ORTA ASYA KAZAK TÜRKLERİNİN
TARİHÎ DESTANLARININ TEŞEKKÜL MESELELERİ
" O r t a A s y a T ü r k l e r i n i n t a r i h î d e s t a n l a r ı n ı n t e ş e k k ü l ü m e s e l e l e r i n i n d e t ü m T ü r k t a r i h i v e f o l k l o r u i ç e r i s i n d e d e ğ e r l e n d i r i l m e s i , t a n ı t ı l m a s ı , s ı r a b e k l e t m e d e n y a p ı l a c a k ö n e m l i i l l e r i m i z d i r . "M u h ta r k a n O R A Z B A Y O Ğ L U *
O rta A sya K azak T ü rk lerin in T a rih î d e sta n larının en eski türleri, aynı zam anda, tiim T ürk m il letin in esk i d e v irle rd e o rtay a çıkarm ış olduğu eski T ürk d e sta n la rın d a n k a y n a k la n d ığ ı bilin m ek ted ir. Eski d e v irle re ait bazı d estan ların diri n u sk a la rı, g ü n üm üzdeki O rta A sya K azak T ürklerinin bir çok d e sta n la rın d a ra stlan m ak tad ır. Ö rn eğ in , "A Jpam ıs", " E r-T a rğ m " , "K a m b a r B a tır" , " K o b ıla n d ı H a tır' gibi, O rta A sya K azak T ürklerinin destanlarında b u lunm uş çok eski T ü rk ç e k elim eler, a tasö zleri, d e y im le r , o d e s ta n la r ın ç o k e s k i d e v ir le rd e n g ü n ü m ü ze u laştığ ın ı, dil ve tarih î bakım dan büyük önem lerle anlatm aktadır. Ç ü nkü, günüm üzdeki Türk d ünyasının m ev cu t olm uş tüm k ü ltü rleri, m ed en iy e ti v e g e le n e k le ri b ü tü n k ıta la ra d a ğ ılıp h a y a tın ı sü rd ü rü y o rsa da, esk id en k a lm ış ana ö z e llik le rin i h iç b ir zam an k a y b e tm e m e k tç d ir. H âlen beş bin se n e e v v e l o rta y a ç ık ıp k a lıp la ş m ış , büyük b ir ö zellik taşım ış T ürklük kültü rü m ü z, eski e fsa n e le ri n i, e sk i h ik â y e le rin i, e sk i d e s ta n la rın ı k u şa k tan k uşağa, d ev am lı an latarak , canlı b ir şekilde ileriye g id iy o r. Y a rın la ra u la şıy o r. B u n lar, bizim m ille tim izin kaç bin senelik m an ev i ü rü n lerin d en to p lanm ış, m illî k im lik le ri altın d a korunm uş bir değer b içilm e im k ân ı o lm ay an zen g in liğ im izd ir.
B ir m illetin tarih i, kü ltü rü , m an ev i ze n g in liğ i sa d e c e m ille tin g e ç m iş in d e o rta y a ç ık a rd ığ ı şe y le r d e ğ il, fa k a t, o n ların h ep isi de şu m illetin m ille t o la ra k y a ş a m a sın d a b ü y ü k önem taşıy a n , d iğ e r m i l l e t l e r l e m ü n a s e b e te g e tir e n , m il l î h a y a tın ın e b e d î k im lik k a rtıd ır. E ğ er bu kim lik k artım ızd a n ay rılacak o lu rsak , o zam an, bizim in sa n lık h a y a tım ız da k a y b o la c a k , a y n en d iğ e r c an lılar gibi k a m ım ız ın doyduğuna m em nun olacak d urum lara g ideceğiz. Ç ü nkü, bir insanın kendi kim liğ in i b ilm e si, k im lik k a rtın ı kendi m ille ti için taşım ası, inasanlık a çısın d an b ü yük vaziyettir.
T arih d ek i b ir çok b atu rla rım ız d a, aynı za m anda, kendi b aşın ın m en faatleri için değil, bütün
* K ü i l ü r B a k a n l ı ğ ı , H a l k K ü l t ü r ü n ü A r a ş t ı r m a D a i r e s i T ü r k K ü l t ü r V a r h ğ m ı A r a ş t ı r m a Ş u b e s i U z m a n ı .
