EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
ORTA ÖĞRETİM SOSYAL ALANLAR EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI
TARİH ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI
ORTA ÖĞRETİM TARİH PROGRAMLARINDA COĞRAFYA
KAVRAMLARI VE ÖĞRETİMİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan Eray ALACA
Ankara Haziran, 2011
EĞİTİM BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
ORTA ÖĞRETİM SOSYAL ALANLAR EĞİTİMİ ANA BİLİM DALI
TARİH ÖĞRETMENLİĞİ BİLİM DALI
ORTA ÖĞRETİM TARİH PROGRAMLARINDA COĞRAFYA
KAVRAMLARI VE ÖĞRETİMİ
YÜKSEK LİSANS TEZİ
ERAY ALACA
Danışman: Prof. Dr. Refik TURAN
Ankara Haziran, 2011
i
EĞĠTĠM BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE
Eray ALACA’nın “Ortaöğretim Tarih Programlarında Coğrafya Kavramları ve Öğretimi” baĢlıklı tezi 14.06.2011 tarihinde, jürimiz tarafından Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı, Tarih Öğretmenliği Bilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiĢtir.
Adı Soyadı Ġmza
Üye (Tez DanıĢmanı): Prof. Dr. Refik TURAN ………...
Üye: Prof. Dr. Necdet HAYTA ………...
Üye: Doç. Dr. Mehmet Ali ÇAKMAK ………...
ii
Bu çalıĢma, temelde iki bölümden oluĢmaktadır. Birinci bölümde ortaöğretim tarih programlarında yer alan coğrafya kavramları ile ilgili olarak Milli Eğitim Bakanlığı Ortaöğretim tarih kitaplarında literatür taraması yapılarak, tarih kitaplarında yer alan coğrafya kavramlarının neler olduğu, anlamları ve tarih konuları ile iliĢkileri araĢtırılmıĢtır. Ġkinci bölümde ise literatür taraması sonrasında elde edilen verilerden hareketle ortaöğretim kurumlarında (lise) tarih derslerinde coğrafya kavramlarının öğretimi üzerinde durulmuĢtur.
Deney ve kontrol grupları oluĢturularak akademik baĢarı oranları ortaya konulmaya çalıĢılmıĢtır. Bu çerçevede likert tipi ölçekle öğrencilerin tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramlarına yönelik tutumları anlaĢılmaya çalıĢılmıĢ, baĢarılarını görebilmek içinde ön test ve son test uygulanmıĢtır.
ÇalıĢma sonunda görülmüĢtür ki ortaöğretim tarih programlarında yer alan coğrafya kavramlarının açıklanarak dersin iĢleniĢi öğrencilerin derse ilgisini ve akademik baĢarısını arttırmaktadır.
Bu çalıĢmanın akademik olarak geliĢmemi ve akademik camiaya katkı sağlayacağını düĢünerek beni destekleyen, her zaman olduğu gibi bu çalıĢmada da bilgi ve deneyimlerini bana aktaran danıĢman hocam sayın Prof. Dr. Refik TURAN’a, bana her alanda olduğu gibi bu konuda da yardımını esirgemeyen, beni cesaretlendiren sayın Ar. Gör. Zihni MEREY’e, özellikle tarih öğretimi konusunda yardımcı olan sayın Doç. Dr. Bahri ATA’ya, sayın Ar. Gör. Neval AKÇA’ya, Yrd. Doç. Dr. Erkan YEġĠLTAġ’a, bu çalıĢmanın ortaya çıkmasında katkısı olan Altındağ Gazi Lisesi (Anadolu) sayın Tarih Öğretmeni Metin ALKIġ’a, öğretmen ve öğrencilerine, he zaman olduğu gibi bana destek olan aileme ve tez süresince bana yardımlarını esirgemeyen sayın Zekiye GENÇ’e sonsuz teĢekkürlerimi sunarım.
iii
ÖZET
ORTAÖĞRETĠM TARĠH PROGRAMLARINDA COĞRAFYA KAVRAMLARI VE ÖĞRETĠMĠ
ALACA, Eray
Yüksek Lisans, Ortaöğretim Sosyal alanlar Eğitimi Ana Bilim Dalı Tarih Öğretmenliği Bilim Dalı
Tez DanıĢmanı: Prof. Dr. Refik TURAN Haziran-2011, 218 sayfa
Tarih ile coğrafya arasındaki iliĢki hem tarihçilerin hem de coğrafyacıların ilgilendiği bir konudur. Tarih geçmiĢ ile ilgilenmekle beraber geçmiĢteki insan iliĢkilerini ortaya koymakta ve geleceği Ģekillendirmektedir. Bunu yaparken coğrafyadan yararlanmaktadır. Tarihi olayın nerede geçtiği, bu yerin coğrafi özelliklerinin insan iliĢkilerindeki rolü ve önemi açısından coğrafyanın verilerinden yararlanılmaktadır.
Türkiye’ deki ortaöğretim tarih programlarında coğrafya kavramlarının neler olduğu ve nasıl öğretildiği üzerine henüz bir çalıĢmanın olmayıĢından hareketle akademik camiada bir eksikliği gidermek amacıyla yapılan bu çalıĢmada öncelikle ortaöğretim tarih programlarında coğrafya kavramlarının neler olduğu ve nasıl yer aldığı üzerinde durulmuĢtur. Böylelikle tarih ile coğrafyanın birbiriyle iliĢkisi ortaya konulmuĢtur. Sonrasında elde edilen bu verilerden hareketle ortaöğretim kurumlarında yani liselerde coğrafya kavramları nasıl öğretilmekte sorusundan nasıl daha iyi öğretilebileceği, öğrencilere tarih konularında yer alan coğrafya kavramlarının tarih konuları ile nasıl iliĢkilendirebileceği ve böylelikle tarih derslerinde akademik baĢarının nasıl arttırılabileceği sorularına cevap aranmıĢtır.
ÇalıĢma sırasında Milli Eğitim okullarında yapılan uygulamalar bize göstermiĢtir ki, araĢtırmanın baĢında değerlendirmeye alınan deney ve kontrol gruplarının ön test açısından aynı seviyede olduğu, ancak deney gruplarında coğrafya kavramlarının görsel malzemelerle desteklenerek açıklanması sonrasında öğrencilerin tarih konuları ile coğrafya kavramları arasında iliĢki kurarak, tarih derslerindeki akademik baĢarılarının arttığı gözlemlenirken, klasik yöntemin kullanıldığı kontrol gruplarında anlamlı bir akademik baĢarı gözlemlenememiĢtir.
Anahtar Kelimeler: Ortaöğretim Tarih Programları, Coğrafya Kavramları, Kavram Öğretimi.
iv ABSTRACT
GEOGRAPHICAL CONCEPTS AND GEOGRAPHY EDUCATION IN HISTORY PROGRAMMES IN SECONDARY SCHOOL
ALACA, Eray
Master Thesis, Department of History Teaching
Thesis Advisor: Prof. Refik TURAN
June,-2011, 218 pages
The relationship between History and Geography is a subject which is interested by both historians and geographers. History deals with the past events and also reveals the relationships between people in the past and gives shape to the future. While doing this, it benefits from Geography. In which place the historical event occurs benefits from the data of Geography by the role of its geographical attributes in human relations and their importance.
Firstly, in order to remove an absence about having no study in teaching Geographical concepts and their teaching methods in Turkey, it has been mentioned in this study that what the Geographical concepts are and how they are studied in the field. By doing this it has been shown a relationship between History and Geography. With all these information, it has been reached to a questions that how it can be learnt the Geographical concepts in high schools better and how it can be related the Geographical concepts and Historical events and by doing so how we can get higher success in the field.
In National Education schools, it has been showed that experiment and control groups which are taken into consideration in the beginning of the search are at the same level in terms of pre-test but it has been succeeded that the students relate the Geographical concepts and Historical events by the explanation with visual materials in one group. On the other one, however, on which the orthadox system has been applied, it cannot be observed any acedemical achievement.
Key Words: Historical Programmes in High Schools, Geographical Concepts, Concept Teaching.
