[Ermeniler dosyasına ait not]

a lt ın d a 8 8 5 den 1079 a kadar bu v a z i y e t i muhafaza e tm işle rd ir.B u n d a n sonra b i z a n s l ı l a r Ermeni s t a n ı z a b t e t m iş le r ve B iz a n s lIla r d a n Selçuk­ l u l a r ı n hükmü a lt ı n a geçini ş l e r d ir .A n ı ta h rib e d i İmiş ve Ermenistan b a şta n başa y a k ı lı p y ı k ılm ı ş olduğundan E rm eniler Toros d a ğ la r ın a ve dağlardan k i.lik y a mm t aka s ın a i l t i c a e t m iş le r ve orada yavaş yavaş

tutunarak h a ç l ı s e f e r c i l e r d e n de d in h i s l e r i l e himaye görerek t e r k e t - t i k l e r i Ermenis tan ın büyüklüğüne mukabil küçük Ermenistan a d ın ı t a ş ı ­ mak ü zere K ilik y a m intakasında 1198 t a r ih i nde p a p a lık makaaıi l e Alman- \ ya İmparatorlu-' una ta b i b ir k ı r a l l ı k kurm uşlardır .Bu k ı r a t l ı k t a s ı r a -

s i l e Hupenyan,Hetomyan ve Luzinyan. nam ile üç s ü lâ le hüküm sürmüş ve c o ğ r a fî v a z i y e t i ve lim a n la r ı sa y esin d e b ir a r a lı k t i c a r e t b ak ı­ mından h a y l i ta ra k k i e t m iş t ir .F a k a t ondördüncü a sır d a Suri^ede h a ç l ı s e f e r kumandanlarının k u rd u k la rı d e v l e t l e r ortadan k a lk tık ta n sonra bu k ı r a l l ı k da M ıs ır memlûkları ta r a fın d a n ortadan k a ld ı r ılm ış ve ve küçük E rm enistanın son hükümdarı da o t a r i h t e K ıb r ıs t a Hükümet süren Lusignan hanedanı Koluna h a k la r ın ı terk ed erek 1392 de H ariste v e f a t e t m i ş t i r .Ve büyük Ermeni a ta n la küçük Ermenistan d iye İrmeni d&y® m ü v e rr ih le rin in a d l a n d ı r ı l d ı k t a n m ıntakalarda yaşayan Ermeni - l e r bundan sonra i s t i k l â l eld e edem em işlerdir.Erm eni t e r i n m i l l e t o la ra k m u kadderatların ın h ik â y e sin e g e li n c e :

Büyük Ermenistanda k a la n la r S e lç u k lu la r e lin e düştükten sonra o ğ o lla r ı n ve sonra O sm an lIların h ak im iyetin e i n t i k a l e t m i ş l e r d i r . O sm an lIların i ş g a l etm ed ik leri to p ra k la rd a k a la n la r İ r a n l I l a r ı n e l l e r i n e gederek bunlardan b^r k ısm ı geçen a s ır d a b "tü n Kafkasyadan İ r a n l I l a r ı Rusyaya kovduğu i ç i n Rus h âk im iyetin e i n t i k a l e t m i ş t i r . Küçük Ermenistan m m ta.kası i s e memlüklerden sonra k ış a b i r müddet m ü sta k il b i r İslâ m d e v l e t i h a lin e g e ç t ik t e n sonra OsmanlI id a r e s in e

i n t i k a l et- i ş t 'r . B u iz a h a tta n sonra Ermeni kaviminin dünya ü zerin d e k i durumunu şu ş e k ild e t e s b i t mümkündür.Ermeniler büyük k i t l e h a lin d e Osı: a n lı im p aratorlu unda« Rusyada ve * randa m e v c u ttu r la r . Fakat a y r ı­ l ı p dünyanın her t a r a fın a y a y ılm ış Ermeni ce m a a tle ri mevcut olup

-Uij, a->

y iıv .l c ih e tin d e n Kraurum*'la hemhudut olu p öbür c ih e t ­

le r in d e n Ira k ,S u riy e ve d it';er Şark V i lâ y e t l e r i y le kuşanmış

bulunmakta-0

-t a j d iğ e r

a e i“ z l olan D ^ a r b e lir 'le , kasabalarında b a lk ı UtmuOyU m jdrtte

mıv v u . r l /m b e ı t i r ’ in çok e sk i a s ı r l a r boyunca devam eden t e r i - 1“ u“ aesmeksıoııı Duranın b irço k küçük ve m üstakil İslâm d e v l e t le r i n i b arın d ırd ık ta n sonra Karakoyunlu ve Alikoyunlu d e v le t le r in in burada Dükte sar d ü k le rin i bundan sonra İran Şanı İ s a a i l i S a f e v i ’ n in e lin e geçerek

