İLK KADIN HEYKELTRAŞIMIZ SABİEIA BENGÜTAŞ
TABA TOROS
Ülkemizde heykel, Sultan Abdülaziz döneminde yaptırılan kendi heykeli ile tanındı. Bazı şeriat adamlarının heykellere antipatileri yüzünden bu meslek, güzel sanatların branşı olarak yaşama imkanına kavuşamadı. Türk heykelciliğinin meslek olarak tanınması ve uygulanması, Sanayi-i Nefise Mektebi'ne-batıda bu mesleğin eğitimini yapan- Oskan Efendi'nin atanması ile başladı. Şüphesiz, bu konuda da müzecilik ve sanat dünyasında büyük himmetleri olan Osman Hamdi Bey'in ilgisi etken oldu.(l)
İstanbul doğumlu olan Oskan Efendil855'de doğdu, 19l4'de öldü. Venedik'teki Rafael Koleji'nde okudu. Roma Kraliyet Güzel Sanatlar Akademisi'nden sonra 1878 yılında eğitimini Paris'de sürdürdü. Orada bronz heykeller yaparak bir atö lye bile açtı.
İstanbul'a döndüğünde Osman Hamdi Bey'in isteği ile Sanayi-i Nefise Mektebi'ne heykel hocası olarak atandı. Son derece Türk dostu olan Oskan Efendi ülkem izde ilk heykel hocası ve ilk heykel sergisi açan sanatkârdı.
İlk öğrencisi olan ve Türkiye'nin ilk Türk heykeltraşı bulunan İhsan Bey onun yerine Sanayi-i Nefise Mektebi'ne hoca oldu. Cumhuriyet döneminin ilk ünlü heykeltraşlarını ve bu arada kendisinden söz ettiğimiz Sabiha Hanım'ı bu İhsan Bey yetiştirdi. Sabiha Ziya'nın heykeltraşlık mesleğini seçmesini, onun yetenekli bir heykeltraş olarak yetişmesini sağlayan İhsan Bey hakkında kısa bilgiler sun mayı uygun buluyoruz.
Sabiha Ziya (Bengütaş)'ın Hocası İhsan Özsoy
Yukarıda kendisinden ilk Türk heykeltraşı olarak söz ettiğimiz İhsan Bey (1866- 1944) hakkında değişik yazılarda doğum yılı olarak değişik rakamlar kullanılmak tadır. Bunlar 1865, 1866, 1867 yıllarıdır. İhsan Bey'in sınavla birinciliği kazanarak Paris'e gönderilmesi ile ilgili, gerek o dönemin gazetelerinde verilen haberlerde, gerek Osmanlı arşivinde doğum tarihi olarak yukarıda belirttiğimiz değişik rakamlar yer almaktadır.
İhsan (Özsoy), Sanayi-i Nefise'nin ilk heykel öğrencisidir. Hocası -sonradan onun yerine heykel hocası olduğu- Oskan Efendi'dir.
1 Kasım 1889 tarihli, 75 sayılı Sabah Gazetesi'nin verdiği haberler arasında, heykel talebelerinin imtihanında İhsan Efendi'nin birinciliği, Agop Aremyan ile Hakkı Efendi'nin ikinciliği kazandığı belirtilmektedir.
Devlet Arşiv kayıtlarına göre Paris'e gönderilmek üzere yapılan sınavda resim dalında birinciliği ressam Galip, heykel dalında da birinciliği İhsan Efendiler kazanmışlar ve Paris'e gönderilmişlerdir. (Yıl: 1891)
Uzun yaşamını Paris'te geçiren ressam Galip Bey yurda dönmedi. İhsan Bey - hocası Oskan Efendi'nin tavsiyesi ile onun döneminde de ünlü olan- Fransız heykeltraşlarının ve onların yetiştirdikleri heykeltraşların atölyelerinde çalıştı. Arkadaşı ressam Galip Bey'den dinlenildiğine göre, İhsan Bey Paris'deki eğiti minin ilk yıllarında hocasının Rue Saint Denis'deki atölyesinde kaldı. 1893 ve 1894 yıllarında Paris'de eserlerini sergiledi 1895 yılında yurda döndü. Bir müddet Müze'de eski eserlerin onarım işlerinde,^alıştı. Oskan Efendi'nin ölümü üzerine
Sanayi-i Nefise Mektebi'nin heykel hocalığına atandı. 1933'de emekli oldu. 1944 yılında öldü.