v
JÜRĠ ÜYELERĠNĠN ĠMZA SAYFASI ... ...i
ÖNSÖZ ... ..ii ÖZET ... .iii ABSTRACT ... .iv ĠÇĠNDEKĠLER ... ..v TABLOLAR LĠSTESĠ………...……….x ġEKĠLLER LĠSTESĠ………...xiii 1.BÖLÜM GĠRĠġ ... ..1 1.1. Problem Durumu ... ..1 1.2. AraĢtırmanın Amacı ... ..1 1.3. AraĢtırmanın Önemi ... ..2 1.4. Varsayımlar ... ..2 1.5. AraĢtırmanın Sınırlılıkları ... ..3 1.6. Tanımlar ... ..3 2. BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE ... ..4 2.1. Tarihin Tanımı ... ..4 2.1.1. Tarihin Konusu ... ..5
2.1.2. Tarihin Faydası ve Önemi ... ..6
2.2. Coğrafyanın Tanımı ... ..6
2.2.1. Coğrafyanın Konusu ... ..7
2.2.2. Coğrafyanın Faydası ve Önemi ... ..7
2.3. Tarihe Yardımcı Bilim Olarak Coğrafya ... ..8
2.4. Tarih-Coğrafya ĠliĢkisi ... ..9
vi
2.4.3. Coğrafi Faktörlerin SavaĢlardaki Rolü ... 12
2.4.4. Coğrafi Faktörlerin Ekonomiye Etkileri ... 13
2.4.5. Coğrafi Faktörlerin Siyasal, Sosyal, Dini ve Kültürel YaĢantıya Etkileri ... 14
2.5. Kavram Nedir? ... 15
2.5.1. Kavramların Özellikleri ... 16
2.5.2. Kavramların Rolü ... 16
2.5.3. Tarihte Kavramların Kullanılması ... 17
2.5.4. Orta Öğretim Tarih Programlarında Coğrafya Kavramlarının Kullanımı ... 18
2.5.4.1. Ortaöğretim 9. Sınıf Tarih Programlarında Yer Alan Coğrafya Kavramları . 19 2.5.4.1.1. Ada ... 19 2.5.4.1.2. Akdeniz ... 20 2.5.4.1.3. Batı ... 20 2.5.4.1.4. Bölge ... 20 2.5.4.1.5. Burun ... 23 2.5.4.1.6. Çöl ... 23 2.5.4.1.7. Dağ ... 23 2.5.4.1.8. Deniz ... 24 2.5.4.1.9. Devlet ... 24 2.5.4.1.10. Doğu ... 27 2.5.4.1.11. Göl ... 27 2.5.4.1.12. Güney ... 27 2.5.4.1.13. Güney Batı ... 28 2.5.4.1.14. Güneydoğu ... 28 2.5.4.1.15. Havza ... 28 2.5.4.1.16. Irmak ... 28 2.5.4.1.17. Kanal ... 29 2.5.4.1.18. Kıyı ... 29 2.5.4.1.19. Körfez ... 30 2.5.4.1.20. Kuzey ... 30 2.5.4.1.21. Kuzeydoğu ... 30 2.5.4.1.22. Liman ... 31
vii 2.5.4.1.24. Mevkii ... 31 2.5.4.1.25. Nehir ... 32 2.5.4.1.26. Okyanus ... 32 2.5.4.1.27. Ova ... 32 2.5.4.1.28. Sahil ... 33 2.5.4.1.29. ġehir ... 33 2.5.4.1.30. Ülke ... 42 2.5.4.1.31. Vadi ... 44 2.5.4.1.32. Yarımada ... 45
2.5.4.2. Ortaöğretim 10. Sınıf Tarih Programlarında Yer Alan Coğrafya Kavramları 45 2.5.4.2.1. Ada ... 45 2.5.4.2.2. Akdeniz ... 47 2.5.4.2.3. Batı ... 47 2.5.4.2.4. Boğaz ... 47 2.5.4.2.5. Bölge ... 47 2.5.4.2.6. Burun ... 48 2.5.4.2.7. Dağ ... 48 2.5.4.2.8. Deniz ... 49 2.5.4.2.9. Devlet ... 49 2.5.4.2.10. Doğu ... 50 2.5.4.2.11. Güney ... 51 2.5.4.2.12. Havza ... 51 2.5.4.2.13. Irmak ... 51 2.5.4.2.14. Kanal ... 51 2.5.4.2.15. Kıyı ... 52 2.5.4.2.16. Körfez ... 52 2.5.4.2.17. Kuzey ... 52 2.5.4.2.18. Liman ... 52 2.5.4.2.19. Nehir ... 53 2.5.4.2.20. Okyanus ... 53 2.5.4.2.21. Ova ... 53
viii 2.5.4.2.23. Ülke ... 62 2.5.4.2.24. Vadi ... 65 2.5.4.2.25. Yarımada ... 65 2.6. Öğretim ... 65 2.6.1. Kavram Öğretimi ... 66 2.6.2. Tarih Öğretimi ... 66
2.6.3. Orta Öğretim Tarih Programlarında Yer Alan Coğrafya Kavramlarının Öğretimi ... 67
2.6.3.1. Ortaöğretim Tarih Programlarında Yer Alan Coğrafya Kavramlarının Öğretiminin Görsel Materyallerle Desteklenmesi ... 68
2.6.3.2. Tarih Programlarında Yer Alan Coğrafya Kavramlarının Öğretiminde Harita ve Atlas Kullanımının Önemi ... 69
3. BÖLÜM YÖNTEM ... 70 3.1. AraĢtırmanın Modeli ... 70 3.2. Evren ve Örneklem ... 70 3.3. Verilerin Toplanması ... 71 3.4. Verilerin Analizi ... 74 4.BÖLÜM BULGULAR ve YORUMLAR ... 75
4.1. Ġkinci Alt Probleme Yönelik Bulgular ve Yorum ... 75
4.1.1. 9. Sınıf Öğrencilerine Yönelik Bulgular ve Yorum ... 75
4.1.1.1. 9.Sınıflara Uygulanan Likert Tipi Ölçek Ġle Elde Edilen Bulgular ve Yorum ... 75
4.1.1.2. 9. Sınıf Öğrencilerine Uygulanan Ön Test ve Son Test Bulguları ... 86
4.1.2. 10. Sınıf Öğrencilerine Yönelik Bulgular ve Yorum ... 90
4.1.2.1. 10. Sınıflara Uygulanan Likert Tipi Ölçek Ġle Elde Edilen Bulgular ve Yorum ... 90
ix 5.BÖLÜM SONUÇ ve ÖNERĠLER……….…….104 5.1. Sonuç………...104 5.2. Öneriler………105 KAYNAKÇA………..……...107 EKLER………...…112
EK-1. Uygulama ÇalıĢmaları………..…………113
EK-2. Uygulanan Ölçek………..142
EK-3. Ön Test Ve Son Test Soruları………..……...144
x
TABLOLAR LĠSTESĠ
Tablo 1: “Tarih ile coğrafya birbiriyle iliĢkilidir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 75 Tablo 2: “Tarih derslerinde coğrafya kavramları yer almaktadır.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 76 Tablo 3: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramları hakkındaki bilgilerim yeterlidir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 76 Tablo 4: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramları ile Tarihi olaylar arasında iliĢki kurulabilirim.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 77 Tablo 5: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramları yeterlidir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 77 Tablo 6 : “Tarih derslerinde yer alan coğrafi mekânlar yeterlidir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 78 Tablo 7: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramlarının açıklanması gereklidir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 78 Tablo 8 : “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramları yeterince açıklanmıĢtır.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 79 Tablo 9: “Tarih derslerinde coğrafya kavramlarının yer alması gereklidir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 79 Tablo 10: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramlarının öğretiminde öğretmenler yeterli bilgiye sahiptir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 80 Tablo 11: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramlarını öğrenilebilmekteyim.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 80 Tablo 12: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramlarının öğretiminde kullanılan materyaller yeterlidir (Atlas, harita vs.)” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı .... 81 Tablo 13: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramları coğrafya derslerinde yer alan coğrafya kavramları ile örtüĢmektedir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 81 Tablo 14: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramları tarih konuları ile ilgilidir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 82 Tablo 15: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramlarının açıklanması tarih konularının öğreniminde kalıcılığı sağlamaktadır.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 82
xi
Tablo 17: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramları açıklandıktan sonra
konuya ilgim artar.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 83
Tablo 18: “Tarih derslerinde yer alan coğrafi mekanları görmeyi isterim.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 84
Tablo 19: “Tarih derslerinde yer alan coğrafi mekanlar ile günümüzdeki coğrafi mekanlar arasında iliĢki kurabilirim.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 84
Tablo 20: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramlarını öğrendikten sonra yazılı ve görsel basında karĢılaĢtığımda iliĢki kurabilirim.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 85
Tablo 21: 9/A Sınıfı Ön Test Madde Analizi ... 86
Tablo 22: 9/B Sınıfı Ön Test Madde Analizi ... 87
Tablo 23: 9/A Sınıfı Son Test Madde Analizi ... 88
Tablo 24: 9/B Sınıfı Son Test Madde Analizi ... 89
Tablo 25: “Tarih ile coğrafya birbiriyle iliĢkilidir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 90
Tablo 26: “Tarih derslerinde coğrafya kavramları yer almaktadır.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 90
Tablo 27: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramları hakkındaki bilgilerim yeterlidir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 91
Tablo 28: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramları ile Tarihi olaylar arasında iliĢki kurabilirim.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 91
Tablo 29: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramları yeterlidir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 92
Tablo 30: “Tarih derslerinde yer alan coğrafi mekânlar yeterlidir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 92
Tablo 31: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramlarının açıklanması gereklidir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 93
Tablo 32: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramları yeterince açıklanmıĢtır.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 93
Tablo 33: “Tarih derslerinde coğrafya kavramlarının yer alması gereklidir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 94
Tablo 34: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramlarının öğretiminde öğretmenler yeterli bilgiye sahiptir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 94
Tablo 35: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramlarını öğrenilebilmekteyim.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 95
xii
Tablo 37: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramları coğrafya derslerinde yer alan coğrafya kavramları ile örtüĢmektedir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı
... 96
Tablo 38: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramları tarih konuları ile ilgilidir.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 96
Tablo 39: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramlarının açıklanması tarih konularının öğreniminde kalıcılığı sağlamaktadır.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 97
Tablo 40: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramlarını ders sonrasında merak ederim.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 97
Tablo 41: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramları açıklandıktan sonra konuya ilgim artar.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 98
Tablo 42: “Tarih derslerinde yer alan coğrafi mekanları görmeyi isterim.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 98
Tablo 43: “Tarih derslerinde yer alan coğrafi mekanlar ile günümüzdeki coğrafi mekanlar arasında iliĢki kurabilirim.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 99
Tablo 44: “Tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramlarını öğrendikten sonra yazılı ve görsel basında karĢılaĢtığımda iliĢki kurabilirim.” Ġfadesine Verilen Cevapların Dağılımı ... 99
Tablo 45: 10TM/A Sınıfı Ön Test Madde Analizi……….………….100
Tablo 46: 10TM/D Sınıfı Ön Test Madde Analizi……….………….101
Tablo 47: 10TM/A Sınıfı Son Test Madde Analizi……….…………102
xiii
1. HARĠTALAR LĠSTESĠ…..………...……….…...178
Harita 1: Türklerin Ana Yurdu ve Göç Yolları.………...179
Harita 2: Ġslamiyet’ten Önce Asya……..……….……….…...180
Harita 3: Ġpek Yolu ..……….…...181
Harita 4: Kavimler Göçü..……….…...182
Harita 5: Avrupa’da ve Kafkasya’da Kurulan Türk Devletleri (Avarlar, Bulgarlar, Macarlar, Hazarlar)………...183
Harita 6: Osmanlı Ġmparatorluğu Yükselme Dönemi ….………...184
Harita 7: Ġstanbul’un Fethi .….……….185
Harita 8: Osmanlı Ġmparatorluğu Yükselme Dönemi .………...186
Harita 9: Osmanlı Ġmparatorluğu’nun Büyümesi ……….187
Harita 10: Osmanlı Ġmparatorluğu Yükselme Dönemi ...……….188
Harita 11: Büyük Seyahatler ve Coğrafi KeĢifler………...189
Harita 12: Büyük Seyahatler ve Coğrafya KeĢifleri ...……….………190
Harita 13: 15. Yüzyılda Avrupa .……….…………...191
Harita 14: Rönesans’ın Ortaya Çıktığı Yer Ġtalya...……….………...192
Harita 15: Mısır Memluk Devleti ……….193
Harita 16: Yavuz Sultan Selim Dönemi Osmanlı Ġmparatorluğu ……….194
Harita 17: Kanuni Sultan Süleyman Döneminde Osmanlı Devleti .…………...195
Harita 18: Kanuni Sultan Süleyman Döneminde Osmanlı Devleti .……….196
xiv
2. RESĠMLER LĠSTESĠ…..………...………...198
Resim 1: Altay Dağları ………198
Resim 2: Aral Gölü ………..…199
Resim 3: Gobi Çölü ……….…200
Resim 4: Hazar Denizi ……….…200
Resim 5: Orhun Irmağı ………...…….…201
Resim 6: Göç Eden Ġnsanlar………...…..…201
Resim 7: Göç Eden Ġnsanlar………...…202
Resim 8: Ġstanbul’un Fethi………...203
Resim 9: Ġstanbul’un Fethi……….………..…203
Resim 10: Ġstanbul’un Fethi……….…………204
Resim 11: Ġstanbul’dan Bir Görünüm ……….……… 205
Resim 12: Ġstanbul’dan Bir Görünüm ……….…………206
Resim 13: Ġstanbul’un Fethinden Sonra ……….………….…………207
Resim 14: Kristof Kolomb……….…..……208
Resim 15: Karavela ……….………208
Resim 16: Macellan……….….……209
Resim 17: Vasko Dö Gama ……….………210
Resim 18: Yavuz Sultan Selim ……….…...…211
Resim 19: Çaldıran Ovası ………....………212
Resim 20: Çaldıran SavaĢı ………..……….………213
Resim 21: Çaldıran Ovası ……….…...…213
Resim 22: Yavuz Sultan Selim’in Mısır Seferi………….……….…..…214
Resim 23: Kanuni Sultan Süleyman ……….…….……..215
Resim 24: Belgrat Kalesi……….…….216
Resim 25: Belgrat Kalesi ………....…….216
Resim 26: Belgrat ……….…...217
Resim 27: Rodos Adası………...….218
I. BÖLÜM
GĠRĠġ
Bu bölümde araĢtırmaya ait; “Problem Durumu”, “AraĢtırmanın Amacı”, “AraĢtırmanın Önemi”, “AraĢtırmanın Sınırlılıkları”, “ Varsayımlar” ve “Tanımlara” yer verilmiĢtir.