Tavus dullan Selim tarafından İm p a r a to r u «» ilh a k oluı..doğunu ve o t a r i h - ey?llet it t ih a a « -« ilip ondan eonra da v i l â y e t l e r i n t e ş k i l i s ı r a s m - da ’Jİ1’ T iia y e t oiauüunu söylemek İ t a a t e . » a f a l M y a b b c k ir , Uardin ve Srgrml M e n i sancaklarından teşek k ü l eden bu v i lâ y e t i n bogyiiz bine y a l ı c a , hulusundan yüz. k ır k bin ¡tadarı b i r m i,d e r i K a to lik ve P rotestan

olmak

mahur, « y m a Kürt mevrut

ffiUdar

oc_Lion uaiıit siâitanatiimı ortalarii-tı« G i r i t » l i

Paşa

Eıyarbclar'dü i y i b ir isim baratam*

tâkibeden

arasında

muide t kulanı ve b ir eser baratana çıkmamıştır. Emeni p a tırd ıla ra

sına,, v a li bulunan Mehmet unla Pa*a is im li v a lin in Erraenilerin

esine «tea ta to g österd i,,i Avrupa'da iddiu edilmiş „s o k a ld ırıld ık ta n

sonra da b ir 1«, l ı t e l i tepişerek bunların sonuncusu olarak

lıktan te rfia n gelen kümeli beylerbeyi p a y eli, dürüst ve ¡e r d i

m , ut İ r ili i-oça is im li b ir zat da b ir

vek il o ı i u ü y l e

-c id d î lim itler v e r i -c i b i r mâhiyet alm ış bulunduğu s ır a d a i l â n e d ile -c e k t ir B i t l i s v i l â y e t i Mamuretülazlz *l e Şark v i lâ y e t le r i n i n en garpta o la n ı, ya n i Yan arasında küçük, d a ğ lık , g e r i ve f a k i r b ir maııtakadır . n u f usu 300 b in kadar olup E ü rtle Jâmeniden mürekkeptir. B i t l i s Ortaçağda b ir Kürt d e v le tin in s a h a s ın ı t e ş k i l edip Yavuz Sultan S e li, zamanında ve mukavemet göstermeden OsmanlI İmparatorluğunun h â k im iyetin i kabul etmiş­ ken makamında kalan hükümdarı b ir müddet geçince İran t a b i i y e t i n i kabul etm iş ve Süleyman Kanunî *nin o rd u la rı Bağdat fe th in e giderken İran hâki­ m iy e tin i buradan k a ld ır m ış la r d ır . Bununla beraber Kürt b e y le rin in hâkimi­ y e t i Dördüncü Murad samanındaki İ k in c i Bağdat fe th in d e k ıs a b ir f â a l l e

id râ k etm iş ş a r t i y l e 1847 ry® kadar- sürecek , 1821 harbindeyse ile r d e cte ani ataç eg im iz g i b i İran, v e lia lıd i Abbas M irza1 nan i s t i l â s ı B i t l i s ’ e kadar dayanacaktır . B i t l i s ancak 1847 *ue ve ş i d d e t li b ir mukavemetten sonra m a h a lli b e y le r in hâkimiyetinden a lın a ra k hükümet t e ş k i l â t ı vucu.de g e t i r i l e c e k ve v ilâ y e t mintak a sı merkezi Muş olup bu kasabanın ism ini ta ş ıy a n b ir sancak i t t i h a z e d ile r e k Erzurum v i lâ y e t i n e b a ğ la n a c a k tır. 93 harbinden sonraysa Erzurum v ilâ y e tin d e n a y r ı l ı p Muş *a t â . i ’ b i r k ıza olan B i t l i s v i lâ y e t merkezi i t t i h a z e d i li p v ilâ y e t e de B i t l i s adı v e r i­ le c e k t i r ve o saa&ndanberi devam eden t e ş k i l â t ı mucibince v i lâ y e t , Iîefoi B i t l i s , huş, S i i r t ve Genç s m c a lla r ın d a n raürei k e p tir . İ k i İrm eni ayak­ lanması hemen bütün Şark v ilâ y e tle r in d e n ziyade ve ev v e l B i t l i s ’ te kendi« s i n i h is s e t t ir m i ş ve merkez sancağına tâ b i* b i r Kuza olup E r .a n i le r in e k se ri e t i haiz bulundukları Sason kazasında geçen o la y la r ve ay ak lansa- Ermenilere k a r ş ı g ö s t e r ile n mukabeleni- ş id d e t i -E r ¡e a ile r maddesinde de a n lat cr imiz v e ç h i l e - bu dâvanın mühim s a g u la r ı n a sebep t e ş k i l etmiş­ t i r .