Heykelde İlk Kızlar
Sanayi-i Nefise Mektebi'nin heykel bölümüne kızların da alınması İhsan Bey'in hocalığı dönemine rastlar. Kızlarla erkekler için ayrı olan Sanayi-i Nefise Mektepleri 1920 yılında birleştirildi. O sene Akademi'den 9 hanım diploma aldı. Bunlardan sekizi resim dalından, biri heykel dalından mezun oldular. Genç yaşta vefat eden Melek Ahmet Hanım tek eseri Afgan Kralı'na armağan edilmesi ile adını hatırlatır.
İhsan Bey kızların da heykel sanatına eğilimlerini büyük bir sevgi ile yönlendirdi. Melek, Rezzan, Edibe, Muhsine ve Sabiha hanımlar bu ilkler arasında yer aldılar. İçlerinde Sabiha Ziya(Bengütaş) bu mesleğin devamlısı olarak, ömrünün sonuna kadar çalışmalarını sürdürdü. Kadın heykeltraşlar arasında en çok eser verenler dendi. Bu açıdan da sanat tarihimizin işaret taşlarından biri oldu. İlk eserleri 1925 yılında, Galatasaray sergisinde yer almıştır.
Sabiha Bengütaş'ın Yaşam Öyküsü
Değişik eserlerde ve yazılarda Sabiha Bengütaş'a dair noksan ve yanlış bilgilere rastlanmaktadır. Bu açıdan makalemiz bunların düzeltilmesine de bir bakıma yardımcı olacaktır.
İlk kadın heykeltraşımız Sabiha Ziya 1904 yılında İstanbul'da doğdu. İlk öğreni mini Eyüp Sultan Numune Mektebi'nde yaptı. Babası Ziya Bey'in Şam'da görevlendirilmesi üzerine ailesi ile birlikte oraya gitti. Eğitimini dört yıl boyunca Şam'da sürdürdü. Bu arada, bir yıl Fransız Katolik Mektebi'ne devam etti.
İstanbul'a dönen ailesi Büyükada'ya yerleşti. Sabiha Ziya burada, Köprülü Fuat Paşa Okulu'na devam etti. Küçük yaşta güzel sanatlara karşı tutkusu vardı. Okulda, evde resimler yapardı. Bu alandaki yeteneğini yüceltmek için liseyi bitirmeden Sanayi-i Nefise Mektebi'ne devama başladı. Resim üzerinde bir yıl çalıştıktan sonra kendi kendine antik bir büstün kopyasını yaptı. Bunu gören heykel şubesi hocası İhsan Bey Sabiha'nın bu eseri yaptığına inanmadı. Gerçeği öğrenince de:
-Sen, evin temelini yapmadan çatısına çıkmışsın! diyerek takdirlerini bildirdi. Onu teşvik ederek yüreklendirdi. 1920 yılında Sanayi-i Nefise'ye giren Sabiha Hanım bölüm değiştirerek heykel şubesindeki üç erkek öğrenci arasında ilk kız öğrenci olarak yer aldı. Ne varki ailesi Sabiha'nın bu arzusuna şiddetle karşı çıktı. Ama onu heykel eğitiminden vazgeçirmek mümkün olmadı. Ailesinin onayını sağlayarak çok çekişmeli olaylarla heykel bölümüne devam etti.
Sabiha'nın heykeltraşlığa karşı tutkusu üzerine coşkulu ve köklü eğilimleri onu bu mesleğin sırlarına ulaştırdı. İlk kadın heykeltraşı olmanın verdiği sevinçle yal nız Türkiye'de değil, ilk kez eğitim için gönderildiği Roma'da da ilk Türk kadın heykeltraşı olarak tanındı. Daha sonra sefire olarak bulunduğu ülkelerde de bu sıfatı ile şöhretini sürdürdü.
Sabiha Bengütaş'ın Yurtdışı Çalışmaları
Sabiha Ziya'nın İstanbul'dan sonra Roma'daki çalışmalarını iki devreye ayırmak gerekiyor.
İlk gidişinde® Sabiha'yı -İhsan Özsoy'dan sonra- etkileyen ünlü İtalyan heykel- traşı Canonica(3) oldu. Bilindiği üzere bu meşhur heykel üstadı Taksim'deki Cumhuriyet Abidesi ile İzmir'deki Atatürk heykelinin de sanatkârıdır. Ankara'da d£ eserleri vardır.
Sabiha Roma'ya ilk gittiğinde uzmanlığını Profesör Luppi'den kazandı. Sabiha devlet sınavını ikinci kez kazandığında yurtdışına devlet tarafından gönderilmiştir. Taksim'deki Cumhuriyet Abidesi yapılırken Canonica'nın asistanları arasında yer
aldı.