T ürk m ille tin in m illî k im liğ in i k o ru m a , ta rih ve k ü ltü r z e n g in liğ in i y arın lara u laştırm a am acıy la zir giyerek, düşm anlarla ölüm ile ö m ü r savaşlarına girdi. M illî birlik ve b eraberliklerin savunulm asına büyük katkıda bulundu. G ü n ü m ü ze ulaşan bir çok d e s ta n la r d a , K a z a k T ü r k le r in in O rta A s y a b o zk ırların d a yaplığı m illî m ü c a d e le le r, T ürk m il letin in v arlığ ın ı, kim liğ in i korum ak y o lu n d ak i kan d ö k m ü ş a ğ ır sa v a ş o la y la r ı b u lu n m a k ta d ır. Ö rn eğ in ,' 13. y ü z y ılla rd a n b a ş la y a ra k , N aym aıı, M erkit, Kara H an gibi O rta A sya'da kurulm uş Türk d e v le tle ri a ra sın d a ve M o ğ o l işg a liııa k a rşı 18. y ü z y ıl y a rısın a k a d a r, aşağ ı y u k a rı b eş y ü zy ıla u la ş a n b ir d ö n e m d e k i b ü yük o la y la rın iz le rin i görm em iz m üm kündür.
B iz bu a ra d a b ü tü n O rta A sy a K aza k T ü rk le ri'n e a it 6 0 'ta n fa z la ç e ş itli d e s ta n la rın a d e ğ in m e m iz , o n la rın h e r b irin in k e n d i b a şın a taşım ak ta olan d eğ işik a n la m la rın ı, o la y la rın ı, ta rihini ö zetlem ek için çalışm a m ız m üm kün değildir. Ç ü n k ü b iz sa d ece, son d e v irle rin o la y la rın ı a n latm ış d estan lara d e ğ in e re k , 17 v e 18. y ü z y ılla r daki R usya v e Çin gibi süm ürgcciliklc uğraşan dev- letlcrifi a sk e rî istilâsın a v e siy a sî b ask ıla rın a k arşı m eydana gelm iş o lay ları, fak at şu o lay lard a o rtay a ç ık m ış m illî k a h ra m a n la rım ız ın g e rç e k h a y a t larından yazılm ış d estan ları anlatm aya çalışacağız. O nların ta rih î teşekkül m eselesin e değineceğiz.
18. yüzyıllardan b aşlay arak , R us ve Ç in dev- le te rin in O rta A sy a 'd a k i K azak T ü rk le rin e olan b a s k ıla n ın daha da k u v v etlen d irm işlerd i. O n lar b ir y andan ask erî istilâ sın ı sü rd ü rü rk en , d iğ e r taraftan d a , s iy a s î a ld a ım a ç a re le rin i a r a m ış la rd ı. Bu sıralarda, O rta A syadaki Büyük K azak devletlerinin biri y e rin d e ta n ın m ış o lan A b ılay H a n lığ ın a , sık sık elçi göndererek, bütün K azak T ü rk lerin in kendi id areleri altın a g irm e le rin i te k lif etm işlerd i. A blay Han için yazılm ış "Sabalak" ad ın ı taşıy a n b ir d e s tanda, y u karıdaki tarih î o layların bazı tarafları dile g itirilm iştir. "K iil-Töbe" yani "K ü l-T ep e” adındaki bir yere toplanan K azak T ü rk lerin in büyük bir k u
ru ltay ı da söz k o n u su olarak* bu ku ru ltay d a, K azak T ü rk le rin in a ld ığ ı ta r ih î ö n em ta şıy a n b ir k a ra n , m illî savunm a hakkm daki büy ü k te d b irle r alm aktaki o y b irliğ i, ay n en d e sta n ’m n b ir ço k b ö lü m ü n d e an latılm ıştır. Bu k o n u d ak i v a sik a la r da ta rih î k a y n a k lard a şö y le k a y d e d ilm iştir: 10 E kim 1732 y ılın d a to p lan m ış olan biitün K azak T ü rk lerin in b eğ leri ve b ilg in le ri k u ru lta y ı, R u sların te k lifin i reddetm iş ve R u slara şö y le ce v a p v erm iştir. "B iz R u sla rla sulh için d e y aşam ak istiy o ru z . F akat te b a a sın d a olm ak iste m iy o ru z ". B u rad a, b iz h a lk ım ız ın bazı d e s ta n la rın ı ta rih d e k i o rta y a ç ık m ış g erçek o la y la rd a n k a y n a k la n a ra k teşek k ü l ettiğ in i anlam aktayız.