B i t l i s de h a y li v a l i d e ğ i ş t ir i liş v i l â . etlerd en b i r i d i r . Son

Zii- arıla rd a Şûrayı D evlet âaalağinden naklen v a l i olup b ir müddet v i lâ y e t —' te kalan ve h a ttâ v ü z a re tle t a l t i f e d ile n E ö rit Paşa i s i m l i v a l i halkan

-

5

eden e r m e n ile ri de ihmâl etm em iştir.Bunun b i r t e s i r i o la r a k da Osep Argotyan i s i m l i b i r p isk op os b i r ” A ra ra t k ı r a t l ı ğ ı p r o j e s i ” h a z ır la y a r a k S e n p e tre sb u rg 'a takdim etm iş ve bu p r o je Ç a riçe hüküme­ t i ta r a fın d a n da tasvibo lu n m u ştu .F ak at Rus o r d u lu n aşa ;i la r a pek sarka.madıkl arından A rarat k ı r a l l ı ğ ı b i r h ayal ş e k lin d e ve Rus A r ş iv ­ le r in d e k a lm ış tır .;3 u .ta r ih te n sonra uzun s e n e le r A rm on ilerin Osman­ l ı l ı k ca m ia sı aleyhind e b i r ih a n e ti kaydedi İmi,ye ç e k t i r .S u lta n :.ah- mut zarı.anında b i r .ermeni k a t o li k a i l e s i n i n büyük b i r i t i ­ bara. mazhar olduğu g ö rü lecek ve Kazaz A r tin i sisinde b i r edam s u lta n ¿v.ahmudun teveccühün' kazanarak t ü r lü n ü k te le r ve t u h a f l ı k l a r l a Padi­ şah tan camaati namına da h a y li m üsaadekârlar k o p a r a c a k la r d ır .

Ermeni m i l l e t i n i n mevcudi e t i i ç i n 1863 mühim b ir t a r i h ­ t i r . Z ir a bu t a r i h t e Osm .a n lı D e v le ti k e n d ile r in e adetâ b i r m e şru tiy e t v e ri y o r.E rm e n ile r 1 4 0 azadan mürekkep b i r m ili £ umumî m e c lis seçmek

selcıhi e tin e sah ip o l u y o r la r . İsta n b u l P atrikh an esin de toplanan bu m e c lis 20 ra h ip ,P a trik h a n ey e ta b i v i lâ y e t le r d e n 4 0 ve Ista n b u ld a n ■seçilm iş 8 0 mümessilden mürekkep bulunuyor ve Dondan m u h te lif mec­

l i s ia m ile ve ruhanî ve cisrnanî k ısım la rd a n mürekkep ik in c i b ir m e c lis vücode g e t i r i l i y o r . v e Patrikhane hükümet iç in d e ik in c i b ir hükümet m ah iyeti a lıy o r.B u n d a n b ir kaç sene sonra p a t r ik s e ç i l e n Hırımyan i s im li rahip i s e h a r a r e t li b i r ermeni m i lli y e t p e r v e r i olduğu i ç i n m ekteplerde Ermeni t a r i h ve c o ğ r a fy a s ın ın Okutulm asını ve çocu k lara Ermenistan i s t i k l â l i aşminin t e l k i n e d ilm e s in i temin e d iy o r .Y e d i sene sonra çıkan Rusya harbine ve OsmanlI İm paratorlu ­ ğunun p a y la şılm a k üzere göründüğü devre bu t e l k i n l e r h a y li mansul vermiş b ir halde v a r ı l ı y o r .

93 harbinde Üsmanlı D e v le ti mağlup olunca Ermeni m i l l e t i ilanına p aüx* ; khunenin a y a s ta fa n o s ta ve B e rlin a e y a p tı ı te ş e b b ü s le r

ve 61 i n c i madde i l e a t i n ın a hükmedilen i s t i k l â l tohumundan mah­ s u l a la b ilm e k üzere s a r f e d i le n g a y r e tle r hakkında a l t ı n c ı bölümü­ müzde k a f i derecede malûmat v e r a iç im iz i ç i n Ermeni M i l le t i n i n

