ZONGULDAK VE HAVALİSlNtN MİLLÎ MÜCADELE D E E K O N O M İ K VE STRATEJİK BAKIMDAN ÖNEMİ
Dr. Ali S A R I K O Y U N C U Milli Mücadele, sırasında Zonguldak ve havalisi çok önemli bir yöre durumundaydı. Çünkü herşeyden önce bu yöre toprakları zen-gin kömür rezervleriyle doluydu. 1848 yılında işletmeye açılan kömür
ocakları Milli Mücadele yıllarında da faal olarak çalışmaktaydı1.
Öte yandan Milli Mücadele'nin başlarında İstanbul'dan Anadolu' ya geçmek için iki yol bulunuyordu. Bunlardan birisi, Üsküdar Sul-tantepesi'nde bulunan Şeyh Ata'nın Özbekler Dergahı'nda başlayıp
Geyve'ye kadar uzanan Menzil Hattı'ydı2. Diğeri ise, yine İstanbul'
dan başlayıp İnebolu iskelesine uzanan deniz yoluydu3. İşte bu
ikin-ci yol, Zonguldak ve havalisi sahillerinden geçmekteydi. Ayrıca bu yöre, Batı Cephesi'ne önemli lojistik destek sağlayan Kastamonu ve
havalisi sınırları içerisinde yer almaktaydı4.
Bu genel değerlendirmeden sonra Zonguldak ve havalisinin Milli Mücadele ve işgalci kuvvetler açısından önemini belirtmek konumuz için daha faydalı olacaktır.
1. Milli M ü c a d e l e A ç ı s ı n d a n
Milli Mücadele'de İstanbul, her ne kadar Milli hareket aleyhin-deki Faaliyetlerin merkezi haline gelmişse de; aynı zamanda bu mü-1 Bu k o n u d a d a h a fazla bilgi için bkz. Sina Ç ı l a d ı r , Zonguldak Havzasında Emperya-lizm ( 1 8 4 8 - 1 9 4 0 ) , A y d ı n l ı k Y a y ı n l a r ı , A n k a r a 1974, s. 5 - 6 .
2 R a z i Yalçın, " R a h m e t l i Ş e y h A t a " , Tarih Hazinesi, S a y ı 5, s. 217.
3 İ s t a n b u l ' d a n A n a d o l u ' y a geçişte, b u d ö n e m için d i ğ e r b a z ı tali yollar d a kullanıl-, mıştır. Bu y o l l a r d a n biri d e ; K a r t a l - G e b z e - Y a l o v a - İ z n i k v e Bursa y o l u d u r . K a r t a l ' d a n çı-k a n y o l c u l a r G e b z e - K o c a e l i bölgesinde çı-kayıçı-klarla Y a l o v a ' y a , Y a l o v a ' d a n s o n r a d a İ z n i çı-k ü z e r i n d e n y ü r ü y e r e k , B u r s a ' y a ulaşırlardı. Bu k o n u d a d a h a fazla bilgi için b k z : E r t u ğ r u l Z e k a i Ö t k e , " A n a d o l u H a r e k a t ı n a kimler Nasıl v e N e Z a m a n K a t ı l d ı l a r " Belgelerle Türk
Tarihi Dergisi, Sayı 69, 70 (1973).
4 N u r e t t i n P e k e r , Öl Esir Olma. İstiklâl Savaşında Ereğli Alemdar Kurtarma Gemisinin Kahramanlığı ve Siyasi Neticeleri. (Resim v e V e s i k a l a r l a , Ç ı n a r M a t b a a s ı , İ s t a n b u l 1966, s.
684 ALÎ S A R ı K O Y U N C U
caddeyi başarıya ulaştıracak olan, sivil, asker, aydınlar, silah ve cep-hane gibi unsurları da bünyesinde taşıyordu. İtilâf devletlerinin 16 M a r t 1920'de resmen İstanbul'u işgal etmesiyle, buradaki Kuva-yı Milliye yanlısı insanlar çok zor d u r u m a düşmüşlerdi. Bu d u r u m Ana-dolu'yu tedirgin etmekteydi. Zira, Meclis-i Mebusan'ın üyeleri, su-baylar, diğer memurlar işgal kuvvetlerinin takibine maruz kalıyorlardı.
