Bitümlü Şistlerin Değerlendirilmesi
Konusu tie İlgili Yeni Gelişmeler
nBitümlü şistlerin değerlendirilmesi için ya pılan çalışmaların hemen hemen tamamı şistlerden ham petrol elde etme yönünde odaklaşmakta ve bu alandaki çalışmalar da, dünyadaki ve özellikle ortadoğudaki si yasi durumda gözlenen son gelişmeler, bunun sonucunda başlatılan petrol ambar gosu ve nihayet OPEC'in kuruluşu gibi nedenlerin dürtüsü ile, en yoğun olarak ABD yürütülmektedir.
özellikle 1974 yılı çok geniş kapsamlı ya tırımlar ve hazırlık faaliyetleri ile bitümlü
(*) Kaçak fiyatlandırma sistemi, çok uluslu pet rol tekellerinin paravan kuruluşları olan baz] pazarlama firmalarının, hem ithalatta ve hem de ihrcatta uyguladıkları bir esnek dış ticaret taktiğidir. Örneğin, ABD kökenli bazı şirket ler küçük arap emirliklerinden OPEC tara fından saptanan tavan fiyatının altında — bj emirliklerin aynı zamanda OPEC üyesi olma larına rağmen — gizlice ham petrol ithal ede bilmekte ve aynı ham petrolü ABD hükümeti tarafından ticari ambargo uygulanan, S. Al lende hükümeti yönetimindeki Şili'ye, yine giz lice ihraç edebilmektedir. (Ç. N.)
şistlerin geçmişinde en göze çarpıcı bir yıl olarak kayıtlara geçmektedir. Bitümlü şist yatakları için tahsis edilen yatırımla nn niceliği hakkında bir örnek verecek o-lursak, 1974 yılı ortalarında gelişme halin de olan belli başlı dokuz projenin altısı için 480 milyon $ ve diğer üçü için de 540 milyon $ ayrıldığını söylemek yeterli ola caktır. Endüstriyel çaptaki hazırlık faali yetleri için de, Colony Development Ope ration tarafından planlanıp 1974 yılı sonun da konstrüksiyonu tamamlanacak olan 5Ü.O0O varil/gün kapasiteli bir tesis örnek olarak gösterilebilir.
Başlangıçta da değinildiği gibi, bitümlü şistlerden petrol üretimine gitme konu sundaki karşı konulmaz istek, had safha ya gelen enerji bunalımından ve zaten az aurumda bulunan ham petrol arzının gi derek daha da azalması olasılığının kuv vetinden ileri gelmektedir. Bütün bunla ra rağmen; bitümlü şist projeleri, yeni baş lamış olanların dışında, bir takım sorun larla karşılaşarak ciddi tehlikelere maruz kalmışlardır.
Söz konusu sorunlar hiç de yadırganacak gibi olmayıp, bitümlü şistlerin endüstriyel çapta işlenerek petrol üretilmesi için gi rişimlerin yapıldığı ve ardından da ranta-bilite yoksunluğundan ötürü aynı girişim lerin terk edildiği 20'li yılların başından be.
p çok kez ortaya çıkmıştır. Temel sorun ise, bitümlü şistlerden üretilecek olan pet rolün maliyetinin çok yüksek olması ne deni ile beylik ham petrol ile rekabet ede memesi olmuştur.
EKONOMİK DURUM
Petrol ihraç eden ülkelerin izledikleri po litika ham petrol fiyatlarını arttırdığından, petrolün ABD tarafından siyasi bir araç olarak kullanılması olasılığı, ham petro. için uzun menzilli değerlerin tayin edilme sini güçleştirmektedir. Bu tayinleri yapa cak olan plancılar ise; hem ham petrol ikmalinde yüksek ölçüde «bağımsızlık» kazanmak için uğraşmak ve hem de «ka çak» ham petrol fiyatlarına (*) karşı diren mek biçiminde olan ABD hükümet strate jisini ve ayrıca da düşük fiyatlı ham pet rolün daha çok talep edileceğini hesaba katmağa zorlanmaktadır. Bu paradoksiyel durumlara başdöndürücü bir hızla yükse
len enflasyonun vurduğu son darbe de eklenince; bitümlü şist teknolojisi alanın da önder durumda bulunan Colony Deve lopment kuruluşu bile, önceden 400 mil yon $'a mal olacağı tahmin edilen ve en düstriyel çapta faaliyete geçmesi bekle nen bir tesisin maliyetinin 800 milyon $'ı bulacağının anlaşılması üzerine, konstrük siyon işlemlerinin durdurulduğunu açık lamıştır. Ürünlerin bugünkü değerleri ve en önemlisi bu ürün değerlerindekf İstik rar yoksunluğu şirketlerin endüstriyel çapta bir tesis kurma riskine katlanmala rını olanaksızlaştırmaktadır.
