Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

----<:!A,,-,.O"".'-'T'-"U"'rki""·.L.!vB...t...,A....r...Bs"'tı""rm""B,..IB....r"-l""E"'ns"'ti"'tiı...•s....ü""D""er"'l!...isl:...·""SB..,V,,-I..,lS'-'E....r"'zu,.,r""u""m:...2"'O""O....1

....;;-93-EDEBİYAT TARİHİBAKIMINDANKıRK HADİsLER

Dr. Müzahir KILIÇ"

van edebiyatının İslami türlerinden biri de "kırk hadis"lerdir. ereüme ve şerWere dayalı olarak manzum, mensur ve manzum-mensur olarak yazılmışlardır. Hz. Peygamberin hadislerinden seçme yapılarak yazılanbu eserler,İslami edebiyatınen fazla itibar gören türleriarasındadır.

Hz. Peygamberinşefaatinenailolma, cehennem korkusu ve eennet ümidi,

hayırlara vesile olma ve hayırla anılma, zamanı en güzel şekilde degerlendinne, hadis ilmi ve edebiyatında hüner sahibi oldugunu gösterme, bazı dini emirleri, içtimaihayatıilgilendirenkurallarıdini yöndenanlatınave maddi menfaat saglama

amacıyla kırkhadis tercüme ve şerhleri yazılmış, hayli de ragbetgörmüştür.Bu tür eserleri kaleme alan müellif, hadisleri ya özenle seçer veya bu alandameşhur olmuş

erbainleri (kırkhadis, çihl hadis) tercüme veya şerhederdi. İslamdininin Kur'an-ı

Kerim'den sonraşer'idelillerden ikincisi Hz. Peygamberin sünneti (hadis-işeritler)

dir. Bu yüzden hadis alanında eser vermek, İslami edebiyat ve İslam ilim hayatı bakımından çok önemlidir. Bu tür çalışmalar İslam'ave insanlıga hizmetin önemli bir yoludur.

KırkHadislerinMenşei

Hieri ikinci asırdan başlamak üzere "erbain" hadisalanındaArap, İran ve Türkdünyasında, İsıami ilim ve edebiyatsahalarındabir çok eserverilmiştir.

uL

w

illI

~ 4ı!J

u-o

1.:4~ ~) ~ ~

u-o

'L..üH

J

'L.O..W

i

ö,,)oAj

ı,) ~

4LJ

i

r.Y-(men i).afııa cala ümmeti erbaerne i).adi~en min emrI dIniM baca~ehuBahu teCaıa yevme'l- tıyameti fi-zümret'iı-culema'i. ve'l-fu~aha» "Ümmetimin içinde dinine dairkırkhadis ezberleyeni ABahu tealakıyametgününde fakihler ve alimler

-94- M,Kılıç:EdebIyat TarihiBakımından KırkHadisler

zümresiarasında diriltir."ı Hadis-işerifindekimüjdeden hareketle "kırkhadis"lerin yazılmaya başlandıgıkanaatiyaygındır.Nevevi2 aynıhadisi zikrederken metindeki

bazı rivayet farklılıklarını da vermiştir. Ancak bu de~işikliklerin hiç biri genel manayı bozacak nitelikte degildir. En önemi degişiklik 4lı.,ı

..)-'ll

~ ve son bölümde'ı ~tJgibikısımlardagörülmektedir.Aynıkanaati Prof. Dr. Abdülkadir Karahan Hocabelirtmiş olup, bunların esas manayı bozmadığını ifade etmiştir.3

Tayyib Okiç'in belirttigine göre hadis mecmualarının yazılışı eskidir. Buhari'nin talebesi İbni Tirmizi (Ö1.279/892) "kırk hadis" müellif1erinden biridir. Oldukça şöhretkazananNevevı(Ö1.67711277)'nin erbaini bu alandayazılmış di~er

örneklerini gölgede bırakmıştır.Eserde "kırkhadis"in yirmi altısı meşhurmuhaddis İbnü's-salah (öl.6431124S) tarafından l6'sl da Nevevi tarafından ilave edilerek 42'ye çıkarılmıştır.Arap dilinde yazılan erbainler, Fars dilindeki "çihı" ve Türk dilindeki"kırk"hadisler için kaynakolmuştur.