İşte bu potansiyelin hiç bir zarar görmeden en kısa zamanda Anadolu'ya geçirilmesi gerekmekteydi. Ayrıca, Kuva-yı Milliye'nin en çok ihtiyaç duyduğu silah ve cephanenin de Anadolu'ya nakledil-mesi önemliydi. Ancak, daha önce de belirtildiği üzere, İstanbul'dan Anadolu'ya geçiş için iki yol vardı. Bunlardan birisi, İstanbul'dan Gey-ve'ye kadar uzanan Menzil Hattı, diğeri ise; İnebolu iskelesine
uza-n a uza-n deuza-niz yoluydu5.
Milli Mücadele'nin başlarında Anadolu'ya geçmek için en emin yol kara yoluydu. Bu yol ise, İstanbul-Adapazarı Geyve güzergahı idi. Bu yoldan Anadolu'ya ilk kaçırılanlar, Bekirağa Bölüğü'nden
kurtarılan Ferik Halil Paşa ile Şadi ve Küçük Talat Bey'lerdi6.
Bu olaydan sonra da düzenli bir menzil teşkilatı kuruldu. Karakol Cemiyeti'nin sorumluluğunda olan bu teşkilatın amiri de Yenibah-çeli Şükrü Bey'di7.
Menzil Hattı üzerinden Anadolu'ya geçiş 16 M a r t 1920'de İs-tanbul'un işgali ile birdenbire hızlanmıştır. Çünkü İsİs-tanbul'un işgali üzerine, burada bulunan Milli Mücadele yanlıları işgal kuvvetleri tarafından tutuklanmaya ve Malta adasına sürülmeye başlamıştı. Hem bu sebeple, hem de Milli Mücadele'ye katılmak isteyenler Ana-dolu'ya geçmek için çaba harcıyorlardı. Böylece AnaAna-dolu'ya geçmek isteyenlerin birçoğu İstanbul-Adapazarı-Geyve üzerinden
geçmişler-di. Bunu sağlayan da Menzil Teşkilatıydı8.
Ancak Menzil Hattı vasıtasıyla Anadolu'ya geçişler Nisan 1920' nin ilk haftasından itibaren tehlikeli bir vaziyet almış ve gruplar
ha5 E n v e r B e h n a n , Ş a p o l y a , Mustafa Kemal Paşa ve Milli Mücadele'nin İç Alemi, I s t a n b u l -1967, s. 19.
6 S a m i h Nafiz T a n s u , İki Devrin Perde Arkası, A n k a t a n H ü s a m e t t i n E r t ü r k , İ s t a n b u l 1969, s. 2 0 9 - 2 1 0 .
7 S . N . T a n s u a.g.e. s. 407 B u k o n u d a d a h a geniş bilgi için b k z : M e s u t A y d ı n , Milli Mücadele Yıllarında İstanbul'da Faaliyet Gösteren Gizli Gruplar, (Basılmamış, A n k a r a Ü n i v e r s i -tesi T ü r k İ n k ı l a p T a r i h i E n s t i t ü s ü D o k t o r a T e z i ) A n k a r a - 1 9 8 8 , s. 1 4 0 - 1 4 5 .
8 M e n z i l H a t t ı ü z e r i n d e n A n a d o l u ' y a geçenler için b k z : S e l a l î a t t i n Ö z e l , Kocaeli ve Sakarya İllerinde Milli Mücadele ( 1 9 1 9 - 1 9 2 2 ) l s t a n b u l - 1 9 8 7 s. 4 4 - 4 5 .
ZONGULDAK VE HAVALISININ STRATEJIK BAKıMDAN Ö N E M I 685
linde geçişler sona ermişti. Zira İngilizler Mondros Mütarekesinin ilgili maddesi gereğince demiryollarını kontrol etmek üzere demir-yolları boyunca önemli merkezlere askerlerini yerleştirmişlerdi. Bu yerlerden biri de İzmit idi. Bu şehir de İstanbul'un işgaline müteakip
6.4.1920 günü İngilizler tarafından resmen işgal edildi9. İşgale
müte-akip İngilizler, Anadolu'ya geçişlerin önünü almak için 200 kişilik bir bölüğü İzmit'in Kuzey-Doğu'sundaki yolları tutmak üzere istih-dam ettiler. Ayrıca, Derince ve Gebze taraflarına da takip müfreze-leri sevk ettiler. Böylece İzmit üzerinden Anadolu'ya geçişler,
imkan-sız denecek kadar zor bir d u r u m a geldi1 0.