TEKNOLOJİK DURUM
ABD sınırları içinde bulunan bitümlü şist rezervlerinin uzanımı uzun bir süredir bi linmektedir. Madencilik Dairesi (ABD) ta-rcfından hesaplanan rezervlerin ham pet rol eşdeğeri 1,3 milyar varildir ve bunun
işletilebilirliği olan bölümü de tahminen 300 milyon varü kadardır.
Mevcut ekonomik durumdan doğan tered dütlere rağmen, birçok sanayi eksperi bi tümlü şistlerden petrol elde edilmesinin günümüzde dahi kârlı olacağı gerçeğini belirtmektedirler, ama yine de harcanan çabalara da bağımlı olarak, bu görüşler grubtan gruba değişmektedir. Örneğin, yukarda adı geçen dokuz projeden bazı larının 1974 yılı esnasında daha ancak başlangıçları tamamlandıkları hafde, di ğer daha gelişkinleri ön arazi konstrüksl-yonlannı bitirmiş durumdadır.
Bitümlü şistlerden petrol üretiminin bey lik yöntemi, madencilik İşlemleri ile şist lerin istihracı ve kırılması, sonradan da bunların bir tesisde yakılarak damıtılma sından ibarettir. Ürün içinde bulunan azot ve kükürdün atılması ham şist yığınının ek rcfînasyonu da gerekir.
Bazı bitümlü şist projelerinde bu beylik üretim tekniği kullanılırken, diğerlerinde de «yerinde kazanım» (in-situ recovering) veya «yeraltında damıtma» {underground returning) adh verilen daha güç çeşitleme lerin araştırılmasıyla uğraşılmaktadır. Bu türden olan ve Tosco II diye anılan bîr pro ses, 1.000 ton/gün'lük bir kapasite için de nenmiş ve endüstriyel çapta tesis kurmak isteyen girişimciler için lisans almaya ha zır duruma getirilmiştir.
Bitümlü şistlerin değerlendirilmesi ile uğ raşanlara bir göz atılacak olursa, petrol alanında söz sahibi olan iri tekellerin isim lerine rastlanıiacaktır. Yukarda söz konu su edilen dokuz projenin kimlikleri de a-şağıda sıralandığı gibidir :
1 — Colony Development Operation (At lantic Richfield, The Oil Shale, Shell Oil ve Ashland Oil şirketlerinin oluş turduğu bir ortak girişim)
2 — Occidental Petroleum ve Garret Re search Corp.
3 — Paraho Development Corp. (17 ayrı şirketten oluşan bir grubun kefaleti altında kurulan bir ortak girişim.) 4 — Union Oil Co.
5 — Utah Federal Tract U-a (Sun Oil ve Philips Petroleum tarafından kiralan mış olan bir ruhsat sahası ile ilgili proje).
6 — Utah Federal Tract U-b (Sun Oil, Philips Petroieum ve Sohio tarafın dan kiralanmış olan bir ruhsat saha sı ile ilgili proje).
8 — Colorado Federal Tract C-a (Stan dart Oil of Indiana ve Gulf Oil tara fından kiralanmış olan bir ruhsat sa hası ile ilgili proje).
8 — Colorado Federal Tract C-b (Atlan tic Richfield, The Oil Shale ve Ash land Oil tarafından kiralanmış olan bir ruhsat ile ilgili proje).
9 — Superior Oil Co.
Bu projelerden Colony Development, iler lemekte olan hazırlıklarını ekonomik riski minimize etmek amacı ile 1974 yılı sonun da oldukça yavaşlatılmıştır. Occidental. Union Oil, Praho ve Superier Oil projeleri ise daha proses geliştirme safhasındadır. Bu dört projede bulunan Occidental, Pa-rcho ve Superior arazi çalışmaları yap makta, Union Oil ise Colony tesislerinin ye kınında kurulacak olan 5.000 varil/gün'-lük bir prototip tesisin inşasını planlamak tadır. Geriye kalan diğer dört proje ise. 1974 yılının ilk yarısında eyalet hükümet
lerinden ruhsat kiralamaktan öteye ge çememiştir. Diğer beş projenin ayrıntılı o-larak tanıtımı aşağıda sırasıyla anlatıldığı gibidir.
1 — Colony Development Operation Bitümlü şistlerin endüstriyel çapta değer lendirilmesi alanında önder olan bu gir; şîm, işletmeci kuruluş olan Atlantic Rich field ile birlikte, Tosco II damıtma prose sini kullanarak yarı işler durumda 24 mil yon $'lık bir yatırımı 1974 yılında gerçek leştirmiştir. 1974 yılı sonunda konstrüksi-yon faaliyetleri askıya alınana kadar, pro je bu alanda yol alan diğer örnekleri ara sında en önde gideni olmuştur. Colorado-daki Grand Valley bölgesinin 15 mil ku zeyinde 8.000 ft'Iik bir yükseltide bulunar: rezervleri işletmek üzere endüstriyel çap
ta bir tesis kurularak, odatopuk yöntemi ile 66.000 ton/gün şistin ocaktan çıkartıl ması ve çıkartılan şistin de damıtılarak içinde bulunan azot, ve kükürdün bulaşık larının atılması için bir ön rafinasyona ta bı tutulması, planlanan başlıca hedefler arasındadır. Bunların gerçekleşebilmesi için proje personeli ve bazı müşavir firma lar tarafından oldukça yoğun çevre etüd-leri yapılmıştır.