Sabiha Ziya 1933 yılında, büyük şairimiz Abdülhak Hamid Bey'in torunu Şakir Emin Bey'le evlendi. 1935 yılında soyadı kanunu gereğince kocasının aldığı Bengütaş soyadı ile tanındı. Değerli bir diplomat olan kocası Şakir Emin Bey hizmetlerinin uzun yıllarını İtalya'da yaptı. Roma Elçiliğimizde ve Napoli Başkonsolosluğum uzda uzun yıllar çalıştı. Bu arada Sabiha Bengütaş'da mesleğinin doruğuna eriştiği İtalya'da uzun yıllar çalışma imkanına kavuştu. Şakir Emin Bey, 1905 yılında İstanbul'da doğdu. Saint Joseph Lisesi'nden sonra Brüksel Üniversitesi'nde Siyasal ve Sosyal Bilimler Fakültesinden diploma aldı. 1925 yılında Dışişleri Bakanlığı'na girdi. Merkezdeki muhtelif görevleri dışında, uzun yıllar İtalya'da, M oskova'da, Varşova'da diplomat olarak bulundu. Çekoslovakya'nın Türkiye Büyükelçisi oldu. Eşi Sabiha Bengütaş bu dış görevler esnasında da mesleğini sürdürdü.
Sabiha Bengütaş'ın ilk yaptığı eserlerden dört eseri İstanbul Devlet Resim ve Heykel Müzesi'nde bulunmaktadır. Bunlar,Güzel Sanatlar Akademisi Müdürü Namık İsmail, estetik hocası şair Ahmet Haşim ve ünlü aktristimiz Bedia Muvahhit'içrVt: kendi büstüdür.
Sabiha Öengisu dönemin ünlü kişileri ile de yakın ilişki kurarak onların büstlerini yapmıştır. Bu arada ünlü ressamımız Hikmet Onat'ın, ünlü tıp bilginimiz Profesör Akil Muhtar'ın ve Hakkı Şinasi Paşa'nın, Ali Fuat Cebesoy'un, Mareşal Fevzi Çakmak'ın, İsmet İnönü'nün, Mevhibe İnönü'nün, Milli Eğitim Bakanı Haşan Âli Yücel'in ve nice tanınmış kişilerin büstlerini yapmıştır. Onu en çok etkileyen bugün hala Çankaya Köşkü'nün girişinde bulunan Atatürk heykelidir. Gerek bu heykel, gerek Mudanya'daki İnönü heykeli -açılan sınav sonucu- Sabiha Bengütaş'a verilmişti. Sabiha Bengütaş Atatürk heykelini Roma'da hazırlamış ve Türkiye'ye getirmişti. Heykeltraşımız uzun ömrünün son yılına kadar heykel sevgisi ile ve hayvan sevgisi ile yaşamıştır. Eşi, ağabeyi ve kızkardeşi kendisinden evvel birbiri ardından öldüler. Hayatta yalnız kalan Sabiha Bengütaş 88 yaşına kadar heykelden kopmadı.
Sabiha Bengütaş aynı zamanda yetenekli bir portre ressamıydı. Çok sayıda eş, dost portresi yaparak bunları kendilerine armağan etmişti.
Dipnotlar
(1) Sultan Aziz'in heykelinden çok sonra ve Meşrutiyet yıllarında İttihatçıların ünlü valilerinden Muammer Bey'in Sivas Valiliği döneminde ilk padişah Sultan Osman'ın heykelini yaptırdığı ve bu heykelin gericilerin tahribine uğradığı bilin mektedir.
(2) Sabiha Ziya 1925 yılında açılan Avrupa sınavını birincilikle kazandı. Ne varki o yıla gelinceye kadar Avrupa'ya devlet tarafından bir Türk kızı gönderilmemişti. Sabiha Ziya'nın bu hakkı iptal edilerek yerine ikinciliği alan heykeltraş Ratıp Aşir Bey gönderildi.Ratıp Aşir AÂdoğuf1898-1957)'nun çok sayıdaki eserleri arasında Menemen'de şehit olan Kubilay Abidesi, 1939 yılı sonlamîcla Erzincan'daki büyük depremden sonra oraya konulan İnönü Abidesi, Ankara'da Ziraat Fakültesindeki Atatürk Anıtı gibi eserleri vardır.
ISTITU TO ITALIANO DI CULTURA Meşrutiyet Caddesi, 161 - 80050 Beyoğlu
İ S T A N B U L