İstanbul'dan Anadolu'ya akınlar halinde başlayan geçişler es-nasında sadece karayolu kullanılmıyordu. Milli Mücadele'nin baş-larında münferit hareketler şeklinde başlayan deniz yolu geçişleri; Menzil H a t t ı ' n d a n geçişler yukarıda da belirtildiği gibi imkansız hale gelince birden bire önem kazandı. Bu yolu ilk kullananların başında ise genç bahriyeliler gelmekteydi. Nitekim Heybeliada'daki Bahriye Mektebi'nden Mülazım-ı evvel Abdurrahman ve İbrahim Beyler
Selamet Motoru ile Anadolu'ya kaçmışlardı1 1.
Abdurrahman ve İbrahim Beyler'in Anadolu'ya kaçışları, Milli Mücadele'ye katılmanın özlemini duyan bahriyeliler için iyi bir ör-nek teşkil etmiştir. Bu olaydan hemen sonra Müfit Nihat ve Ekrem Cafer isimli iki teğmen okulun kikini donatarak yelken talimi baha-nesiyle yanlarına bir kaç er alarak Heybeliada'dan ayrılmışlardır. Yine, Sabri Vefik isimli bir bahriyeli Abanalı bir kömürcünün moto-runa tayfa yazılmak suretiyle İnebolu'ya kaçmayı başarmıştır1 2.
Genellikle başarıyla sonuçlanan1 3 Bahriye Mektebi
öğrencileri-nin başlattığı bu deniz yoluyla kaçışın önü kesilmemiş ve gün geçtik-çe de sayıları artmıştır. Zira sivil halktan bazıları da İstanbul'daki
9 TBMM Zabıt Ceridesi, C . 1 , 2 . baskı A n k a r a 1940, s. 78. 10 Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, S a y ı : 23, Ves. N o : 603.
11 E m r u l l a h N u t k u " İ s t i k l â l S a v a ş ı n d a D e n i z c i l e r " , Takın Tarihimiz, C . 11, S a y ı : 24, (9 Ağustos 1962) s. 3 4 8 - 3 5 0 .
12 E m r u l l a h N u t k u , a . g . m . Takın Tarihimiz C . 11, S a y ı : 25, (26 Ağustos 1962), s. 3 7 9 - 3 8 0 ; N a h i t Ç a p a n e r , Kurtuluş Savaşında Deniz Kahramanları, D e n i z M a t b a a s ı İ s t a n b u l : 1943, s. 3.
13 A n c a k K e m a l e t t i n isimli b a h r i y e l i n i n p l a n ı başarısızlıkla neticelenmişti. O Şileli b i r k ö m ü r c ü n ü n k a y ı ğ ı n a tayfa y a z ı l a r a k Şile'ye v a r m a y ı o r a d a n d a p a r a v e r e r e k k a d e m e k a d e m e A n a d o l u ' y a g i t m e y i p l a n l a m ı ş î ı . F a k a t K e m a l e t t i n b i r i h b a r s o n u c u y a k a l a n a r a k B e k i r a ğ a B ö l ü ğ ü ' n e g ö t ü r ü l m ü ş t ü r (E. N u t k u , a . g . m . Takın Tarihimiz, C I I ) , S a y ı : 2 5 (16 Ağustos 1962), s. 380.
/
686 AL S A R ı K O Y U N C U
kayıkçılara para vermek suretiyle Anadolu'ya geçmeyi denemişlerdir. Bu şekilde münferit teşebbüste bulunanlardan birisi de Batı Trakya' da komite faaliyetlerinde bulunan Fuat Bey'dir1 4.
Bu münferit teşebbüslerden sonra, Milli Mücadele'nin subay ihtiyacını karşılamak amacıyla deniz yoluyla Anadolu'ya toplu geçiş-ler başlamıştır. Seyr-i Sefain (Deniz Yolları) İdaresi'nin vapuruyla
kafileler halinde istanbul'dan inebolu'ya subaylar sevkedilmiştir15.
Bu insan sevkiyatı sebebiyle inebolu Ankara'nın giriş kapısı haline geldi1 6.