2 — Occidental Petroleum
Eu şirket 1974 yılında «yerinde kurtarma» yönteminin fizibilite etütleri için aktif çalış maları yapmıştır. Aynı yaklaşıma yönelik daha önceki çabalar ise hem ekonomik hem de teknik yönlerden başarısızlığa uğ ramıştır.
Alev cephelerinin kontrol altına alınmas: güç olmuş ve üretim kuyularının delindiği alanlarda iyi damıtma yapılamamıştır. Oc cidental projesi; yeraltında bulunan bir panonun yüzde 20 - 25'inin çıkartılıp alın dığı tamamen yeni bir yaklaşımdan ibaret tir. Şistleri şöminenin üst yarısından ayır mak için patlayıcı maddeler kullanılmış ve böylece bütün şömine kırılmış şist İle dol-aurulmuştur. Bundan sonra da, daha önce uygulanan yerinde kurtarma yöntemlerine benzer biçimde kırılan şistlerin ateşlen mesiyle damıtılan petrol şömine dibine yoğuşturularak toplanmıştır.
Bu prosesin yararlarının, kurtarma oran larının önceden bilinebilmesi ve damıtılan petrolün kurtarımını kolaylaştıracak bir bi çimde bilinen bir yere akıtılabilmesidîr Sızan haberlere göre, bazı küçük şömine ler başarıyla işletilebilmiş ve bu da çalış maların endüstriyel çapta bir şömine dü zeyine çıkartılmasını teşvik edici bir işa ret olmuştur. Fakat büyük çapta bir şö minenin işletilmesi henüz gerçekleştiril memiştir.
:? — Superior Oil
Bu proje hem bitümlü şistlerin ve hem de işletme havzasında bulunan sodyum tuzla rı nakolit ve davsonitin kazanılacağı biçim de planlanmıştır. Proje ile ilgili yeterli bilgi çok azdır. Tahminlere göre petrol ve
yum tuzları içeren şistlere beylik maden cilik teknikleri uygulanması tasarlanmak tadır. Ocaktan çıkartılan mal, yerüstünde petrolün ayrılması için işlendikten sonra işlem esnasında elde edilen sıvı da ayrıca sodyum mineralini kurtarmak için işlene-' çektir. Söz konusu sıvının niteliğinin çok
yüksek olacağı tahmin edilmekte faka. bunun belirgin nicelikleri gizli tutulmakta dır.
4 — Paraho Development Corp.
17 ayrı iştirakçi şirketin sağladığı fonlarla finanse edilen bu projenin programı de ğişik aşamalardan oluşmaktadır. Maden cilik dairesine ait olan ve gaz yanmalı da mıtmanın rafine edilmiş biçimlerinin de nenmesi ile ilgili birinci aşama tamamlan mıştır. Son deneme, bildiğimiz kireç oca-ğ< örneğine göre modellenmiş büyük öl çekli bir damıtma işlemine uygun biçimde planlanmıştır. Gaz yanmalı damıtmanın en son gelişimi olarak gözlenen bu yöntemde büyük bir silindir tekne kullanılmaktadır. Teknenin üst tarafından ham şist besle
necek ve damıtılması tamamlanan artık şist de dip taraftan çekilecektir.
b — Union Oil
Bu proje, «taş pompası» diye adlandırı lan bir mekanizma kullanılan kendine has bir proje geliştirmiş ve bu prosesin uygu lama hazırlıklarını tamamlamıştır. Taş pompasının çalışma ilkesi, içerisinde hid rolik bir piston bulunan bir düşey tekne nin dip tarafından piston aracılığıyla ham şistin beslenmesi temeline dayanmakta dır. Ham şist pistona verilir ve bu da şisti damıtma teknesi içine yukarı doğru basar, damıtılması biten artık şist de tepeden boşaltılır.
Projenin hazırlık programına ait zamanla manın bitirilip bitirilmediği bilinmemekte aır. 1974 yılı başında yapılan açıklamala re göre, 5.000 varil/gün'lük bir tesisin ku rulma faaliyetlerinin 1974 sonunda başla yacağı bildirilmiş ise de, arazide konstrük-siyonların başladığını gösteren belirtiler henüz yoktur.
D u y u r u
Türkiye Madencilik Bilimsel ve Teknik 5. Kongresi, 14-18 Şubat 1977 tarihinde, Ankara'da yapılacaktır.
Konular şu başlıklar altında toplanmıştır. 1 -— Madencilik Öğretimi, Eğitimi ve İstihdamı 2 — Madencilik Sanayi ve Ekonomi Politikası 3 — Madencilik Bilim ve Teknolojisi.