K azak T ürklerinin günüm üze kadar ulaşan des tan ları içerisinde, eski T ürk dü şü n celeri, gelenekleri ve tarih î h ay at belg eleri çok taraflardan göze çarpan "K ozı-K örpeş ile B ayan-Sulv" destanıdır. Bu d estan da en e sk i O rta A sya T ü rk le rin in A n ay u rtların d a g e ç irm iş o ld u k la rı g ö ç e b e h a y a tla rı, so n ra m al sürüsünün azalm ası v e nüfu su n h ızla artm ası se b e b iy le , h e r k ıtay a g ö ç e tm e le ri ve o n ların b irb irin d en ne k a d a r u z a k la ş a ra k g itm iş o lu rsa d a, esk i k ö k lerin d en h iç b ir zam an k o p m ad ığ ın ı, güçlü b ir k ü ltü r b a ğ lılığ ı v a rlığ ın ı dile g etirm iştir. D estanda adı geçen S a n b a y ile K arabay gibi iki adam ın, eski T ü r k le r in i k i b ü y ü k b o y u n u te m s il e t liğ i gö rü lm ek ted ir. S a n b a y göç ederken şöyle b ir v e d a laşm a şiiri okum uştur:
K ö r o ğ l u D e s t a m ' n ı n O r t a as y a
R i
vayetleri (Baş tarafı S. 11'de)
K ö ro ğ lu ’nun yaşlanm ası da rol oynam ış
olabilir. Zirâ, daireleşme ameliyesindc, birin
ci dairede Köroğlu, ikinci dairede Avaz Han -
Haşan Han ve üçüncü ile dördüncü dairelerde
K öroğlu'nun torunları ve küçük torunları
m erkezî figürler haline gelm ektedir. D o
layısıyla, Tacik rivayetlerinde göze çarpan
gelişm e, Avaz Han dairesi destanlarla ilgili
olmalıdır.
B ütün bu rivayetlerden anlaşılacağı
üzere K öroğlu, destanının efsanevî kahra
manı olarak sıradan bir adam değil, atadan -
babadan bir bey,bir han oğludur. Kendisi,
halkını adaletle idare eden, düşm anlarına
B altalı, B a ğ an alı adlı ilim sa ğ o l, (B altalı, B ağanalı el am an bol,)
K u rb ağ alı, filizli gölüm sağ o l (K u rb ak a lı, b ald ırg an lı g ö l am an bol)
Y ü zü m ü y ık a y ıp , g ö b e k b ağ ım k e sile n , (K ir cvıp k indirgim di kesken çerim )
O y n a y ıp -g ü lü p b ü y ü d ü ğ ü m y e rim sa ğ o l (O ynayıp-kulip e r cetken cer am an bol.)
B ir m ille tin ta r ih î d e s ta n la n m n te ş e k k ü l m eselesi, şu m ille tin b ü tü n v arlığ ın a v e k ü ltü rü n e d e ğ in en büyük b ir k o n u d u r. T ü rk h a lk ın ın ta rih sa y fa la n n ın h e r d ö n em in e b ıra k tığ ı h e r p a rç a va- s ik a la n , m ille tim iz in ta rih te k i b ir b ü tü n ta rih i zen g in liğ in i o lu ştu ra n d e ğ e r b iç ilm e y e n v a rlık tır. Ç ü n k ü , bu k o n u d a k i a ra ş tırm a la rım ız ın b u n d a n so n ra d a k i y e rle rd e tü m T ü rk ta rih i v e fo lk lo ru iç e risin d e d iğ e rle n d irilm e si, ta n ıtılm a sı sıra b e k letm ed en y ap ılacak ö n em li işle rim iz d ir. B u rad a, biz sadece konunun çok önem li o ld uğuna değindik. Bu h izm etin y ap ılm ası, ilim a d a m la n m ız ın büy ü k k a t k ı l a r ıy l a m ü m k ü n o l a c a k t ı r .E ğ e r , k e n d i varlığım ızı, kendi kim liğim izi k en d im iz k o ru m a z s a k , 't a r i h t e b i r ş e y le r im iz v a r m ış " g ib i b a ş k a la n n ın sö y le n tile rin e in a n ırsa k , b u n la n n s o nucu ta rih im izin , k ü ltü rü m ü zü n ve fo lk lo ru m u zu n y o k o lm asın a se b ep o lacak tır. B u se b ep le büy ü k te d b irle r alın arak , y en i ç a lışm a la n n o rtay a k o n u l m ası beklenm ektedir.