1.1. Problem Durumu
Bu araĢtırmada, ortaöğretim tarih programlarının içerisinde yer alan coğrafya kavramlarının konu ile iliĢkilendirilememesine ve Milli Eğitim okullarında öğretimi sırasında ortaya çıkan sorunlara bağlı olarak, ortaöğretim tarih programlarında yer alan coğrafya kavramlarının tarih konularıyla iliĢkisinin nasıl olduğu ve nasıl öğretildiği bir problem olarak karĢımıza çıkmaktadır.
1.2. AraĢtırmanın Amacı
Bu araĢtırmanın amacı, ortaöğretim tarih programlarında yer alan coğrafya kavramlarının tarih ders kitaplarında nasıl yer aldığını ve tarih derslerinde yer alan coğrafya kavramlarının öğretiminde akademik baĢarının nasıl arttırılacağını ortaya koymaktır.
Alt Problemler: araĢtırmanın amacına ulaĢabilmek için aĢağıdaki sorulara cevap aranacaktır:
1- Ortaöğretim tarih programlarında yer alan coğrafya kavramları nelerdir?
2- Ortaöğretim tarih programlarında yer alan coğrafya kavramları öğretilebilmekte midir?
1.3. AraĢtırmanın Önemi
Bugüne kadar yapılmıĢ çalıĢmalar içerisinde tarih programlarında yer alan coğrafya kavramları ve öğretimi üzerine yapılmıĢ bir çalıĢmanın olmayıĢı, yapılan çalıĢmalarda genellikle coğrafi mekanlar üzerine yoğunlaĢılması veya ilköğretim eksenli sosyal bilgiler dersi kapsamında yapılmıĢ olması, ancak burada da yine coğrafi mekanlar üzerinde durulmuĢ olması bu çalıĢmayı önemli kılmaktadır.
Ortaöğretim tarih programlarında yer alan coğrafya kavramları tarih dersleri içerisinde konu ile bir bütün halinde verilmektedir. Konu içerisinde yer alan coğrafya kavramlarının konu ile iliĢkisi üzerinde durulmamakta sadece coğrafi mekan olarak görülmektedir. Oysa ki coğrafya kavramlarının ne olduğu bilinmeden coğrafi mekanlar anlaĢılamaz. Bu durum tarih derslerinde iĢlenen konuların kalıcı olamamasına neden olmaktadır. ĠĢte bu noktada bu çalıĢmada tarih ile coğrafyanın birbiri ile iliĢkisinden hareketle coğrafya kavramlarının tarih konuları ile iliĢkisi ve sonrasında coğrafya kavramlarının öğretimi üzerinde durulmuĢtur.
Bu çalıĢmada tarih derslerinde coğrafya kavramlarının açıklanarak anlatılması sonrasında öğrencilerin tarih ile coğrafya iliĢkisini kavrayabilecekleri, tarih derslerine ilgilerinin artacağı ve tarih derslerinde iĢlenen konuların kalıcılığının sağlanacağı, böylelikle tarih derslerinde akademik baĢarının artacağından hareketle büyük bir boĢluğu doldurarak, bundan sonraki çalıĢmalara kaynaklık edeceği düĢünülmektedir.
1.4. Varsayımlar
Bu araĢtırmanın temelinde aĢağıdaki varsayımlar yer almaktadır.
1- Kontrol altına alınamayan değiĢkenlerin deney ve kontrol gruplarını aynı Ģekilde etkilediği,
2- AraĢtırmaya katılan öğrencilerin konular ile ilgili olarak hazır bulunuĢluk seviyeleri birbirlerine eĢit olduğu,
3- AraĢtırmaya katılan öğrencilerin coğrafya kavramları ile ilgili yeterli ön bilgiye sahip olduğu,
4- Ortaöğretim 9. Sınıf Tarih dersi ve 10. Sınıf Tarih dersinde seçilen konuların düzey belirleme testinin kapsam geçerliliğini belirlemede kendilerine baĢvurulan uzmanların kanıları yeterli olduğu,
5- Öğrencilerin kendilerine verilen uygulamaya istekli bir Ģekilde katıldıkları ve veri toplama araçlarını hiçbir etki altında kalmaksızın ve istekli bir Ģekilde doldurdukları varsayılmıĢtır.
1.5. AraĢtırmanın Sınırlılıkları
Bu araĢtırma Ankara ili Çankaya ilçesi Gazi Anadolu Lisesi 9. Sınıflardan iki Ģube ile Ortaöğretim Tarih 9. Sınıf dersinin,
“Ġlk Türk Devletleri” ünitesinin, - Türklerin Tarih Sahnesine ÇıkıĢı,
- Orta Asya‟ da Kurulan Ġlk Türk Devletleri, - Diğer Türk Devletleri ve Toplulukları,
konularında yer alan coğrafya kavramlarının biliĢsel öğrenme düzeyi ve görsel bellek destekleyicilerin (harita ve resim) etkisiyle, biliĢsel alanın bilgi, kavrama, uygulama, analiz, sentez, değerlendirme toplam eriĢi puanları ile sınırlıdır.
Yine Ankara ili Çankaya ilçesi Gazi Anadolu Lisesi 10. Sınıflardan iki Ģube ile iki Ģube ile Ortaöğretim Tarih dersinin,
“Dünya Gücü: Osmanlı Devleti (1453 – 1600)” ünitesinin, - Ġstanbul‟ un Fethi,
- Avrupa‟daki GeliĢmeler,
- I. Selim (Yavuz) Dönemi (1512 – 1520), - Kanuni Dönemindeki Siyasi Olaylar,
konularında yer alan coğrafya kavramlarının biliĢsel öğrenme düzeyi ve görsel bellek destekleyicilerin (harita ve resim) etkisiyle, biliĢsel alanın bilgi, kavrama, uygulama, analiz, sentez, değerlendirme toplam eriĢi puanları ile sınırlıdır.
1.6. Tanımlar
Akademik BaĢarı: Belirli bir programın sonucunda öğrencinin programın kazanımlarına iliĢkin gösterdiği yeterlilik düzeyidir (Demirel, 2003: 3).
Tutum: Öğrencinin, öğrenme ortamına, öğretmene, konuya ve kendisine bakıĢ biçimidir (Ergün, 2005: 144).
II. BÖLÜM
KAVRAMSAL ÇERÇEVE
2.1. Tarihin Tanımı
Tarih, geçmiĢte yaĢamıĢ insan topluluklarının birbirleriyle iliĢkileri sonucunda ortaya koydukları maddi-manevi tüm değerlerini yer ve zaman göstererek, sebep-sonuç iliĢkisi içerisinde, belgelere dayanarak, objektif olarak değerlendirerek ortaya koyan sosyal bir bilimdir. Bu çerçevede geçmiĢ ve insan ifadeleri önem taĢır. Tarihi olayın ortaya çıktığı yer ve zaman bilinmeden olayı açıklamak sadece hikaye anlatmaktan ibaret kalır.
Tarihin tanımı üzerinde ortak bir görüĢ olmadığından hareketle, yapılan bazı tanımlamalar Ģöyledir;
GeçmiĢte hayatın meydana geliĢini, insan cemiyetlerinin yaĢayıĢlarını ve her yönden münasebetlerini inceleyen ilme denir (Tural, 1946: 6).
Tarih milletlerin olduğu kadar, fertlerin hayatı bakımından da bir nevi ahlak dersidir. Ġçinde asalet, fedakarlık, cesaret, sadakat, kahramanlık örnekleri bulunan bir hazinedir (Baymur, 1964: 6-7).
Hadiselerin seyrinde hatta madde ve eĢyanın mazi ve halinden bahseden bir yazı ve her hikaye tarihtir (Toğan, 1985: 2).
Tarih, geçmiĢte olup bitenleri kaydetmeye, bunların neler olduğunu kestirmeye, hâl ve gelecekteki mesleki kabiliyet ve bakıĢ açılarının bir araya gelmesi olarak tanımlanmıĢtır (Özçelik, 1993: 5).
Kelime anlamı olarak tarih; Ġbranice‟ de “ay‟ı (hilali) görmek” anlamına gelen tarih kelimesinin kökenine dair bir diğer rivayet de; onun Arapçadan geldiği yönündedir. Bu Ģekliyle vaktin bilinmesi anlamını ifade etmektedir (Ağarı, 2002).
DoğrulanmıĢ bir olgular kümesi, tarihçiyle olguları arasında karĢılıklı etkileĢim süreci, soyut ve yalıtılmıĢ bireyler arasında bir diyalog değil; bugünün toplumu ile dünün toplumu arasında bir diyalogdur (Carr, 2002: 152).
Yapılan tanımlamalarda görüldüğü üzere, tarihin tanımı ile ilgili olarak geçmiĢ ve insan ifadeleri önem taĢır. Çünkü tarihi var eden insandır. Ġnsanın belli bir zaman diliminde belli bir mekanda yaĢamasından hareketle yer ve zamandan kopuk bir tarih düĢünülememektedir. Bunun da nedeni yer ve zamandan kopuk bir tarihin sadece bir hikaye, bir masal olarak kalacak olmasıdır.
2.1.1. Tarihin Konusu
Tarihin tanımı üzerine yapılan tanımlardan hareketle tarihin konusu geçmiĢte yaĢamıĢ insanların birbirleriyle olan tüm iliĢkileridir. Bu çerçevede baktığımızda tarih kendine özne olarak insanı almıĢtır. ĠĢte insan ve insanların birbirleriyle iliĢkileri sonucunda ortaya çıkan maddi ve manevi değerler bütünü olan kültür tarih biliminin ana teması olarak karĢımıza çıkmaktadır.
Tarih insanlar arası iliĢkileri sadece bir zaman dizimi Ģeklinde vermez, nedenlerini ve sonuçlarını da ortaya koyar. Bir tarihi olayın sonuçlarının diğer bir tarihi olayın nedenleri olduğundan hareketle toplumların siyasi, sosyal, ekonomik, dini faaliyetlerini ortaya koyarak, geleceğin inĢasını sağlamaya çalıĢan bir bilimdir.
Tarihin konusu üzerine de çeĢitli görüĢler bulunmaktadır. Bunlardan bazıları Ģöyledir;
Tarih ilmi, insan topluluklarının geçmiĢine çağlar boyunca ıĢık tutarak, bu toplulukları uluslar, devletler halinde geçirmiĢ oldukları aĢamaları ortaya koyarak; siyasi, ekonomik, toplumsal, askeri, sanatsal vb. geliĢmeleri yansıtır (Akgün, 1990: 192).
Tarih insanlığın toplumsal ve siyasi bünyeler teĢkil ederek ilerlemesinde toplumların faaliyetlerini ve ortaya çıkmıĢ olayları inceler. Bu olayların maddi ve manevi nedenlerini ve olayların sonuçları arasındaki iliĢkileri araĢtırıp tayin eder (Özçelik, 1993: 2-5).
Tarih, insanların faaliyetleri neticesinde meydana gelen olaylarla ilgilenir. BaĢka bir ifadeyle tarih, bir olaylar dizisini değil, insanların düĢüncelerinin ifadesi olan ve zamanla ortaya çıkan olayları, insanların yönlendirdiği sosyal gelenekleri konu edinir (Kütükoğlu, 2001: 2-3).
2.1.2. Tarihin Faydası ve Önemi
Tarihin bir bilim olmasından dolayı amaçları ve yararları bulunmaktadır. Tarih toplumların geçmiĢini aydınlatırken ulus olma bilincini, yurt kavramını, en küçük toplumsal birim olan aile kavramını kazandırır. Tarih bireylere bir ulus olmayı, ulusunu sevmeyi, ulus olmanın önemini, ulusuna bağlı olmayı daha da önemlisi bireyin bir yere ait olma duygusunu geliĢtirmektedir.
Tarih, geçmiĢte yaĢanan olayları sadece belli bir zaman dizini Ģeklinde ve yer göstermek suretiyle neden ve sonuç bağlamında ortaya koymaz. Aynı zamanda geçmiĢteki insanların ortaya çıkardıkları maddi ve manevi değerler bütünü olan kültüründe gelecek nesillere taĢınmasında aracılık görevi üstlenir ve durum geçmiĢten bugüne, bugünden yarına sürekli olarak devam eder. Zira tarihin öznesi olarak insanı ve insanın yaptıklarını esas aldığımızda insan var olduğu sürece tarih var olacak ve geçmiĢle bugün ve bugünle yarın arasındaki taĢıyıcılık görevi devam edecektir.
Tarihinin alanının geniĢliğine bağlı olarak, faydası ve önemi üzerine de çeĢitli görüĢler bulunmaktadır. Bunlardan bazıları Ģöyledir;
Tarih bireylere geçmiĢi öğretirken, Ģimdiki zamanla bir bağlantı kurarak ileriye yönelik düĢünebilme yeteneğini de kazandırır. Bir baĢka deyimle, insanların bakıĢ açılarını dünden geleceğe geliĢtirir. Yeni düĢünce ve görüĢ ufukları açar (Akgün, 1990: 192).
Her bilim gibi tarihinde bir amacı ve pratikte bazı yararlarının bulunması doğaldır. Bunlardan biri de, tarihin insanlarda bir Ģuur uyandırıp, manevi değerlerin geliĢmesinde rol oynamasıdır. Aileden baĢlayarak millete doğru geliĢen bir sevgi ve bağlılığın doğmasına imkan hazırlar (Özçelik, 1993: 5).
2.2. Coğrafyanın Tanımı
Bir ilim olarak coğrafya, insan ile yer arasındaki iliĢkiyi inceler. Ġnsanın çevre ile etkileĢimini ortaya koyar. Bunu yaparken de dünyanın var oluĢundan itibaren yeryüzünde meydana gelen doğa olaylarını açıklamaya çalıĢır.
Tarihin tanımı üzerine olduğu gibi coğrafyanın tanımı üzerine de çeĢitli görüĢler bulunmaktadır;
Coğrafya bütün güzellikleriyle yeryüzüne bağlı olayları tanıtan, bunları açıklayan bir bilimdir (Ġzbırak, 1992: 61).
Ġnsanın içinde yaĢadığı çevrenin doğal özelliklerini, insan-doğal çevre etkileĢimini ve bu etkileĢim sonucu onun bir bölümündeki Ģekiller, olgular, özellikler ya da olaylardır (ġahin, 1998: 97).
Coğrafya terimi, Grekçe birleĢik bir terimdir. Yer (Je veya Jeo), yeryüzü (dünya, yerküre), tasvir (grephe) yazı ve Ģekille anlatmak anlamlarına gelir. Bu kavramların birleĢtirilmesinden Coğrafya ilmi adının özgün (orijinal) yazılıĢ biçimi olan geographe terimi ortaya çıkmıĢtır (Doğanay, 1999: 31-32).
2.2.1. Coğrafyanın Konusu
Coğrafyanın konusu insan ile yer yani mekan arasındaki iliĢkidir. Bu iliĢki sadece yerlerin adlarını ezberlemek bu yerlerin dünyanın neresinde olduklarını göstermekten çok, yeryüzü Ģekilleri, atmosfer olayları, dağların, ovaların, göllerin oluĢumuna kadar yeryüzünde meydana gelen bütün doğa olayları kapsamaktadır.
Coğrafyanın konusu üzerine bazı görüĢler Ģöyledir;
Coğrafyanın içinde Ģu belli baĢlı konular yer tutar: Yeryuvarlağını bir bütün olarak tanımak, yeryüzü biçimlerini, hava küreyi, su küreyi, bitkileri, hayvanları, insan ve eserlerini araĢtırmak, göstermek. BaĢka bilimlerin çerçevesi içine giren bu konuları coğrafya, kendi araĢtırma ve gösterme yollarına dayanarak onları coğrafyalaĢtırır. Coğrafya bir yerde bulunabilecek çeĢitli olayların o yerle nasıl bir bağlaĢma, uyma içinde bulunduğunu araĢtırır (Ġzbırak, 1992: 61-62).
Coğrafyanın konusu kısaca dünyadır. Coğrafya, doğanın yarattığı ancak; insanın özellikle son iki yüzyıl içinde hızla değiĢtirmekte olduğu dünya üzerinde odaklaĢmıĢtır. ÇağdaĢ coğrafya, insan ile çevresi arasındaki gerek geçmiĢ, gerekse Ģimdiki bu karĢılıklı etkilenmenin incelenmesidir (Tümertekin, 1997: 1).
Sonuç olarak; tabiatın eseri olan doğal olaylar yanında baĢta insan topluluklarının kendileri olmak üzere, bu topluluktan, tabiattan faydalanarak oluĢturdukları hayat tarzları ve organizasyonları ile ilgili bütün yeryüzündeki olaylar da Coğrafya ilminin konusunu oluĢturur (Güngördü, 2002: 2).
2.2.2. Coğrafyanın Faydası ve Önemi
Coğrafya insanların yaĢamakta olduğu yeri ifade ederken, insanların yaĢam faaliyetlerini, doğa ile insanın mücadelesini ortaya koyarken baĢvurduğumuz bilimdir.
Ġnsanların çevrelerinde yaĢanan olayları anlamalarına, insanın çevre ile etkileĢimini açıklama ve geliĢtirmede yardımcı olur. Özellikle coğrafyadaki yön kavramı farkında olmaksızın kullandığımız coğrafi kavramların baĢında gelir. Bulunduğumuz yerin coğrafi koĢullarını ve etkilerini bilmek insan yaĢamının daha iyiye doğru geliĢtirilmesine imkan sağlamaktadır. Bu çerçevede coğrafya hayatın her alanından etkileri olan bir bilimdir.
Coğrafyanın faydası ve önemi üzerine bazı görüĢler Ģöyledir;
Coğrafya bilimi sayesinde edinilen coğrafi bilgiler, insanların yaĢayabilmek ve yaĢam düzeylerini yükseltebilmek için gerekli bilgilerdir. YaĢadığımız yeri belirtirken, dağ, deniz, akarsu gibi coğrafi kavramlar kullanırız. Yön, ölçek ve haritalardaki semboller bilinmeden haritalardan yararlanmak da mümkün değildir. Bireylere yurt sevgisi ve vatandaĢlık bilincinin kazandırılmasında da coğrafya bilgisi önem taĢır. Coğrafya bilgisi sayesinde çevremizi, yurdumuzu ve dünyanın bütün doğal güzelliklerini tanıyabilir, diğer coğrafyalardaki insanların yaĢayıĢ biçimi ve kültürel özelliklerini de öğrenebiliriz (ġahin, 1998: 59-60-61).
Coğrafyanın asıl amacı; mekan farklılık ve benzerliklerini baĢka bir ifadeyle değiĢik coğrafi görünümlerin analizi, insanların mekanı olan yeryüzünün tanınması ve yeryüzünden daha iyi yararlanmaya katkıda bulunmaktadır. Hem ülke hem de uluslar arası ekonomik ya da siyasi birçok problemin temeli ve aynı zamanda çözüm yolları genellikle coğrafyaya dayanmaktadır (Güngördü, 2002: 4-5).
2.3. Tarihe Yardımcı Bilim Olarak Coğrafya
Tarih, geçmiĢte yaĢanan olayları inceleyip objektif olarak ortaya koyan bir bilimdir. Ancak bunu yaparken zaman ve yer belirtmek zorundadır. Zaman tarih için bir vazgeçilmezdir. Kronoloji bilimi tarihi bir hikaye olmaktan çıkarmaktadır. Zaman tarih için ne kadar önemli ise yer aynı öneme hatta daha büyük öneme sahiptir. ĠĢte bu noktada coğrafya bilimine ihtiyaç duyulacaktır. Zira yer belirtmeden tarihi olayın anlatılmasıyla tarih sadece bir hikaye olarak kalacaktır.
Tarih coğrafya biliminin sadece coğrafi mekanlar kısmından yararlanıyor gibi görünse de aslında coğrafya kavramlarından da yararlanmaktadır. Bir tarihi olaydan bahsedilirken o olayın geçtiği yerde bulunan dağlar, ovalar, göller vb. belirtilmelidir. Çünkü insanlar doğa koĢullarına göre yaĢam oluĢtururlar. Bu çerçevede coğrafya her ne
kadar tarihi olaylarda pek ön planda görünmezse de, aslında tarihi olayların nedenlerinin ortaya çıkmasında ve sonuçlanmasında coğrafi Ģartlar belirleyici olmuĢtur.
Coğrafyanın tarihe yardımcı bir bilim olduğuna dair çeĢitli görüĢler Ģöyledir; Sosyal ilimlerden her biri ilk kuruluĢlarından itibaren uzun bir müddet dar ihtisaslaĢma sahaları içinde kalmıĢlar daha sonraki dönemlerde bağımsız olmuĢlardır. Ancak; insan veya topluma bir cephesinden yaklaĢmak onu tam olarak anlamaya yetmemiĢtir. Bu sebeple, bir disiplinin dar sınırları içinde yapılan çalıĢmalar bugün yerlerini disiplinler arası araĢtırmalara bırakmıĢtır (Yediyıldız, 1990: 29).
Sosyal bilimler, bilimsel bir tutumla toplumların incelendiği disiplinlerdir. Ġlgilendiği esas konu, gruplar içinde oluĢan insan etkinliğidir. Amaç; beĢeri anlayıĢın geliĢmesidir. “Sosyal Ġlimler” denilince; fen, matematik, güzel sanatlar, felsefe disiplinlerinin dıĢında yer alan insan ve insanın oluĢturduğu olguları konu alan disiplinler akla gelmelidir. Ġnsani ve beĢeri bilimler veya davranıĢ bilimleri olarak da sınıflandırılan bu disiplinler tarih, coğrafya, hukuk, psikoloji, sosyoloji, ekonomi gibi siyasal bilimler, antropoloji, kent planlaması vs. olarak sayılabilir (Köstüklü, 1998: 9).
2.4. Tarih-Coğrafya ĠliĢkisi
Tarih bilimi yer kavramı söz konusu olduğunda coğrafya biliminden yararlanmaktadır. Zira geçmiĢin incelenmesi sırasında geçmiĢte yaĢanan olayların yaĢandığı yerlerin belirtilmesi önem taĢır. Aksi takdirde tarihi olaylar eksik kalacaktır. Tarih ile coğrafya iliĢkisinde coğrafyanın bir kısmından yararlanma değil, coğrafyanın tamamından yararlanma söz konusudur. Bunun içine de fiziki, beĢeri, siyasi coğrafya girmektedir.
Coğrafya kavramı olarak, dağların göllerin, ovaların tarihi bir olaydaki rolü önem taĢır. SavaĢların yapıldığı alanın ova olması, iklim koĢulları yani havanın sıcaklığı veya soğukluğu gibi etkenler savaĢın geliĢimini ve sonucunu etkileyecektir. ĠĢte bu noktalardan hareketle diyebiliriz ki; tarih ile coğrafyanın iliĢkisi geçmiĢle bağ kurmada ve geçmiĢi anlayabilmemizde anlamlı bir bütün oluĢturabilmemizde büyük önem taĢır.
Tarih ile coğrafyanın iliĢkisi üzerine görüĢler Ģöyledir;
Tarih ilminde olayın yerini göstermek temel bir bilimsel ilkedir. Oysa coğrafya ilminde yer, yani nerede? Sorusunun cevabı bu ilmin temelidir. Yer, bir çevredir ve tarihi olayların oluĢmasında çok etkili bir rol oynamıĢtır. Bu gibi tarihi olayların nedenleri ve ortaya çıkardığı sonuçlar, meydana geldiği yer (çevrenin), ekonomik ve
politik (stratejik) özellikleriyle yakından ilgilidir. Coğrafi konumların stratejik özellikleri analiz edilmeden, tarihi olayların nedenlerini açıklamak büyük ölçüde güçleĢir. Bunlar ve benzer nedenlerden dolayı tarihçiler coğrafya bilgilerine ihtiyaç duyarlar. Zaten tarihi olayları coğrafyadan soyutlamak da mümkün değildir. Çünkü bu olaylar genellikle toprak kazanma ya da kazanılmıĢ toprakları koruma mücadelesinden kaynaklanır (Doğanay, 1993: 158)
Coğrafya doğal ve beĢeri olayları açıklamakta esaslı bir anahtardır. Çünkü toplumlar ve kurumlar coğrafi faktörlerin etkisiyle ortaya çıkmakta ve geliĢmektedir. Coğrafi özellikler dünyanın değiĢik bölgelerinde yüzyıllardır farklı özellikler taĢıyan yerler üzerindeki etnik kompozisyonu, kültür alanlarını ve ekonomik yapı gibi özellikleri etkileyerek tarihin gidiĢini ĢekillendirmiĢtir (Karabağ, 2002: 3) .
2.4.1. Tarihi Coğrafya
Tarihi coğrafya henüz genç bir alan olmasına rağmen yoğun çalıĢmaların yapıldığı bir alandır. Her ne kadar tarihçilerin ve coğrafyacıların kendi çalıĢma alanları olarak değerlendirseler de aslında tarihi coğrafya hem tarihçilerin hem de coğrafyacıların alanıdır. Daha önce ifade ettiğimiz üzere tarih ve coğrafya birbiri için vazgeçilmez bilimlerdir.
Tarih bilimi geçmiĢteki olayları açıklarken yer belirtmek ve yaĢanan olaylardaki doğa olaylarının tarihi olaya etkilerini ortaya koyarken coğrafya biliminden yararlanmaktadır. Aynı Ģekilde coğrafya bilimi de doğa olayları sonucunda ortaya çıkan geliĢmelerin öncesini ve sonrasını açıklarken tarih biliminden yararlanmaktadır.
Bu çerçevede tarih bilimi için 1071 Malazgirt SavaĢı‟nın yaĢandığı yer olan Malazgirt Ovası ve Selçuklu ordusunun savaĢı kazanmasındaki bölgenin coğrafi faktörlerinin açıklanabilmesi için coğrafya bilimine ihtiyaç duymaktadır. Aynı Ģekilde Coğrafya bilimi de günümüzden binlerce yıl önce yaĢanan doğal olayları açıklarken olayın oluĢtuğu tarihi, dönemi ve insanlar üzerinde etkilerini ortaya koyarken, tarih biliminden yararlanır.
Bu yaptığımız açıklamalarla beraber tarihi coğrafya üzerine diğer görüĢler Ģöyledir;
Tarihi coğrafya, tarihçilerin ve coğrafyacıların kendi çalıĢma alanı olarak kabul ettikleri bir alandır. Özellikle tarihçilere olayların incelenip, yorumlanmasında kolaylıklar sağlamaktadır. Zira tarihi coğrafya, tarihi devirlerde ortaya çıkan
değiĢiklikleri incelemektedir. Özellikle tarihi kayıtları, arkeolojik ve paleoantropolojik buluntulardan yararlanmaktadır. Bu çerçevede tarih ile coğrafya birbirini tamamlamaktadır.
Her tarihi olayın meydana geldiği, her medeniyetin ortaya çıktığı bir yer vardır. O yerin sahip olduğu iklim koĢulları, toprak yapısı, yeraltı ve yerüstü kaynakları tarihi olayları olumlu ya da olumsuz etkilemektedir. ĠĢte coğrafi koĢulların Tarih ilmine olan etkilerini inceleyen bilim dalına tarihi coğrafya denir (MemiĢ, 1990).
Tarihi coğrafya, fiziki coğrafya ve beĢeri coğrafya koĢullarının ortaya konulmasından baĢka bir Ģey değildir. Örneğin bugünkü nüfus ve yerleĢme durumu nasıl ki beĢeri coğrafya konusu ise, Kanuni dönemindeki nüfus ve yerleĢme de yine beĢeri coğrafyanın konusudur (ġahin, 2001: 35).
Tarihi coğrafya, yerleĢme yerlerinin kuruluĢ ve geliĢmesi ile demografik, iktisadi ve sosyal yönlerini inceler (Kütükoğlu, 2001: 12).
2.4.2. Coğrafi Faktörlerin YerleĢim Birimlerine Etkileri
Tarih boyunca insanlar hep yaĢayabilecekleri yerler aramıĢlardır. Bununla beraber yapılan mücadeleler de hep geçim kaynakları elde etmek ya da eldeki geçim kaynaklarını korumak üzere olmuĢtur.
Ġlk insanın ortaya çıktığı dönemlerden itibaren insanlar yerleĢim yerleri olarak su kaynaklarının olduğu geçim ihtiyaçlarını karĢılayabilecek yerlere yerleĢmiĢlerdir. Tarih öncesi dönemlerde insanlar yaĢayabilecekleri doğanın ağır Ģartlarının kendini daha az hissettirdiği yerlere yerleĢmeye çalıĢmıĢlardır. Zaten tarih boyunca yaĢanan bütün savaĢların temelinde bu durum vardır. Ġnsanlar daha iyi yaĢayabilecekleri yerler ele geçirmek ya da ellerindeki mevcut yerleri korumak için mücadele etmiĢlerdir. Bu yüzden genelde etrafı dağlarla çevrili düzlüklerde yer alan verimli yerler yerleĢim alanları olarak seçilmiĢtir. Hem iĢgal edilmesi zordur hem de savunulması.
Coğrafi koĢullar göz önüne alındığında buzullarla kaplı kutuplarda pek insanların yaĢamadığı, oysa orta kuĢakta ılıman iklimin hüküm sürdüğü bölgelerde yerleĢmelerin yoğunlaĢtığı görülür. Bunun nedeni geçim kaynaklarının çeĢitliliğidir.
Bu konu üzerinde çalıĢmıĢ kiĢilerin görüĢleri Ģöyledir;
Özellikle zamanımızdan önceki devirlerde de insanlar savunulması kolay iĢgal edilmesi zor olan bölgeleri yerleĢmeye uygun görmüĢlerdir. Örneğin Hititlere yüzyıllar boyunca
baĢkentlik yapmıĢ olan HattuĢaĢ Ģehri ve Urartu krallığına baĢkentlik yapmıĢ olan antik TuĢpa (Van) kenti bu anlayıĢla sarp coğrafyalara kurulmuĢtur (MemiĢ, 1990: 10).
Coğrafya, tarihi Ģekillendirir, tarihi besler ve tarihi disiplin altında tutar. Tarih boyunca nehirler, göller, vahalar ve okyanus kıyıları insanların yerleĢmeleri için en uygun ortamları oluĢturmuĢtur. Mısır Nil‟ in, Mezopotamya Dicle ve Fırat nehirlerinin, Hindistan Ġndus, Brahmaputra ve Ganj nehirlerinin ortaya çıkardığı medeniyet merkezleridir. Çin çok defa yataklarından taĢarak civardaki bölgeleri sulayan ve gübreleyen büyük nehirler sayesinde var olurken; Ġtalya Tiber, Arno ve Po nehirleri vadilerinde, Avusturya Tuna boylarında, Almanya Elbe ve Ren, Fransa Rhone, Loire ve Seine nehirleri boylarında geliĢmiĢlerdir. Ürdün‟deki Petra ve merkezi Suriye‟ deki Palmira çöldeki vahalardan beslenmiĢlerdir (Durant, 1998: 24-25).
2.4.3. Coğrafi Faktörlerin SavaĢlardaki Rolü
Tarih bize göstermiĢtir ki, insanlar birbirleriyle mücadelelerinin temelini ekonomi üzerine kurmuĢlardır. Daha iyi yaĢam koĢulları oluĢturmak için veya elindeki yaĢam koĢullarını korumak için mücadele etmiĢlerdir.
Bu çerçevede önem taĢıyan konu coğrafi faktörlerin insanların birbirleriyle mücadelelerindeki rolüdür. Mevcut mücadelenin nerede yapıldığı, hangi iklim koĢullarında gerçekleĢtiği önem taĢır. 1071 Malazgirt SavaĢı‟nın Malazgirt Ovası‟nda yapılması, Selçuklu ordusunun bulunduğu konum ile Bizans ordusunun bulunduğu konum, arazinin yapısı, toprağın çeĢidi, havanın durumu, iklim koĢulları savaĢın kazanılmasında veya kaybedilmesinde birer etkendir.
Ovada yapılan bir savaĢla dağ ve dağ çevresinde yapılan bir savaĢ, aĢırı sıcağın hüküm sürdüğü bir coğrafya çelik zırhlarla donanmıĢ bir ordu ne kadar baĢarılı olabilir? Ya da tam tersi, Sibirya da aĢırı soğukların hüküm sürdüğü bir coğrafya yapılan bir savaĢta soğuklara hazırlıklı olanlar baĢarılı olacaktır.
Belki de pek dikkat etmediğimiz ancak büyük öneme sahip olan rüzgârlar bir savaĢın kaderini değiĢtirebilir. Preveze Deniz SavaĢı‟nda Osmanlı donanmasının tam tersi yönünde esecek bir rüzgarın Haçlı donanmasının baĢarısına neden olabileceği gözden kaçmamalıdır.
ĠĢte bu durumları değerlendirdiğimizde coğrafi faktörler savaĢların kazanılmasında veya kaybedilmesinde oldukça büyük öneme sahiptir.
Tarih boyunca yaĢanan pek çok olayda olduğu gibi savaĢların baĢlamasında, kazanılmasında veya kaybedilmesinde coğrafi faktörler önem taĢımaktadır. Bu çerçevede verilecek en iyi örnek stratejik önemine bağlı olarak tarih boyunca ulusların mücadelelerine sahne olmuĢ olan boğazlardır.
Bu konu ile ilgili olarak görüĢler Ģöyledir;
Özellikle bu alanda, coğrafyanın özel bir kısmını teĢkil eden, bir dünya parçasını veya arazi yapısının savaĢlara olan etkisini askerlik yönünden inceleyen askeri ve siyasi coğrafya çalıĢmalar yapmaktadır (Tural, 1946–1947: 7).
SavaĢ öncesinde, savaĢ sırasında düĢman ülke hakkında çeĢitli bilgilere ihtiyaç duyulur. Bunlar arasında doğal kaynaklar, yol, köprü, tünel, baraj, nüfus sayısı gibi bilgiler baĢta gelir. Yer Ģekilleri, ormanlık alanlar, akarsular hakkındaki bilgilerde çok önemlidir. Ayrıca hava sahanlığı, yağıĢ ve rüzgâr durumu da savaĢ esnasında çok gerekli olan bilgilerdir. Bütün bunlar coğrafya ile ilgili olan konulardır. Bu konulardaki harita ve raporların doğru olarak değerlendirilmesi coğrafi bilgilere ihtiyaç gösterir (ġahin, 1998: 61).
2.4.4. Coğrafi Faktörlerin Ekonomiye Etkileri
Tarihin ilk dönemlerinden itibaren baĢlayan insan ile doğa arasında mücadele hala devam etmektedir. Ġnsanlar geçim kaynakları bulmak için sürekli göç etmiĢlerdir. Bu süreçte aradığı hayatını devam ettirebileceği, doyabileceği bir yer bulmaktır. Ekip biçebileceği, ektiği ekinini sulayabileceği bir yer bulmaya çalıĢmıĢtır.
Dağlık yerlerde ekme biçme iĢleminin yapılamayacağı yapılsa bile bunun çok verimli olmayacağı ve aynı zamanda çok zahmetli olduğu bir gerçektir. Bu yüzden insanlar daha önce ifade ettiğimiz üzere düzlük alanlara daha çok ovalara, sulama imkanlarının fazla olduğu yerlere, verimli toprakların olduğu yerlere yerleĢmiĢlerdir. Bu durum kutuplar içinde geçerlidir, çöller içinde geçerlidir. Bu yerler hem az nüfuslanmıĢ yerlerdir, hem de geçim kaynaklarının kısıtlılığına bağlı olarak yaĢam kalitesinin düĢük olduğu yerlerdir. Oysa dünya üzerinde yoğun yerleĢimlerin olduğu orta kuĢak yani ılıman iklimdeki ürün çeĢitliliği ve verimli alanların çokluğu coğrafi koĢulların ekonomi üzerindeki etkilerini ortaya koymaktadır.
Coğrafi faktörlerin ekonomi üzerindeki etkileri ile ilgili görüĢler Ģöyledir;
Ġnsan topluluklarının üzerinde yaĢadıkları mekanın ortaya çıkardığı imkanlar ya da imkansızlıklar, o insan topluluklarının ekonomik yapısında birinci derecede rol oynar.
Toprakları verimli ve sulak bir bölgede yaĢayan bir kavmin ekonomik yapısı ile dağlık, çorak ve de kurak bir bölgede oturanların ekonomik yapıları birbirinden çok farklıdır. Örneğin Ġç Anadolu Bölgesi‟nin arazi yapısı tarıma uygun olduğu için ziraat geliĢirken, Doğu Anadolu Bölgesi‟nde yükseltinin fazla olması tarım arazilerini sınırlandırdığından bu coğrafyada etkili olan medeniyetler hayvancılıkla uğraĢmıĢlardır (MemiĢ, 1990: 14).
Devletin ekonomik etkinlikleri ile coğrafi faktörler arasındaki iliĢkiler hiçbir kuĢkuya yer vermeyecek kadar büyüktür. Ekonomik kalkınmayla ilgili planlamanın, ülkenin beĢeri ve fiziki özelliklerini dikkate almadan yapılması düĢünülemeyeceğine göre, iklim, akarsular, denizler, toprağın tabiatı, yeraltı ve yerüstü kaynakları, nüfusun dağılıĢı, yapısı ve nüfus hareketleri, bölgeler arasındaki farklılıklar gibi coğrafi olanak ve yapının bilinmesi böyle bir planlamanın temel unsurlarındandır (Günel, 1994: 27).