Deniz yoluyla istanbul'dan Anadolu'ya insanla birlikte silah ve mühimmat da taşınmıştır. Kuva-yı Milliye'yi takviye için istan-bul'dan Karakol Cemiyeti, Felah Grubu, M . M . Grubu. Muavet-i Bahriye Heyeti gibi kuruluşlar tarafından yüklenen motor ve vapur-lar özellikle inebolu, bazen de Zonguldak, Ereğli, Akçaşehir, Kefken,
Karasu Limanlarına yüklerini boşaltırlardı1 7. Bu cümleden olarak
Karakol Cemiyeti; 1920 M a r t ' ı n a kadar 1500 tüfek, 56.000 mekaniz-ma, 320 makinalı tüfek, bir top, 3000 sandık cephane, 10.000 takım elbise, 100.000 mıh-nal, 15.000 matara ve 1000 ton kadar diğer
as-keri malzemeyi belirtilen limanlara göndermeyi başarmıştır1 8.
I
Öte yandan, Moskova Andlaşması (16 Mart 1921) nın 24 Ağus-tos 1920 tarihinde paraf edilmesiyle Rusya'dan da silah temin edil-mişti. Milli Hükümet'in silah cephane ve askeri malzemeye olan acil ihtiyası sebebiyle, Rus yardımı silahlar, eylül 1920 sonlarında
Ana-dolu'ya getirilmeye başladı1 9. Batum, Tuapse ve Novrosiski'den
14 F u a t Bey'in A n a d o l u ' y a geçişi için b k z : F e r i d u n K a h d e m i r " İ l k T ü r k K o m i t a c ı s ı F u a t B a l k a n ' ı n H a t ı r a l a r ı " Takın Tarihimiz, C . I I ) , S a y ı : 31 (27 E y l ü l 1962) s. 1 3 3 - 1 3 4 . 15 E . N u t k u a . g . m . Yakın Tarihimiz C . I I , S a y ı : 2 3 (2 Ağustos 1962) s. 3 1 5 - 3 1 6 . 16 N u r e t t i n Peker, 1 9 1 8 - 1 9 2 3 istiklâl Savaşının Vesika ve resimleri. İnönü, Sakarya ve Dumlupınar Zaferlerini Sağlayan İnebolu ve Kastamonu Havalisi G ü n Basımevi, İ s t a n b u l - 1 9 5 5 , s. 2 0 4 - 2 0 7 , M a l t a ' d a n k u r t u l a n T ü r k esirleri d e d e n i z y o l u y l a İ n e b o l u ' y a gelmişlerdir. B k z : a.g.e. s. 3 8 1 - 3 8 5 .
17 A d n a n Sofuoğlu, Milli Mücadele, Kocaeli ve Sakarya'da Kuva-yı Milliye ve Karşı Faali-yetler, Basılmamış H . Ü . A t a t ü r k ilkeleri ve İ n k ı l â p T a r i h i E n s t i t ü s ü Yüksek Lisans T e z i ,
Ankara-19f 7, s. 114.
18 M e h m e t Arif, Anadolu İnkılabı-Mücâhedat-ı Milliye Hatıratı, İ k d a m M a t b a a s ı , İst a n b u l 1340, s. 77. D i ğ e r k u r u l u ş l a r ı n İ s İst a n b u l ' d a n A n a d o l u ' y a g ö n d e r d i k l e r i ; Silah, c e p h a -n e v e askeri m a l z e m e içi-n bkz., M . A y d ı -n , a.g.t. s. 2 6 2 - 2 8 6 .
19 İ l k p a r t i 22 E y l ü l 1920'de T r a b z o n ' a getirilmiştir (Alptekin M ü d e r r i s o ğ l u , Kurtu-luş Savaşının Mali Kaynakları A n k a r a 1981, s. 508.
Z O N G U L D A K VE HAVALISININ STRATEJIK BAKıMDAN Ö N E M I 687
yüklenen silah, cephane ve m a l z e m e2 0 Trabzon'a getirilmekte,
bura-da diğer gemilere aktarma yapılmak suretiyle ve pek az olarak bura-da aynı gemiyle, özellikle Samsun, inebolu ve Akçakoca'ya sevk olunmak-t a y d ı2 1.
İstanbul ve Rus limanlarından yapılan nakliyatın yanıbaşmda, iskelelerimiz arasında da birlikler, silah cephane donatım ve ağırlık-ları gibi çeşitli taşımacılık cereyan etti.
II. i n ö n ü ve Aslıhanlar muharebeleri sırasında Batı Cephesini takviye etmek üzere 3 ncü kafkas Tümeni'nin Trabzon'dan Akçaşe-hir'e Akçakoca'ya) nakledilmesi iskeleler arasında yapılan nakliyatta
önemli bir yer işgal eder2 2. Ayrıca Giresun Alayı da 16 Nisan 1921
tarihinde batıya nakledilmiştir. Bunlardan başka Doğu Cephesi'nden karayoluyla batıya nakledilen 12 nci Tümen'e ait 2 toplu 105 mm. lik obüs bataryası, 2 Rus sahra topu ve cephaneleri, Ekim 1921
baş-larında batıya taşınmıştı2 3. Giresun Alayı'nın 21 T a b u r u , 56. Alay'ın
I I . T a b u r u ile alay Karargahı ve 15. Topçu Alayı, Bartın'da karaya çıkarak Devrek Mengen üzerinden Batı Cephesi'ne intikal ettiril-miştir2 4.
Genel olarak belirttiğimiz deniz yolu nakliyatı görüldüğü üzere, Zonguldak ve havalisi sahillerinden geçerek inebolu'ya ulaşmaktadır. Ayrıca, Batı Karadeniz'de İğneada'dan Sinop'a kadar tek doğa
li20 E y l ü l 19li20 ile H a z i r a n 1922 a r a s ı n d a R u s y a ' d a n 4 3 . 3 7 4 çeşitli m a r k a p i y a d e t ü -feği, 120.901 s ü n g ü kolu, 318 hafif m a k i n a l ı tüfek, 81 çeşitli m a r k a t o p , 13 b o m b a t o p u , 56.042 s a n d ı k p i y a d e c e p h a n e s i , 159.043 a d e t t o p ç u c e p h a n e s i , 200 a d e t v e 23 s a n d ı k el b o m b a s ı , 2. telsiz 19.359 a d e t g a z maskesi ve 60 kılınç gelmiştir (Türk İstiklâl Harbi C . V I I , çizelge 8). Ö z a l p h a t ı r a t ı n d a b u sayıyı 37.812 tüfek, 44.587 s a n d ı k m e r m i , 324 ağır v e hafif m a k i n a l ı tüfek, 66 t o p v e 200.573 a d e t m e r m i , 11 t o p k a m a s ı o l a r a k v e r m e k t e d i r ( K a z ı m Ö z a l p , Milli Mücadele, T ü r k T a r i h K u r u m u Basımı, A n k a r a 1985, s. 219).
21 Türk İstiklâl Harbi C . V , s. 38.
22 3 n c ü K a f k a s T ü m e n i ' n e ait t a ş ı n a n asker, silah c e p h a n e m i k t a r ı yaklaşık o l a r a k şöyleydi;
150 S u b a y , 4 5 0 0 er, 145 H a y v a n , 26 M a k i n a l ı tüfek, 4 0 0 0 P i y a d e Tüfeği, 61.2050 fişek, 200 S a n d ı k Mftkinalı tüfek c e p h a n e s i , 5190 T o p mermisi, 12 K u d r e t l i d a ğ b a t a r y a s ı v e 767 S a n d ı k c e p h a n e s i . Ş y a y d e r d a ğ t o p u v e 340 a d e t m e r m i s i , 58 K o ş u m t e v h i t semeri, 4 T o p l u O s m a n l ı seri ateşli s a h r a b a t a r y a s ı , 8 M u a d d e l M a v z e r v e 2 0 3 0 m a v z e r fişeği 580 E l b o m -bası, 220 S a n d ı k R u s c e p h a n e s i , 185 S a n d ı k İngiliz c e p h a n e s i , 4 8 S a n d ı k F r a n s ı z c e p h a n e s i v e 72 S a n d ı k S ı h h i y e m a l z e m e s i d i r . ( T ü r k İstiklâl H a r b i C . V . s. 4 1 - 4 2 ) . A y r ı c a belirtilen n a k l i y a t ı ' s a ğ l a y a n g e m i l e r ve n a k l i y a t ı n yapıldığı t a r i h l e r için bkz. a.g.e. gös. yer.