> * t > ¿ b ı Ş f ' İ

hiikfimet

in k ılâ p ta n

Şark v i l â y e t l e r i n i n müntebasını t e ş k i l ederek Şark kısm ı Husya ve İ r a .:.'la hemhudut o la n Yan v ilâ y e t in e g e lin c e , OsmanlI t o p r a k la n

iş in d e bulunan ve kendi a d ın ı ta şıy a n g ö ll e sn yüksek d ağ ı o la n Ararât b a ğ ın ı ih t iv a eden b ir saha olup U e fs i Yan ve H akkâri. sancaklarından mllre’ .kep bulunmaktadır. Van v i lâ y e t i n i n nufusu 430 bin talimin edilmekte olup bunun 250 kadarı Mfc lümandır ve bu nikdardan 210*u h u rt ve 4G bin kadrcı lü cktü r . 18b b in nurusun doksan b ir kadarı H asturİ , 80 b in kadarı irm eni ve m ütebakisi Keldani K a to lik fcir. Yan gölündeki Ahtamar adasında Erm snilerin ve Hakkâri v i lâ y e t i n i n Külemerifc kasabasında

h a s t u r İle r in p a t r ik le r i v a r d ır . Yan v i lâ y e t in i n mazisinde de basan möa- taki.! ve baz an İ r a - d e v le tin e t â b i ' Kürt b o y le r i görülm ektedir. 1 5 3 4 ’ den it ib a r e n Van OsmanlI hâkiî â y e tin e i n t i k a l etmekle beraber m ah allî hükâ- m çtçik ior devam etmiş v e . 1821 harbindeyse 1 jTcİİ'1 v e li a h t ı Abbas Mirza

v i l â y e t i i s t i l â ederek , h a ttâ B i t l i s ’ e kadrr yürümüştür, Van v i l â y e t i daha ervvel de sö y le d iğ im iz g i b i sancak halinde b a ğ lı bulunduğu Erzurum'- don İii7B * den sonra a y r ıla r a k b i r v i lâ y e t i t t i h a z edilm iş ve Hakkâri

'kaza olduğu halde a y r ı b i r v i lâ y e t i t t i h a z edilm işken b ilâ h a re Van’ a lanmış t ı r . ..irmeni ps. t a r l ı l a r ı esnasında zengin .ve uyanık E rm enilerle

ueokûn

v.u.âyet merkezinde

mili i-alin

k a n lı

zuhur

n ı

etm iştir. 1907 'denberiyse bazı hudut i h t i l â f l i r ı / i l o r i : . ürere!:

in

eriye'*

h a y a tın a ai t bu mühişı s a f h a l a r ı burada te k ra r etmeks-5 z in 1896 dan sonraki zamana gelmek ic a b e u e r.n u ya c ı r d i l o r ilan sonra b^r k ısım

kimeni i h t i l â l c i l e r i Husyaya s ı ğ ı n a c a k ,b a z ı s ı ira n sa y a ve daha başka y e r le r e k a ç a c a k tır .v e a r t ı k bu teşeb bü sçe e z i ld i k t e n sonra a r t ı k lirken i l e r büyük t e r t i p t e b i r i h t i l a l h a re k e tin e teşeb bü s e tk iy e c e k ve îsta n b u ld a İrmeni kanı, dök lm iy e c e k ti r . irm eni 1 e r in de ao'iu anado- lu d a h iç m esele ve g a i l e s i z y a la d ı k la r ı n ı id d ia k a b il d e ğ i ls e de Avrupayı nriiaaheieye davet eaecek ehemmiyette b i r k a r g a ş a lık ç ık m ıy a - c a m tır .ly O ^ temmuzunda S u lta n hamide Cuma s o la x .li

1

ğu halde h a y li müddet sonra f a i l l e r e le geçin ce a n la ş ılm a ila bera­ b e r vakanın zuhuru esn asın da k e y f i y e t i n malûm o lm a y ış ı h a s » b ile ir m e n ile r her hangi b i r g a le y a n ın kurbanı o lm a y a c a k la r d ır .S u lta n Hami a i n suiknsda ¿.urban g itm e si kan., a t i l e Erm enilerce h a zırla n m ış b i r ayaklanma p la n ı olu p olmadı

,1

S u lta n Hamiuin 1895 û-e ta h t ve t a c ı n ı te h lik e y e atmış o la n Srm enilere k a r ş ı bu ta r ih t e n i t i b a r e n s i s t e m l i b i r p la n la h arekete geçmeni i n i s ö y le m e li ve bu h ususta her h İde b ilh a s s a e c n e b ile r d e n çekinmiş o ld u .unu i l â v e e t m e lid ir .D e v le t h iz m e tle rin d e bulunan Ermeni r i c a l i n i de m evkilerin d e bırakm ış ve h a tta h a z in e i hassa n a z ı r la r ı n ı n Ermeni o lm a la r ı h ak lın d a k i yine kendi zamanında h a s ı l olmuş ananeyi de bozm am ıştır.Ancak Ermeni z e n g i n le ;i n i n

k o m ite c ile r i v e le v k i iste m iy e r e k yardım 'm ecburiyetinde k a l d ı k l a r ı n ı n a z a r ı dimkate a la r a k bu zengin ır k ı n daha ok zenginleşm em esini temine hadin b i r t e t b i r o la ra k hükümete a i t t&ahnüt i ş l e r i n e erme­ ni le ri.n alınm am asını emretmiş bulunm aktadır.

Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi