r m i l l e t i z . Her şahsın, kendi inandığı tarz ve usullerde ibadet etmesi teminat altına alınmıştır, insan n e v ' i n i n ruhî ve manevî ihtiyaçlarını karşılıyabilecek her çeşit inanış ve akidelere c e m i y e t i m i z d e yer v e r i l m i ş t i r . Din ve mezheb g r u p l a rından herhangi b i r i n e karşı t a r a f g i r o l m a y a n , ve b u n l a r d a n h e r b i r i n i kendi mensuplarının h i m m e t ve g a y r e t l e r i y l e ve kendi akideleri gereğince inkişafa s ü r ü k l e y e n h ü k ü m e t f a a l i y e t l e r i n i destekleriz. Devlet, m u h t e l i f din mezhebleri arasındaki münasebetler muvacehesinde kendi bitaraflığını muhaza etmek m e c b u r i y e t i n d e d i r ; hiç kimseyi m u a y y e n bir dinî inanışa davet e d e m e z ; muay yen b i r d i n veya mezhebin icrasını cebri k ı l a m a z ; hiç k i m s e / i klişe â y i n l e r i n d e hazır b u l u n m a ğ a , dinî tatilleri k a b u l e , veya din tedrisatını takibe icbar edemez. Fakat b u n u n yanında d e v l e t , kendisini bir dine alet etme t e m a y ü l ü n d e olanlara, veya bir d i n i n icrası için ilticagâh y a p m a k isteyenlere karşı kapılarını kapamak z o r u n d a d ı r » .
Din ve d e v l e t ayrılığı bahsinde en o l g u n ve en geniş g ö r ü ş l ü bir m e m l e k e t olarak A m e r i k a y ı , A m e r i k a n siyasî hayatını tetkik e d e n l e r , pekâlâ müşahade et m i ş l e r d i r k i , d i n ve d e v l e t i n ayrı ve müstakil kalması m e v z u u n d a en çeyin m ü cadeleyi y a p a n l a r , hususî hayatlarında son derece d i n d a r , ive mensup o l d u k l a r ı
172
d i n i n icaplarını en b ü y ü k bir sadakatle yerine getiren kimselerdir. Meselâ Horace M a n n , James Madison g i b i . . .
Fakat onlar için d i n ve d e v l e t i n ayrı kalması hem siyasî h ü r r i y e t l e r i n ve hem de d i n ve vicdan h ü r r i y e t i n i n t a h a k k u k u ve yanyana idamesi b a k ı m ı n d a n şart i d i . Din ve devlet müesseselerinin y e k d i ğ e r i n d e n ayrı kalmaları l ü z u m u n u b e l i r t i r l e r k e n bu suretle din adamlarının çok daha vatansever, ve vatandaşların da çok daha d i n l e r i n e bağlı kalabilecekleri inancında şüphesiz ki son derece sa m i m i idiler. N i t e k i m b u düşünce iledir ki d i n ve devlet arasında kalın ve aşıl maz bir d u v a r inşa etmeği zaruri g ö r m ü ş l e r d i .
Bogün için devlete, bahusus demokratik bir devlete din izafe etmek müm kün değildir:
Bugün içinde yaşadığımız d e v i r d e , geçmiş yüzyılların gayrı insanî ve g a y r i ahlâkî t e d b i r l e r i n i n bahis m e v z u u olamıyacağı b i r vakıa o l m a k l a beraber d i n ve devlet ayrılığı esasını aklın h â k i m i y e t i n d e n çıkarmak m ü m k ü n d ü r . Yani insan ş u u r u n u n ve i d r a k i n i n temsil ettiği tekâmül sebebiyle d i n ve d e v l e t i n b i r l i k t e olması b u g ü n için m ü m k ü n d e ğ i l d i r . Daha başka bir deyişle, d i n ve devlet ay rılığını b u g ü n için zarurî kılan şey, insanların dinî inançları ve düşünceleri se b e b i y l e z u l ü m ve işkenceye maruz kalmaları tehlikesi d e ğ i l , fakat aklı selimin icabatıdır.
Bugün için artık devlete d i n izafe eden bir z i h n i y e t l e devlet m e f h u m u n u ve bilhassa d e m o k r a s i y i kabili telif kılmak imkânı y o k t u r .