2.4.5. Coğrafi Faktörlerin Siyasal, Sosyal, Dini ve Kültürel YaĢantıya Etkileri
Tarihin vazgeçilmez yardımcı bilimi olan coğrafya genel olarak sadece mekanlar konusunda tarihe yardımcı olan bir bilim olarak düĢünülmektedir. Oysa coğrafyasız bir tarih hep eksik kalacaktır. Tarihte yaĢanan her olayın içinde coğrafya vardır. YerleĢmeden, ekonomik etkinliklere, savaĢlardan devletlerin yıkılmasına kurulmasına kadar her alanda coğrafya etkili olmuĢtur.
Bir devletin kurulmasında ve baĢkentinin seçilmesinde coğrafi faktörler önem taĢır. Urartuların TuĢpa (Van) merkez olarak kurulmasındaki ana faktörlerden biri etrafının dağlarla çevrili olmasına bağlı olarak savunmaya elveriĢli olması ve iĢgal edilemeyecek olmasıydı.
Mısır üzerine düĢündüğümüzde de aynı Ģekilde etrafının doğal kalkanlarla çevrili olması özellikle çöllerin varlığı Mısır‟ın tarih boyunca çok az istila edilebilmesine neden olmuĢtur. Bu durum Mısır‟da özgün bir kültür oluĢmasına neden olmuĢtur. Mısır‟ da yine yerleĢim Nil Nehri kıyılarında olmuĢtur. Sulama kaynaklarının varlığı sadece Mısır için değil, tarihin her döneminde her devlet için önem taĢımıĢtır.
Coğrafya insanların sosyal hayatında da etkili olmaktadır. Akdeniz‟de yaĢayan bir insan ile kutuplarda yaĢayan bir insanın dünyayı algılayıĢı aynı olabilir mi? Aynı Ģekilde Orta Asya‟da yaĢayan Türklerin mücadeleci bir karaktere sahip olmalarında coğrafi faktörler önem taĢımaktadır. Orta Asya‟nın iklimin sert karasal olması, çöllerle kaplı olması, otlak ve meraların azlığı ve sonrasında geçim imkânlarının kısıtlılığı
Türkleri mücadeleye sevk etmiĢ, böylelikle Türkler coğrafi koĢulların sertliğine bağlı olarak doğa ile mücadele etmiĢtir. Bu beraberinde yayılmacılığı getirmiĢtir. Her zaman güçlü olmanın bir zorunluluk olduğuna inanmıĢtır.
Bu konu ile ilgili görüĢler Ģöyledir;
Sonuç olarak; coğrafi koĢullar tarihi olayların oluĢmasında tek baĢına yeterli olmamakla birlikte, tarih ve coğrafya arasında sıkı bir iliĢki, güçlü bir etkileĢim vardır. Bir ülkenin coğrafyası o ülkenin tarihini sürekli etkilemektedir (Halkın, 1989: 43-44).
Tarih bu alanlarda çalıĢmalarını yaparken coğrafyanın kollarından olan siyasi ve beĢeri coğrafyadan yararlanır. Fiziki Ģartlar, iklim ve bitki örtüsünün durumu, ırmak ve göllerin varlığı, yer üstü ve yeraltı zenginlikleri o memleket üzerinde yaĢayan insanların sosyal, siyasi, dini ve kültürel yaĢantılarını etkilemektedir (MemiĢ, 1990: 22).
Örneğin ilk devletler yarı kurak iklim alanları ve alüvyal ovalarda ortaya çıkmıĢtır (Karabağ, 2002: 2).
Devletin ilk olarak Mezopotamya‟da ortaya çıktığına dair kanıtlar bulunmaktadır. Daha sonra Mısır‟da Ġndus vadisinde, Çin, Orta Amerika ve Peru‟da devletlerle ilgili oluĢumlar görülmüĢtür (Karabağ, 2002: 31).
2.5. Kavram Nedir?
Kavram, doğadaki canlı, cansız varlıkların nesnelerin özel ya da genel olarak anlam kazanmasını ve ifade edilmesini sağlayan, soyut sözcüklerdir.
Kavram üzerine çeĢitli görüĢler Ģöyledir;
Kavram, dilimizdeki bir Ģey hakkında hüküm taĢıyan kelimelerdir (Martorella, 1972:3).
Kavramlar, nesnelerin, insanların, duyguların ya da fikirlerin ortak özelliklerini tanımlayan ve çoğunlukla kelimelerle ifade edilen fikirlerdir (Gunning, 1978: 14).
Kavram, bir Ģey üzerine ve özellikle o Ģeyin nitelikleri ya da imleri üzerine taĢıdığımız genel düĢünce, mefhumdur (TDK Sözlüğü, 1981: 446).
Kavramlar, ortak özellikleri nesne, olay, fikir ve davranıĢların oluĢturduğu soyutlamaların soyut temsilcileridir (Fidan, 1986: 187).
Kavram, farklı obje ve olayların ortak özelliklerine veya üyeleri değiĢik olan bir gruba iĢaret eden bir değiĢkendir (Ülgen, 1988: 11).
Kavram, temel özellikleri paylaĢan nesneleri, olayları ve süreçleri gruplamak için kullanılan bir terimdir (Paykoç, 1991: 50).
Kavram, nesnelerin ya da olayların ortak özelliklerini kaplayan ve bir ortak ad altında toplayan genel tasarım; tek bir nesnenin (bireysel kavram) ya da bir nesneler sınıfının (genel kavram) özünü belirleyen, birbirleriyle bağlantılı niteliklerin ya da özel belirtilerin (özelliklerin) bir sözcükte düĢünülmüĢ olan birleĢimidir (Akarsu, 1994: 114).
2.5.1. Kavramların Özellikleri
Ġnsanların düĢündüklerini aktarmada en temel araç olan kavramlar geçmiĢ deneyimlerin, insan zihnindeki bir birleĢimi olarak karĢımıza çıkmaktadır. Bu yüzden kavramların anlaĢılabilir olması, bahsi geçen konuyu tam anlamıyla açıklayabilmesi gerekmektedir. Bu yüzden kavramlar bilgi aktarımı konusunda önemli bir yer tutmaktadır.
Kavramların özellikleri ile ilgili görüĢler Ģöyledir;
Kavramlar insan düĢüncesinin temel taĢlarıdır. Kavramların açıklığı ve zenginliği insanların öğrenmelerinin anlamlı olmasında büyük rol oynar (Fidan, 1984: 188).
Kavramlar tanımlayıcı niteliktedir ve ne oldukları belirlenmiĢtir. Kavramlar belli bir konuda birçok bilgiyi düzenleyen ve birleĢtiren öğelerdir (Paykoç, 1991: 50).
Temelde kavramlar insanlarla ve onların duygu, düĢünce, hareket bütünlüğü içinde edindikleri tecrübeleri ile var olurlar. Ġnsanların ürettiği bu kavramlar dünyayı anlamaya ve onunla bütünleĢmeye yarayan, sonuçta insanlar arası iletiĢimi sağlayan ve ilkeler geliĢtirmeye temel olan bir çeĢit bilgi formudur. Eğitim çoğu zaman kavramların öğretilmesiyle ilgilidir (Ülgen, 1996: 96).
Kavramlar düĢünce sürecimizin çok önemli bir parçasıdır; çünkü onlar, uğraĢmak zorunda olduğumuz birçok olay ve fikirden anlam çıkartmamıza yardımcı olur. Çevremizi oluĢturan etmenleri kolaylıkla anlayabilmemizi sağlar. Bu sebepledir ki, kavramları sıkça kullanırız ve dilimizde de karmaĢık fikirleri ifade edebileceğimiz birçok soyut kelime yer almaktadır (Sosyal Bilimler Öğretimi, 1997: 3-5).
2.5.2. Kavramların Rolü
Kavramlar olmadan dünyayı algılamamız hep eksik olacaktır. YaĢamımızın her aĢamasında kavramlar kullanırız. Sonuç olarak kavramlar bir duygunun bir düĢüncenin
ifadesidir, aktarımıdır. Hangi alana ait olursa olsun, tarih veya coğrafya temel kavramları olmadan açıklanması zorlaĢır. Bu çerçevede kavramlar her alanda ihtiyaç duyulmaktadır.
Kavramların rolü üzerine bir görüĢte Ģöyledir;
Coğrafi, sosyolojik, ekonomik, politik ve tarihsel dünyaya ait temel kavramlar bilgisi olmadan, kim olduğumuzu ve yaĢadığımız dünyanın ne olduğunu anlamamız büyük ölçüde sınırlandırılmıĢ olacaktır (Naylor, 1987: 201).
2.5.3. Tarihte Kavramların Kullanılması
Tarih konularında kullanılan kavramlar oldukça karmaĢık soyut olmalarına bağlı olarak zihinlerde somutlaĢamamaktadır. Oysa bu kavramların birçoğu günlük hayatta ve hemen her gün kullanılmalarına rağmen, tarih konuları içerisinde yer aldığı zaman sıradan kelimeler, kelime topluluğu ya da cümleler haline dönüĢmektedir. Bu durumun temel nedeni olarak tarih derslerinin sadece aktarıma dayalı klasik sistem ile iĢlenmesidir. Görsellikten uzak, harita ve materyal kullanımı gerçekleĢtirilmediği zaman dersler sıradanlaĢmakta ve konu soyut kalmaktadır. Tarih derslerinde yer alan sosyolojik, coğrafi, dini vb. kavramların öğrencilerin anlayabileceği düzeyde aktarılması ve konunun zihinlerde canlandırılabilmesi sonrasında bu kavramlar ile tarih konuları arasındaki iliĢki kurulabilir ve olaylara somut nitelik kazandırılabilmektedir.
Tarih öğretimindeki esas sorun kavramların öğretimi sırasında nasıl bir yol izleneceğidir. Görsel materyallerin kullanımı ve yaĢayarak öğrenmeden hareketle yaratıcı drama formunda dersin zenginleĢtirilmesi ile tarih kavramlarının kalıcılığı sağlanabilmektedir.