40SayısınınÖnemi

Kırk sayısının İslam tarihi bakımından ayrı bir önemi vardır. Kur'an-ı Kerimde 4 yerde geçmektedir. Bu sureler; Bakara 51, Ma'ide 26, Araf 142, ve Ahkdf suresinin 15. ayetleridir.4Hadisler üzerinde yapılan incelemede 18 hadiste "erba'In ve erbacüna" kelimelerinin geçtigi tespit edilmiştir. Ancak 40 sayısının

yogun olarakkullanıldıgıyer, muhtelifkonularıiçeren hadis seçmelerinden oluşan kırk hadis, çihl hadis, ve erbain hadis adıyla bilinen hadis seçmeleridir. Gerçi bu alanda örnekalınan Nevevı'ninerbaini bile 42 hadistenoluşmasına rağmen"erbain"

adıylabilinmektedir. Yine mesnevinazım şekliyle yazılmışolan Hal<iini'nin "Hadis-i Erba"Hadis-in"Hadis-i" 42 had"Hadis-isten "Hadis-ibarett"Hadis-ir. Busayısal farklılıklara ra~men "kırk"genel bir isim olarakkullanılmıştır.

Hadislerde isim olarak 40 sayısının geçmesi

.J.:.h

..:,ı..a hadisinde geçen

ti:ı..ı..:ı. ~) lafzının esas alınmasından dolayıdır. Aslolan 40 hadis yazarak ve

ezber ederek buradaki müjdeye mazharolmaktır. Kırkhadisle ilgiliİslami ve milli

kÜıttırümüzdegeçen digerhususları şöylece sıralayabiliriz.:

1Pekolcay, Dr. Necla, Eraydm, Selçuk,İslamiTürkEdebiyatı, İrfan Matbaası İstanbul1976, s.202.

2Nevevi,Kırk Hadis, Salah Bilici Kitabevi, s.8.

3Karahan, Prof. Dr. Abdülkadir,İsliimi Türk Edebiyatında Kırk Hadis, Diyanet Vakfı Yay., Ankara, 1991, s.5.

-!!A"c.Ü"'.wT...U...rki"'·""'ya....t-"'A...ro...s,.,tıurın""o..lo....r...1E..n...s,.,ti....tU...sU"-D~er...gl...·si:....S""o..,y...1...8,-,E...rz,""u..ı r-"-u",m,-,2""O,,,"Oı~

---:-9S-i. Allah'ın(c.c.)kırkismiyleyazılanrisaleler.

2. Hz. Muhammed'in (sav)kırk yaşındapeygamberolması

3. İslamiyeti kabul edenMUslümanların sayıolarak 40'aulaşmalarıyla

birlikte,İslamdininialenıolarak yaymayabaşlamaları.

4. Dört halifenin özellikle Hz. Ali'nin (ra) sözlerinin risale haline getirilmesi

5. İslamda zekatın, malın 1140oranında verilmesi.

6. İslam inancında ve esatirinde 3'ler 5'ler 7'ler ve40'ların olması. 7. Tasavvufta, tarikat ehli için çile müddetinin 40 günolması.

8. İnsanhamurunun yogrulma süresiİslam inancınagöre 40 gündür. "...ki

kırk gün ol topra~ın üzerine baran döküp tebrikine meşgulola ve bu hidmete me'mur olan sehal otuz dokuzgünderyil-yıelem veçeşm-i gamdan nem çekerdi. Ve altoprağa baran-ımihnet dökerdi. Kırkıncı gün ki mev'id temam idüp bir nice katra bahr-ıferahtan getirtip üzerine saçup sure-i ta'mirin itmama yitürdi.,,5

Kırk rakamıyla ilgili Prof. Dr. AbdulkadirKarahan'ın yaptığı tespitlerden

bazıları şunlardır:

Çihl ile ilgili tabirler: "Çjhl sütun, çjhl menar, çjhl gisu, çjhl banu, çjhl

duhteran, çjhl vezjr, çihl-ten, çjhl-kad, çihl-tih, çihl-müzd, çille, çille-nişin, çile-i zen, çile-i bece, çihle-i bUde, çjhle-i tebistan, çihle-i zemistan, çihl-çerağ, çihl-ruz, çihl-sal"

Kırk sayısınınTürk kültür ve medeniyetiaçısından daönemivardır. Dede Korkut Hikayeleri, destanlar vemenkıbelerde 40sayısı ile ilgili unsurlara rastlamak mümkündür. Kırk cadı, kırk peri kızı, kırk gün kırk gece düğün, loğusalık

müddetininkırkgünolması, çocuğun kırkıvediğerleri...