— Yoktur, ç ü n k i , bir kere devlete din izafe e t m e k , d e v l e t i n tarifi ve un surları ile bağdaşamaz. Zira d e v l e t i meydana getiren unsurlardan en mühimimi.. ve aslisi, t o p l u l u k unsurudur. T o p l u l u k olmadan d e v l e t d e n i l e n şey varlık iktisap etmiş olamaz. Topluluk ise, ayni millî camia içerisinde b i r l i k t e y a sama ş u u r u n u kazanmış f e r t l e r d e n meydana gelen bir heyettir. Bir d e v l e t t o p l u l u ğ u n u , b u g ü n , ayni dine mensup insanlar heyeti mecmuu şeklinde tarif ve izaha i m k â n y o k t u r .
Bugün ayni dine mensup çeşitli devlet t o p l u l u k l a r ı yanında çeşitli d i n lere mensup insan g r u p l a r ı n d a n meydana gelmiş d e v l e t l e r i misâl göstermek
kâfidir.
Devlete d i n izafe etmekle d e v l e t i n sahibinin m u a y y e n bir dinî inanışa bağlı insanlar ç o ğ u n l u ğ u o l d u ğ u söylenmek isteniyorsa b u hata o l u r , çünki her d e v lette o d e v l e t i n sahibi aslisi, dinî inanışı ne olursa o l s u n , millet halinde yaşama o l g u n l u ğ u n u kazanmış olan t o p l u l u ğ u n heyeti u m u m i y e s i d i r ; d e v e t i n iradesi b u t o p l u l u ğ u meydana getiren insanların iradeleri muhassalasıdır.
-Binaenaleyh devlete d i n izafe etmek suretiyle d e v l e t i n sahibinin m u a y y e n
b i r dinî inanışa salık kimseler o l d u ğ u n u iddiaya kalkışmak, b u dinî inanıştan başka inanışlara bağlı olan d i ğ e r insan g r u p l a r ı n ı inkâr e t m e k , yani m i l l e t unsu runu parçalamak ve devlet iradesini yok etmek olur.
U n u t m a m a k lâzımdır ki vatan d e n i l e n topraklar üzerinde yaşayan insanları bu topraklara bağlayacak ve bu topraklar için onları her t ü r l ü fedakârlığa sürük leyecek y e g â n e şey d i n b i r l i ğ i d e ğ i l , fakat dinî inanış ve itikadları ne olursa ol s u n , devlet karşısında herkesin sadece vatandaş olarak müsavi muamele gör mesi k e y f i y e t i d i r .
Vatana bağlılığın ve millî b i r l i ğ i n ilk şartı d i n b i r l i ğ i n i n mevcut olması de ğ i l , fakat d e v l e t i n , f e r t l e r i n uhrevi âlemlerine karışmıyarak sadece d ü n y e v î ni zamı tanzim işiyle uğraşmasıdır. Bir d e v l e t t o p l u l u ğ u içerisinde yaşayan kim selerin çeşitli ve f a r k l ı dinî inanışlara bağlı olmaları k e y f i y e t i o t o p l u l u ğ u n te cezziye uğraması neticesini asla d o ğ u r m a z ve d o ğ u r m a m ı ş t ı r . Dinî i n a n ı ş l a r d ı ayrı ve f a r k l ı insanlar, müşterek refah ve saadetin t e m i n i gayesinde birleşmiş o l a b i l i r l e r , işte devlet bu gayenin istihsalini sağlayacak olan müessesedir ( M e s e
lâ A.B.D...)
Bundan çıkaracağımız netice o ' d u r k i , bir t o p l u l u ğ u teşkil eden insanların dinî inanışları ne olursa o l s u n , d e v l e t bu mevzuda bitaraf kaldığı m ü d d e t ç e millî b i r l i k teessüs etmiş o l u r , aksi t a k d i r d e , yani d e v l e t i n bu dînî inanışlardan b i r i n i d i ğ e r l e r i n e karşı h i m a y e veya siyanet etmesi h a l i n d e , millî b i r l ğ i n tecezziye uğ raması m u k a d d e r d i r .