23 Türk İstiklâl Harbi C . V , s. 4 2 - 4 3 .
688 AL SARıKOYUNCU
manı Ereğli'dir. Bu liman, Karadeniz'in hırçın poyraz ve karayeline
kapalı olması sebebiyle, deniz ulaşımı bakımından çok önemlidir2 5.
Zonguldak ve havalisi d a h a önce de belirtildiği gibi 1848 yılında işletmeye açılmış zengin kömür rezervlerine sahipti. Kömür ise, Ku-va-yı Milliye'nin ihtiyaç duyduğu önemli ikmal maddelerinden biri-siydi. Zira T B M M Hükümeti'nin deniz ulaştırma filosundaki gemi-lerden motorlu gambot ve tekneler dışındaki bütün gemiler (Gazal Gemisi dışında) kömürle işlemekteydiler. Bunlar arasında Aydın Reis ile Preveze gambotlarının kömür tüketimiyse en fazlaydı. Ayrıca benzinle çalışan gerek deniz ve gerekse kara motorlu araçlarıyla uçak-larının ihtiyaçları da, bir süre Sovyet Rusya'dan kömür karşılığında sağlandı. Daha sonra kısa bir müddet para karşılığında Ruslar'dan benzin temin edildiyse de taraflar arasında varılan bir anlaşma uya-rınca 25 Mayıs 1922'den itibaren yıkanmış kömür karşılığnda
akar-yakıt alınmıştır2 6.
Ayrıca, " M a d e n kömürlerinden Alınacak İhracat Resmi Hak-kında" ki kanunun 2- maddesiyle Zonguldak kömür havzasından is-tihsal edilen yıkanmış kömürün tonundan 3 lira, yıkanmamış
olanın-dan ise 2 lira alınması hükme bağlanmıştır2 7.
Bu kanunun yürürlüğe girmesiyle, Milli Hükümet hazinesi için son
derece önemli yeni ve devamlı olan bir gelire kavuşulmuş olunuyordu2 8.
Bir başka husus İstanbul-Ankara arasında yörenin en kısa yolu da Zonguldak ve havalisinden geçmektedir. Bu yol dağ yolu olmakla beraber, Zonguldak-Devrek veya Ereğli-Devrek ve Gerede üzerinden
Ankara'ya ulaşmaktadır2 9. Ayrıca İstanbul-Ankara arasındaki
tele-fon-telgraf haberleşmesi de yöre üzerinden yapılmaktaydı3 0.
2 5 N u r e t t i n P e k e r , Öl Esir Olma, İstiklâl Savaşında Ereğli, Alemdar Kurtarma Gemisinin Kahramanlığı ve Siyasi Neticeleri (Resim ve Vesikalarla), Ç ı n a r M a t b a a s ı İ s t a n b u l 1966, s. 127.
26 T ü r k Silahlı K u v v e t İ e r i T a r i h i C . I V - 1 , s. 3 6 2 - 3 6 3 .
27 Bu k a n u n T B M M ' n i n 15.8.1920 tarihli o t u r u m u n d a g ö r ü ş ü l e r e k k a n u n l a ş m ı ş t ı r . B u k a n u n u n 1. m a d d e s i y l e d e , M i l l i H ü k ü m e t k ö m ü r h a v z a s ı n ı n y ö n e t i m i n e s a h i p o l u y o r -d u . T a m a m ı 5 m a -d -d e o l a n b u k a n u n h a k k ı n -d a bilgi için bkz. Düstur, ( Ü ç ü n c ü T e r t i p ) , C . I , s. 4 5 , K a n u n N o : 57.
2 8 M a l i y e Vekili F e r i t Bey, sözü edilen k a n u n u n T B M M ' n d e görüşülmesi sırasında y a p t ı ğ ı k o n u ş m a d a ; k a n u n u n çıkması h a l i n d e g ü n l ü k 3 4 b i n liralık bir gelire k a v u ş u l a c a -ğını b e l i r t m e k t e y d i . (TBMM Z"bıt Ceridesi, 2. Baskı. A n k a r a 1941, s. 2 1 3 - 2 1 5 ) .