Tarihte kavramların kullanılması üzerine bazı görüĢler Ģöyledir;
Tarihte kavramların tanımlanması kolay değildir. Soyut ve karmaĢık nitelikte birçok kavram vardır. Lise düzeyindeki birçok öğrenci belli bir kavramı çok iyi anlamamasına rağmen günlük dilinde kullanabilmektedir. Bu bakımdan kavramlar kullanıldığı zaman, kavramların ne ölçüde anlaĢıldığı büyük önem kazanmaktadır (Paykoç, 1991: 50).
Tarihçiler, kendilerinin ve diğerlerinin tarihsel olayları anlayabilmelerine yardımcı olacak kavramlar kullanırlar. Sosyal bilimler ve tarihe ait kavramlar öğrencilerin değiĢen dünyayı yorumlamaları açısından değerlidir. Kavramlar, bilgi yaratma sisteminin bir parçasıdır (Sosyal Bilimler Öğretimi, 1997: 6-25).
2.5.4. Orta Öğretim Tarih Programlarında Coğrafya Kavramlarının Kullanımı
Tarih programlarının tamamında coğrafya kavramları karĢımıza çıkmaktadır. Bunlar yeryüzü Ģekilleri olarak veya mekan olarak karĢımıza çıkmaktadır. Tarih konularının bütünlüğü ve yoğunluğu arasında fark edilememektedir. Oysa ki coğrafya kavramları ve coğrafi mekanlar yoğun olarak kullanılmaktadır. Daha önce de belirttiğimiz gibi coğrafyanın olmadığı tarih eksik kalacaktır.
Coğrafya kavramları olarak kullanılan dağ, ova, göl gibi kavramlar tarih programlarında ayrı kavramlar olarak değil, konu içerisinde mekanlarla iliĢkilendirilmiĢ olarak karĢımıza çıkmaktadır. Orta Asya Tarihi konusu iĢlenirken dağ kavramının Altay dağları, göl kavramının Isık gölü, nehir kavramının Ceyhun nehri, yine aynı Ģekilde Osmanlı imparatorluğu yükselme dönemi konusu iĢlenirken yarımada kavramının Mora yarımadası, ova kavramının Çaldıran Ovası, ada kavramının Rodos adası Ģeklinde verildiği görülür.
Tarih bir bilim olarak geçmiĢte yaĢamıĢ insanların birbirleriyle iliĢkilerini, yaĢam tarzlarını ortaya koyar. Bunu yaparken de yer belirtir. Ancak bu yer belirtme insanların yerleĢtiği ve yaĢadığı yer durumuna geldiğinde orası mekân olmaktadır.
Ġnsanların yaĢadığı yerler coğrafi mekânlardır. Sadece bir nehir sadece bir deniz sadece bir göl bir coğrafya kavramıdır. Ancak bu yerlere insanlar geldiği zaman bu yerler bir anlam kazanır ve isim alırlar. Nil Nehri sadece bir nehirdir aslında. Ancak bu çevrede bir yerleĢim olduktan sonra buraya insanların bir ad vermesi ile bu nehir Nil Nehri olmuĢtur. Aynı Ģekilde ülkeler açısından baktığımızda da Fransa normal Ģartlarda Avrupa kıtasında bir arazi parçasıdır. Arazi parçası olması nedeniyle de coğrafya kavramıdır. Ancak bu arazi parçası üzerinde insanların yerleĢmesine bağlı olarak, burada Fransızların yaĢaması sonucunda Fransa adını alarak bir coğrafi mekân olmuĢtur.
Coğrafya kavramları tarih programlarında konu ile bütünleĢmiĢ Ģekilde verilmektedir. Bu yüzden birbirinden ayrı düĢünülememektedir. Bir ülkenin, bir bölgenin coğrafi sınırlarını verirken, komĢularından bahsederken, coğrafya kavramlarından yararlanmaktayız. Ara yönlerden, dağlara, göllere, ovalara kadar coğrafya kavramlarını kullanmaktayız.
2.5.4.1. Ortaöğretim 9. Sınıf Tarih Programlarında Yer Alan Coğrafya Kavramları
Bu kısımda birinci alt problem olan ortaöğretim tarih programlarında yer alan coğrafya kavramlarının, Milli Eğitim Bakanlığı‟nın ortaöğretim dokuzuncu sınıf tarih kitaplarında yer alan coğrafya kavramlarının ne olduğu açıklandıktan sonra tarih konuları içerisinde nasıl verildiği ortaya konulmaktadır.
2.5.4.1.1. Ada
Deniz ya da göl suları ile çevrili küçük kara parçası (Ġzbırak, 1986: 2). Her yanı su ile çevrilmiĢ kara parçası (Dil Derneği, 2003: 10).
Kıbrıs Sicilya Sardinya Korsika HiroĢima Midilli Rodos Girit Grönland Avustralya Alasya (Kıbrıs) Euboia TaĢoz Limni Gökçeada Nikarya Skiros Andros Tenos Paros Naksos Melos
Knidos Ġstanköy Zakintos Keralonya Evboia Korkira Tebai Ġstanköy Midilli Sakız 2.5.4.1.2. Akdeniz
Güney Avrupa ve Ön Asya ile Kuzey Afrika arasında bir içdeniz (Ġzbırak, 1986: 8).
Akdeniz
2.5.4.1.3. Batı
Dört ana yönden biri (Ġzbırak, 1986: 35). Yeryüzündeki baĢlıca dört yönden güneĢin battığı yön ve bu yönde bulunan, günindi, garp (Dil Derneği, 2003: 136).
Batı Türkistan
Batı Roma Ġmparatorluğu Batı Kök Türk Devleti Batı Akdeniz Batı Karahanlılar Batı Avrupa Batıda Anadolu 2.5.4.1.4. Bölge
Yeryüzünün doğal, beĢeri, ya da ekonomik özelliklerine göre belirlenmiĢ bir bölümü (Ġzbırak, 1986: 46). Sınırları, yönetimsel ya da ekonomik birliğe, toprak, iklim
ve bitki özelliklerinin benzerliğine ya da üzerinde yaĢayan insanların aynı soydan gelmiĢ olmalarına göre belirlenen toprak parçası, mıntıka (Dil Derneği, 2003: 190). Balkanlar Canik Bölgesi Pazırık Kapadokya Bitinya Misya Pisidya Kayra Paflagonya Pamfilya Klikya Lidya Firigya Likya Mezopotamya Drangiana Fenike Anav Kafkasya Makedonya Ġllirya Lakonya Mesenya Peloponnes Arkadya Ahaya Attika Lokris Etolya Akarmania Dolopia Trakya
Teselya Magnesia Epeiros Hanya Halkidiko Masagetler Sogdion Baktaria Hare Hirkanya Medya Partya Persya Sarmatya Galya Hispania Mauretania Numidya Dalmaçya Bitinya Alanlar Partlar Germania Daçya Dalmaçya Partlar Sibirya Sint Dekkan Burma Mançurya Çukurova
2.5.4.1.5. Burun
Kıyıların uzanıĢında ileri doğru çıkıntı yapmıĢ, çoğunca yüksek yer (Ġzbırak, 1986: 49). Karanın özellikle yüksek ve dağlık kıyılarda, türlü biçimlerde denize uzanmıĢ bölümü (Dil Derneği, 2003: 200).
Arıburnu
Gelidonya Burnu Uluburun
2.5.4.1.6. Çöl
Bitki örtüsünün hiç bulunmadığı, ya da çok seyrek, cılız olduğu kurak yerler (Ġzbırak, 1986: 77). Kumluk, susuz ve ıssız, geniĢ arazi, sahra (Dil Derneği, 2003: 270). Taklamakan Çölü
Gobi Çölü
2.5.4.1.7. Dağ
Çevresine göre bir kabartı durumunda bulunan iniĢli çıkıĢlı bir yer biçimi (Ġzbırak, 1986: 79). Yerkabuğunun çıkıntılı, yüksek, eğimli yamaçlarıyla çevresine egemen ve oldukça geniĢ bir alana yayılan bölümlerine verilen ad (Dil Derneği, 2003: 274).
Allahü Ekber Dağları Altay Dağları Ural Dağları Altay Dağları Tanrı Dağları Sayan Dağları Kingan Dağları HindikuĢ Dağları Karanlık Dağları Altay-Sayan Dağları Tanrı Dağları Ötüken Dağları
Alpler Hatun Dağı Nur Dağı Uhud Dağı
Cebel-i Tarık Dağı Sultandağı
Himalaya Dağları
2.5.4.1.8. Deniz
Yeryüzünün birbirine bağlı sular örtüsü (Ġzbırak, 1986: 91). Yerkabuğunun çukur bölümlerinin çoğunu dolduran, birbiriyle bağlantılı, tuzlu su kütlesi (Dil Derneği, 2003: 299). Adriyatik Denizi Ege Denizi Umman Denizi Hazar Denizi Kızıldeniz Sarı Deniz Çin Denizi Çin Denizi Sarı Deniz Japon Denizi Azak Denizi 2.5.4.1.9. Devlet
Belirli bir toprağı, ülkesi olup bir hükümet idaresinde teĢkilatlanmıĢ bulunan ve yurt dıĢı hiçbir kontrole bağlı olmayan, baĢka devletler tarafından tanınmıĢ siyasal ve erkin topluluk (Ġzbırak, 1986: 100).
Toprak bütünlüğüne bağlı olarak siyasal örgütlü bir ulusun ya da uluslar topluluğunun oluĢturduğu tüzel varlık (Dil Derneği, 2003: 309).
Osmanlı Devleti Hun Devleti
Chou Devleti Sümer Devleti Elam Devleti Akad Devleti Babil Devleti I. Babil Devleti II. Babil Devleti Asur Devleti Pers Devleti Med Devleti Yuda Devleti Hitit Devleti Urartu Devleti Lidya Devleti Makedonya Devleti Büyük Selçuklu Devleti Türkiye Selçuklu Devleti Asya Hun Devleti
Avar Devleti Sasani Devleti Akhun Devleti Germen Devleti Ġngiltere Fransa Ġspanya Almanya
Avrupa Hun Devleti Kök Türk Devleti Doğu Kök Türk Devleti Batı Kök Türk Devleti II. Kök Türk Devleti Kutluk Devleti Uygur Devleti