. — Saniyen, d e m o k r a t i k bir d e v l e t , A t a t ü r k ' ü n d e d i ğ i g i b i , h ü r r i y e t i efkâra riayetkar bir d e v l e t t i r . Zira d e m o k r a s i , bizatihi ifade ettiği mana i t i b a r i y l e bir h ü r r i y e t r e j i m i d i r ; vatandaşlara m ü m k ü n o l a b i l e n en geriiş h ü r r i y e t i sağlayan b i r r e j i m d i r . Demokratik bir devlette d e v l e t , ancak t o p l u m hayatının anarşiye düşmesini ö n l e m e ğ e matuf bir nizamı, yani d ü n y e v î nizamı tesis maksadiyle bazı h ü r r i y e t l e r i m i z i ayarlar.
Fakat bu ayarladığı h ü r r i y e t l e r bizim iç âlemimizi i l g i l e n d i r e n h ü r r i y e t l e r d e ğ i l d i r ve olamaz. A l l a h ' l a b i z i m aramızdaki bağları tesise veya tanzime matuf b i r selâhiyetle devlet karşımıza çıkamaz. A l l a h ' a inanmak veya i n a n m a m a k , ve ya şu veya b u şekil altında inanmak h ü r r i y e t i m i z l e , A l l a h ' a nyiaz veya k ü f ü r etmek serbestimiz ve m e s u l i y e t i m i z l e d e v l e t i n ilgisi y o k t u r , ve olamaz, irade ve şuura malik insan kendi iç a l e m i y l e , yani dinî inançlariyle başbBşa ve yapayalnızdır. Ferdin dinî inançlarının, cemiyetin siyasî hayatiyle ilgisi y o k t u r . Devlet, d e d i ğ i m i z g i b i , sadece d ü n y e v î nizamı tesis ve idame maksadiyle k u r u l m u ş t u r ve m e v c u d i y e t i n i n meşruiyeti de bununla k a i m d i r .
işte devlet bu d ü n y e v î nizam ile ilgisi b u l u n a n h ü r r i y e t l e r i m i z i ayarlamak
durumundadır ve demokratik bir devlette bu hürriyetler asgarî haddin de du nunda olmak üzere kısıtlanır.
Devletin din ile alâkası olmaması bu bakımdan şarttır, çünki devletin din den ayrı olması sayesindedir ki fert, din ve vicdan hürriyetine sahip olabilecek tir. Devlet ancak lâik bir devlet olduğu takdirde, yani dinle ilgisi olmadığı tak dirde, yani fertleri dinî inanç ve fikirlerinde hür ve serbest bıraktığı takdirde, bu hürriyet mevcut olur.
Demek oluyor ki devlete din izafe eden bir zihniyetle demokrasi rejimini kabili telif kılmak mümkün değildir. Evet demokratik bir devlette, her ne kadar çoğunluğun iradesi cari ve hâkim olmak icabederse de bu irade, azınlığın mu kaddes sayılan ve dokunulmaması gereken hak ve hürriyetleri sahasına müda hale edemez. Ettiği takdirde demokratik bir devlet olmaktan çıkar. Binaenaleyh çoğunluğu teşkil eden fertlerin salik bulundukları bir dini devlete izafe etmek demek, başka bir dinî inanışa bağlı olanları hiçe saymak demek olur ki, bu da azınlığın hak ve hürriyetlerini bilmemezlikten gelmek olur.
Ve nihayet şu noktayı da belirtmek gerekir ki devlet, manevî şahsiyete malik bir varlıktır; bu itibarla bizatihi mücerred bir mefhumdur. Din ise hakikî şahıs olan insan vicdanına has bir şeydir. Binaenaleyh bu bakımdan da devlete din izafe edilememek icabeder.
Anayasamız ve «Lâiklik» esasi:
Din ve devletin mutlak ayrılığı esası, biraz evvel de belirtmiş olduğumuz üzere, ilk defa A.B.D. Anayasası ile kabul ve tatbik edilmiş ve bu esas, o günden bu yana fasılasız olarak Amerika'da tatbik edilegelmiştir. Avrupa mem leketleri arasında Fransa,ki 1789 ihtilâlinden sonra din ve devlet ayrılığı esasını dünyaya ilân etmişti, Almanya, İsviçre gibi memleketler ve daha pek çok mem leketler lâiklik esasını kabul etmişlerdir. Bazı Avrupa memleketlerinde her ne kadar devletin resmî bir dini mevcut ise de sair bütün dinler serbest kılınmış olup din ve vicdan hürriyeti tam bir şekilde teminata bağlanmıştır. Buna mukabil islâm memleketlerinde umumiyetle devlete din izafe olunduğu müşahede edil mektedir.