Kırk sayısının ilavelerinde ise: Kırk bir kere maşallah sözünün de kırk sayısıyla ilgili olduğunu söyleyebiliriz. Geleneklerimizde de birçok hususta kırk sayısının kullanılması bu sayının Kur'an ve sünnette rastlanmasından kaynaklanmaktadır.

Hadis-i Erbainlerin Tarihçesi

I. Arapça Erbainler: ArapEdebiyatındaAbdullahMarvazıilebaşlamış

olup, XIL.Asırdan beri devam etmektedir. EnmeşhuruNevevi'ye aittir. Arap Fars ve Türkedebiyatlarındaen fazla tercüme ve şerh yazılan risale olarak haklı bir ün

yapmıştır. Nevevi'nin risalesinde bu sahada ünyapmış 13kişidenbahsedilmektedir. Nevevi'ye kadar 54 kişinin erbain yazdı~ı tespit edilmiştir. Nevevi'ye yapılan şerhlerin sayısı 4i'dir. Karahan'a göre Arapça erbainlerin sayısı -devirleri belli olanlara göre 163 musannife ait toplam- i93 'tür. Nevevf'nin en önemli tarafı

-96- M.Kılıç:Edebiyat TarihiBakımından KırkHadisler

risalesindeki ravi zincirlerinin ve

J.:.h.:ro

hadisinin farklı rivayetlerinin verilmesidir.

2. Farsça çihl hadisler: Farsça çihl hadislerin ilki Faravi el-Harami'nin "Tabibe'I-Kulllb" adlı eseridir. Bu eserde hadisler; ayetler ve mevzua uygun hikayelerledesteklenmiştir.Bu tarz ilk olarak Farsedebiyatındagörülmektedir.

XV. asırda en çok kendisine şerh yazılaneser Cfuni'ye aittir. Nevevi'nin Arap dilinde sagladıgı ünü, Cami Fars dilinde saglamıştır. Abdurrahman el-Cfuni'nin bu küçük risalesinin yazma ve matbu nlishaları sayılmayacak kadar çoktur. Cami'nin bu eserinin hadis sıralamaları yazma nUshalarda ve matbu olanlarda degiştiginden, ilk hadisin

.:roJ.!

'1

diye başlayan hadis olma ihtimali kuvvetlidir. AliŞirNevai ve Fuzuli bu hadisi, ilk hadis olarakalmışlardır.

Cami'nin seçtigi hadislerin senedi hakkında bir açıklama yoktur. Yirmi dört çihl hadis müellifi Fars dilinde toplam 32 eseryazmıştır.

3. Türkçe kırk hadisler: Kırk hadislerin -<liger bazı dini-edebi türlerde oldugu gibi- tercüme ve şerhlerinin büyük alim veşairler tarafından ragbet görmesi ve bu sahadaeşsizeserler vücuda getirilmesibakımındanTürk ilim veedebiyatında

müstesna bir yerivardır.

Türk edebiyatında Kemal Ümmi (öL. 880/1475), Nevai (öL. 906/1501), Fuzuli (öL. 963/1556), Nev'i (ÖL. 10071l598),AşıkÇelebi (öL. 979/1571), Latifi (öL. 9901l582), Gelibolulu Ali (öL. 10091l600), Hakilni (10151l606), Okçuzilde (öL. 10391l630), Tilib (öL. 1120/1703), Nilbi (öL. 1102/1691), Münif (öL. 11461l733) gibi ünlüşairlerin kırkhadis veşerhlerine sahipolmaları,bu tlirün önemini bir kez daha ortaya koymaktadır. Türk şairlerin bu alandaki çalışmalarına Abdurrahman Cami'nin büyUk tesiriolmuştur. Nevevi'nin etkisinde kalankırkhadis mUelliflerini

şöyle sıralayabiliriz: Süleyman Fazıl Efendi(öL. 11341l722), Bursalı İsmail Hakkı (öL. 113711725), İsmail Müfid Efendi (öL. 1217/1802) ve Ahmed Nilim (1872-1934)'inkırkhadis veşerhleri sayılabilir.

Türkçe kırk hadis tercümelerinde ~J.!

'1

hadisinin degişik mlielliflere göre tercümesini örnek olarak verelim:

Tercümesi: "İçinizden biriniz kendisi için hoş gördügünü din kardeşi için dehoşgörmedikçe öz mümin olamaz."

----<:!A"-.,t)",-,,-,T!o.!ü~r.!>!kiCLya!!..!t,-,=A~r:!ias,,,,n,,-,rm!!!.a...l,,,arc!"1~E"",ns!!!ti",tn!:!s,,-n ""D""eru;;g..,.is,-İ""Sa!!JvC!..1..,18'-'E....r""zu!!!r!..!!u""'m'-2"'O!.l!O~1

....:-97-Caml'den:

..uı1S

J

u~ ~jI

'4-..$

..uıl_{,p~.,p..>+!..)}

. - _ . .

-t

~t_•

Tercümesi: "Kendisi için istedigi şeyi kardeşiiçin de istemedikçe her ne kadar can ve tenyıpratsabile yine müminadınıverme."

Nevlii'den:

MÜ"mİninnestUr ol ki Imandan

Rüzgarıda yüz saga körgey Ta kikardaşıgareva könnez Ne kim öz nefsiga reva körgey FuzuWden:

Mü"mİnolmazkişi ~al,c~atile

Durmayınca tarI~-iterk-i heva Her ne öz nefsine reva görsc

Yar

IIJs:ardaşagörmeyince reva Rihleti 'den:

Mü"mİnkamilolmaya hergiz Sevmeyencanıgibi~ardaşını

Dost görine lIkdüşmanola SazJs:ılmayaiçinetaşını

Nabi'den:

DedifatJr-ıresül degil mÜ'Inin O kesan kimrüz-ı bI-sı~IIşara

Kendü nefsine gördiginlay~

Görüp ta biraderine reva Münirden:

MÜ"mİnolamaz o kimse her ne~adar

Bulsa~üsn-i'amelde 'ömri fena Her ne isterse nefsine ta kim

Anı ıuviine dauıgörse seza Anonim:

Mü"mİnolmaz o kimse 'alemde Ten ücanıneride her ne kadar

TaJs:arındaşımü'Inine dilemez

·98- M.Kılıç:Edebiyat TarihiBakımından KırkHadisler

Türk edebiyatında kırk hadis mütercimlerinin sayısı 60 kadardır. Bazı

mütercim vemünşerihlerin birden fazla eserininvarlığı göz önünde bulundurulursa Türkçekırkhadisrisalelerinın sayısı SO'eulaşır. Günümüzdeyazılan kırkhadislerle birlikte busayılOO'ün üzerindedir.

"Dini edebiyatın diğer türlerinden mevlit, hilye, vb. gibi, örnekleriyle

kıyaslandığında kırkhadislerin önemli bir yertuttuğugörülmektedir.Kırkhadislerin

doğuşvegelişme alanlarıArap ve Fars dilindeolmasına ra~enbu sahada en güzel örnekler Türk dilindedolayısıylaTürkedebiyatında verilmiştir.,,6

KırkHadislerinYazılışSebepleri

Manzum ve mensur olarakyazılan kırkhadislerin, eserlerin sebeb·i te'lifve mukaddime bölümlerinde şu sebeplere bağlı olarak yazıldığı ifade edilmektedir. Öncelikle Hz. Muhammed'in şefaatinenail olmak, cehennemazabındankurtulmak,

şehitler, alimler ve fakihler zümresiyle ba's olunmak. Diğer sebepler ise şöyle sıralanabilir: Okuyucuların bu hizmetinden dolayı müellifi rahmetle yad etmeleri, hayırdua ileanmaları, Müslümanlara ve İslamdinine hizmet vezamanı hayırlı bir

işle değerlendirmek. Ayrıca alim ve edebiyatçı olarak hadis ilminde maharet göstermek. Çihl hadis yazan şairlerimizdenbiri olan Fuzuli eserinin "tetimmet'ül-ehftdis" bölümündeşöylebir dilekte bulunur:

Eı;er-İ erbacın-İ ehl-İsülük JS.urb-i

Ba15:

rütbesine 19lur1)aşll Umarız kim Fuiülrmİskın

Ola bir"erbacın"ilevaşı!

Bu konudaki en güzel açıklamayı kendinden sonra yazılacak bir çok erbaine örnekteşkiledecek olan Cdmi'nin Çihl Hadis'inde buluyoruz:

6Haz. AgahSırrıLevend, AliŞir Nevaı, Divanlar ve HamselerDışındakiEserler, 4. C. TKK

....,aA...:.Ü",,'.wTUiU!!..rki!!!·ıJY8!!.!t..!lA!!..r!ll8ş!.!!tl~rm!!!J8!!!.18!!!n~En!!!ş!.!!ti!!!tU!2şU~D"",erg~işı,-' ""S8!!Jy,,-1~ı8,-,E!i!!rz~u~r.!!u.!!!m,-,Z!!<>o",o ....ı

~-99-"Sülfik ehlininçıkardıklanerbainler. Ey Cami olsa olsaTanrı katındaüstün kabule ulaşmak içindir. YUs'OI payesine Hakk'ın kereminden, fazlından sırf bu erbainleulaşsın, şaşılacak, yadırganacak şey de~il."7

Yine manzum Hadis-i Erba'in Tercümesi müellifi Hakani Mehmed Bey "erbain"yazmayıalimolmanın şanındansayarakşöyledemektedir:

Didi benüm ümmetimüi'i ger biri

'İlm-i el:,ıadisUnolup mahiri Ezber idüp çihlel:,ıadi§ümbenUm

~Imasaol dürc-igüherdan-ıgüm Nef'i görür anun ile'aıphet İkicihan içre bulur menIacat cAlem-i Rabbani-i aral$: olur f,lür u melek yüzinemüşta1}olur Ba'§ ider ,*bada ijuda lacerem

Anı fa\.u1ı olduğubaletde hem

f,lıf~-ı ebadݧiledürzeyn-İdin Ola\}uşuşa 'aded-İerba'In

Rıf<at-ı şam'ulemayo~lagör

'İ1m-i el:,ıadi§-i şenfiledür

Rişte-ilü'lüden alup çihl dür

Oüş u dili eyledüil anuilla pür8

Karahan'm sıraladığısebeplerden biri de maddi sebepler ve eklibire hoş

görünmektir. Maddi sebeplerinin amacı geçimini sağlamak ve devlet ricalinden caize almak, onlara hoş göJilnmek ve iltifata nail olmaktır. Bu niyetle kaleme

alınmış erbainler de vardır. Kırk hadislerin yazılmasının asıl sebebi ise;

7Haz. KÜfkçüöğlü, Kemal Edib, Fuzul1, Kırk Hadis Tercümesi, MEB Basımevi İstanbul, 1951, s.32.

8Kılıç, Müzahir,m.kanıMehmed Bey,Hayatı, Kişiliğive Hadis-i Erba'in'in Tenkitli Metni, Atatürk Üniv. 80s. BiL.Ensı. Yayımlanmamış YOksek Lisans Tezi, Erzurum, 1993, s. 47-48.

-100- M.Kılıç:Edebiyat TarihiBakımından KırkHadisler

~ I,)-A hadisinde verilen müjdelerdir. Özellikle kıyamet gününde fi-lirnler,

fakihler ve şehitler zümresiyle ba's olunmadır. Bu yüzden kırk hadis yazmaya verilen önemartmıştır.

Şekil BakımındanHadis-i Erbainler

Hadis-i erbainlerşekil bakımından farklılık gösterirler. İlk örnekleri nesir halindeolmasına ragmen edebiyatsahasındakaleme alınan eserler manzum olarak

yazılmıştır.Bu itibarlaşekil bakımından:

1. Mensur olanlar 2. Manzum olanlar

3. Nazımve nesirkarışımıolanlar. Olmak üzere üç grupta degerlendirebiliriz.

ı. Mensur olanlar: Erbainlerin ilk örneklerinin nesir olarak yazıldıgı

görülmektedir. Edebi özellik kazanmadan önce medreselerde okutulan ve risale özelligi taşıyan bu eserler daha sonra şerhlerle hacimleri genişletilmiş ve kitap halinegetirilmiştir.Her üç dilde - Arapça, Farsça ve Türkçe- verilen eserlerin çogu manzum haldedir. Mensur erbainler için:

"Her üç dildeki mensur erbainlerhakkında yalnızbir fıkir edinmek üzere bir kaç kırk hadise işaret faydasız olmaz. Mesela; Araplar için Nevevl'nin ve Muhammed bin Ebi Bekr'in; Farsçalar için Muhammed Bin Ali Faravi, Celaleddin el·Kayyi'nin, Türkçeler için Aşık Çelebi ve İsmail Ankaravi'nin Kırk Hadisleri hatırlamakyerinde olur."s

2. Manzum olanlar: manzum olarak yazılmış erbainler Türk ve Fars

edebiyatlarındagörülmektedir. Cami'nin çihl hadisi örnekalınarak yazılanNevdi ve Fuzuli'nin kırk hadis tercümelerinde vezin olarak: Fii'ilatün ffi'ililtün ffi'ilün ve f§'iliitün meffi'ilün ffi'ilün vezinlerikullanılmıştır.

Nevili, Fuzuli, Nfi-bi ve Münifin tercümeleri kıtalar halinde yazılırken,

Hakiini'nin ve ondan önce yazılan Hazinl'nin kırk hadisleri oldukça hacimli ve mesnevinazım şekliyledir.Nüsha farklarıylaortalama 3500 beyit olan Hakiini'nin eseribaştansona kadar: Müfte'ilün müfte'ilün ffi'ilünkalıbıyla yazılmıştır.

3. Nazım ve nesirkarışımıolanlar: Buşekilde yazılmış kırkhadisler Fars ve Türk edebiyatında görülmektedir. Ahmed Rumi ve Hüseyin Vaiz'e ait çihl hadisler,nazımve nesirkarışımıeserlerdir. Ali binHacı Mustafa ve OkçuzMe'nin

kırkhadisleri Türkedebiyatında yazılmışbutilresrelere en güzel örneklerdir. s Karahan,age., s. 20.

--.!lA~.~Ü...T!..!U!.!.r~ki'l.ya!!.lt""A!o!.r.waşl.litı~rm~aliWar~1 o!OE~nşl.liti~tUO!i!Ş~U ~D:.ı.eru;g~iş~i~S~ayt.!.1~18~E~rz~ur~u!.!!m~20~Ot.!.1

---=-101-Hadislerin Seçimi veŞekilYönünden Görünümü

Hadisler bir çok konuda seçilmiştir. Tercüme ve şerh yazanlar bile hadis seçiminde belli kurallara baglı kalmanın yanında kendileri de hadis seçimine

gitmişlerdir. Özellikle tercümelerde farklılıkmetin yönUndenolmuş ama, muhteva yönünden benzer hadislere yer verilmiştir. Hatta bir eserin farklı nüshalarındabile müstensihlerin tercihlerine dayalı olarak hadislerde farklılıklar görülmektedir. Hakan! Mehmed Bey'in "Hadis-i Erbain"ine alınan şiirleilgili hadis-i şerif Topkapı

Müz. Ktp. Emanet 680 nUshasında ~t

0-A

.:.ır iken, Agah Sırrı Levend 26

nUshasında

rSJY.jt tyJ.e.

diye başlayan hadise yer verilmiştir. Benzer örnekleri seçilen diger hadislerle ilgili olarakbaşkanüshalarda gönnek mümkündUr.

Seçilen hadislerkısa ve ezberlenmesi kolayolan hadislerdir. Bazı hadisler uzun bir hadis metninin bir bölümündenalınmadır. Seçilen hadislerin sahih hadisler

olmasınadikkatedilmiştir.Hadislerin metinleri Kütüb-i Sitte'de yeralmaktadır. İslamdininin dört temelesasından biri olarak kabul edilen sünnet ve onun ifadesi olan hadislerle ilgili manzum ya da mensur eser vermek, şairleriçin hep bir