Memleketimize gelince: Din ve devlet ayrılığı esası, yani lâiklik prensibi, memleketimizde Cumhuriyet devrinin bir eseri olarak ortaya çıkmıştır. Bilindiği Üzere Osmanlı imparatorluğu aşağı yukarı 5 asır boyunca teokratik bir Devlet olarak yaşamış ve DİN, pek menfi bir şekilde memleket işlerine müessir ve âmil olmuştur. Bundan da memleketin ne kadar zarar gördüğü ve ne felâketlere uğ radığı hepimizce malûmdur.
Evet, her ne kadar tarihimizde, devlet dinine mensup olmayanların garpte olduğu şekilde işkence ve zulme mahkûm edildikleri, veya islâm dininden
mayanların islâmı kabule mecbur kılındıkları, veyahutta
;gayrı müslim denilen
sınıfların kendi inandıkları dinde serbestçe ibadet etmelerinin yasak edildiği öyle
pek g ö r ü l m ü ş değilse de biz müsamahakârsızlığı asıl kendi din adamlarımızdan ve millî musibetleri de d i n i n devlet işlerine karışması y ü z ü n d e n g ö r m ü ş ü z d ü r . Osmanlı Padişahları için D İ N , siyasî nizamı kolayca tesis e d e b i l m e k ve ik tidarı keyfî ve hudutsuz bir şekilde istimal e d e b i l m e k için en m ü k e m m e l bir va sıta o l m u ş t u r . Garp m e m l e k e t l e r i n d e d i n adamları f e r d i n mukaddes varlığını Devlete karşı bir kıymet olarak dikerek devlet iktidarını t a k y i d e çalışırlarken ve istibdat rejimlerine karşı d i r e n i r l e r k e n Osmanlı i m p a r a t o r l u ğ u n u n hiçbir dev rinde din adamlarının buna benzer hareketlerine rastlanmamıştır. Hiçbir d i n
adamı f e r d i n « i n s a n » olarak değer taşıdığı ve d e v l e t i n bu insanlık değe rine saygı göstermesi g e r e k t i ğ i f i k r i n i müdafaa e t m e m i ş , ve daha d o ğ r u s u m ü dafaa etmeği aklından geçirmemiştir.
Garp m e m l e k e t l e r i n d e h ü r r i y e t , Dİn'de, kendi mücadele ve m u z a f f e r i y e t l e -rinin arkadaşlığını, ve haklarının i.fâhî menşeini b u l u r k e n b i z d e , aksine, d i n , is t i b d a t rejiminin en korkunç şekliyle yaşamasını sağlamıştır.
«Lâiklik» prensibinin 1937 t a r i h i n d e B.M. Meclisinde müzakeresi sırasında bir mebusun d e d i ğ i g i b i : «Eğer Türkün y o l u başka y e r l e r d e n geçseydi ve orta asırlardaki zamanlarda kendi b i l d i ğ i , kendi y a p t ı ğ ı kanunlarla idare etseydi Dev let ve millet iradesini mistik ve d o g m a t i k esaslara b a ğ l a m a s a y d ı , ilk zamanlarda ve Osmanlıların ilk d e v i r l e r i n d e o l d u ğ u g i b i kendini kendi kanunları ve usul leri ile idare etseydi b u g ü n b u l u n d u ğ u n d a n daha çok ileri g i d e r ve m e d e n i y e t e daha çok hizmet e d e r d i . »
Her ne kadar « H â k i m i y e t i M i l l i y e » p r e n s i b i , millî mücadelenin daha ilk an larından itibaren ele alınmış ve ilâhî h u k u k f i k r i n e dayanan saltanat müessesesi ne karşı A t a t ü r k tarafından bir silâh olarak kullanılmış İSe de h â k i m i y e t i m i l l i ye p r e n s i b i n i n tabiî bir neticesi olmak icabeden «Lâiklik» esası öyle hemen bir anda kabul edilmiş d e ğ i l d i r .
1924 tarihli b u g ü n k ü Teşkilâtı Esasiye K a n u n u m u z u n 2 nci maddesi ilk ka b u l edilmiş o l d u ğ u şekliyle « T ü r k i y e Devletinin d i n i , Dini İslâmdır» ibaresini ihtiva e t m e k t e y d i .
A t a t ü r k ' ü n « B ü y ü k N u t u k » t a da s ö y l e d i ğ i g i b i « ' â i k » h ü k ü m e t t â b i r i n d e n dinsizlik mânası çıkarmağa m ü t e m a y i l ve vesileci olanlara: fırsat v e r m e m e k mak-s a d i y l e d i r ki « T ü r k i y e Devletinin d i n i , Dini İmak-slâmdır» cümlemak-sinin k a n u n u n 2 nci maddesine ithaline o g ü n için müsaade o l u n m u ş t u .
Haddizatında A t a t ü r k , d e v l e t e d i n izafe eden b ö y l e b i r h ü k m ü n Teşkilâtı Esasiye Kanununda yer alması k e y f i y e t i n i yeni Türkiye. Devletinin ve C u m h u r i y e : idaresinin asrî karakteriyle kabili telif g ö r m e m e k t e y d i . « G ü n k ü , d i y o r d u , tebaası
176
meyanında edvam muhtelifeye mensub anâsır bulunan ve her din mensubu hak kında adilâne ve bitarafane muamelede bulunmaya ve mahkemelerinde tebaası ve ecanib hakkında siyanen tatbiki adaletle mükellef olan bir hükümet, hürriye ti efkâr ve vicdana riayete mecburdur. Hükümetin bu tabiî sıfatının şüpheli mâna atfına sebeb olacak sıfatlarla takyidedilmesi elbette doğru değildir. -Türkiye Devletinin resmî dili Türkçedir- dediğimiz zaman, bunu herkes anlar; hükü metle- muamelâtı resmiyede Türk dilinin cari olması lüzumunu herkes tabiî bu lur. Fakat -Türkiye Devletinin dini, Dini İslâmdır- cümlesi ayni suretle mi te fehhüm ve kabuf edilecektir? Bu bittabi izah ve tefsire muhtaçtır».
Bu sözleriyle Atatürk, devlet ve hükümetin din ve vicdan hürriyetine ria yetle mukayyet ve mükellef olduğunu, ve hükümetin hiç kimseyi, itikad? ve düşünceleri dairesinde ve herhangi bir mesele hakkında ortaya bir fikir atmak tan men ve tecziye edemiyeceğini, söylemek istiyor ve bunun da ancak devlete din izafe etmemekle mümkün olabileceğini düşünüyordu.
Fakat biraz biraz evvel de işaret ettiğimiz üzere Atatürk, bu sözlerin o gün kü şeraite göre ağzından çıkmasını henüz istemiyor ve hâkimiyeti milliyeyi ve vicdan hürriyetini yok etmeğe matuf ve Teşkilâtı Esasiye Kaununun 2 nci mad desini, bu sebeble, «bimâna» kılan bu tâbirin ilk münasip fırsatta metinden çı kartılmasını düşünüyordu.
Nitekim bir kaç sene sonra, 1928 tarihinde, «Türkiye Devletinin dini, Dini İslâmdır» tâbiri Teşkilâtı Esasiye Kanunumuzun 2 nci maddesi hükmünden çıkar tılmış ve 1937 tarihinde de ayni madde metnine «lâik» kelimesi ilâve olunmak suretiyle temel kanunumuzun bu maddesi, itikad ve vicdan hürriyeti bakımından mutlak bir huzura muhtaç fertlerden müteşekkil medenî bir camia ile kabili telif şekle sokulmuştur.
Devlet ve din ayrılığı esası ileri, olgun, ve gelişmiş bir zihniyetin ifadesi dir. İnkılâplarımız içerisinde bizi en ileri medeniyet seviyesine namzet kılanı; din ve devlet ayrılığı mevzuunda kabul ettiğimiz bu lâiklik prensibidir.
Devlet tâbirini din kisvesine bürüyerek iğfale çalışan zihniyeti kökünden yok etmeğe matuf bu büyük inkılâbımızın, hiçbir tehlikeye maruz kalmadan, bundan böyle de gelişip gideceğinden emin bulunmaktayız.
Emin bulunmaktayız, çünki, İtalyan mütefekkirlerinden Del Vecchio'nun dediği gibi, «Tabiatı icabı namütenahi derecede kaabiliyetli bir insan ruh ve dimağı mevcut oldukça, gerileme ve irtica hiçbir zaman muzaf fer olamıyacaktır».