29 C e m a l K u t a y , İstiklâl Savaşı'mn Maneviyat Orduları, C. 2. Telken Matbaası, İ s t a n b u l , 1977. s. 199 E r e ğ l i - D e v r e k - G e r e d e ü z e r i n d e n A n k a r a ' y a u l a ş a n y o l u n d a h a kısa o l d u ğ u be-lirtilerek, b u y o l u n t a m i r edilmesi için, Bolu M e b u s l a r ı n d a n D r . F u a t v e A b d u l l a h S a b r i efendiler k a n u n teklifi d a h i vermişlerdir. (Bu k o n u d a bkz. TBMM Ceridesi, C . 10, 2 baskı A n k a r a 1954, s. 4 2 6 ) .
ZONGULDAK VE HAVALISININ STRATEJIK BAKıMDAN Ö N E M I 689
Milli Mücadele'nin bir dış cephesi d u r u m u n d a olan Zonguldak ve havalisi üzerinden istanbul Hükümeti ve işgal kuvvetleri tarafın-dan gelecek tehlikelere karşı Ankara'nın korunması önem taşıyordu. Bu konuda yörenin hassas durumunu fark eden Ali Fuat Paşa hatıra-tında şöyle demektedir:
"Ankara'da yeniden kurulacak olan Milli İdare ve Hükümetin üç düşmanla karşı karşıya geleceğini düşünmüştük. Bunlardan biri dahili diğer ikisi de harici idi. Dahili düşmanlarımız malumdu. Damat Ferit Paşa ile taraftarları, Hürriyet ve İtilaf Fırkası ve İngiliz entelicens servisinin vatan hainleri, mürteciler ve mukabil ihtilalcilerden toplaya-bilecekleri kuvvetlerle Ankara'da yeni bir milli idarenin kurulmasına ve bu idarenin bir ordu tesis etmesine m ü m a n a a t edeceklerdi. Bu hai-nane hareketleri esnasında İngiliz kuvvetlerinin yakından veya uzak-tan himayesine mazhar olacakları şüphesizdi. Dahili düşmanların üç istikamette Ankara üzerine yürüyebilecekleri düşünülmüştü: Bi-rincisi; Düzce-Bolu-Beypazarı-Ankara, İkincisi; Kastamonu-Ankara,
Üçüncüsü; Yozgat-Ankara"3 1.
Belirtmeye çalıştığımız hususlardan dolayı, Zonguldak ve hava-lisi Milli Mücadele açısından önem arzetmekteydi.
2. İtilaf Devletleri A ç ı s ı n d a n
Zonguldak ve havalisi herşeyden önce sahip bulunduğu kömür rezervleri sebebiyle, işletmeye açıldığı 1848 yılından itibaren işgalci
ve sömürgeci devletlerin ilgi alanına girmekteydi3 2. Bu bakımdan
İti-lâf devletlerinin hemen hepsi istisnasız yöredeki zengin kömür
yatak-larını elde etmek istiyorlardı3 3.
31 Ali F u a t C e b e s o y , Milli Mücadele Hatıraları, i s t a n b u l 1953, s. 284.
32 1849 y ı l ı n d a G a l a tali S a r r a f l a r vasıtasıyla Z o n g u l d a k k ö m ü r h a v z a s ı n a ilk el a t a n e m p e r y a l i s t ü l k e İ n g i l t e r e o l m u ş t u r . 1861'de y ö r e d e n çekilen b u devlet, 1910 s o n r a s ı n d a tek-r a tek-r Z o n g u l d a k k ö m ü tek-r h a v z a s ı y l a ilgilenmeye başlamıştıtek-r. Bitek-r d i ğ e tek-r e m p e tek-r y a l i s t ülke o l a n F r a n s a , 1892 y ı l ı n d a Ereğli Şirketi vasıtasıyla y ö r e y e g i r m e y i b a ş a r m ı ş t ı r . Bu F r a n s ı z şirke-ti kısa z a m a n d a Z o n g u l d a k v e çevresinin 65 k m . lik kısmının k ö m ü r işletme h a k k ı n ı eline geçirmiştir. 1914 y ı l ı n d a şirketin sermayesi 130 m i l y o n a l t ı n a ulaştı. İşçi sayısı ise, 4 5 0 0 ' e yükselmişti. D i ğ e r e m p e r y a l i s t d e v l e t l e r d e n ; A l m a n y a 1911 d e , R u s y a 1913'de, i t a l y a v e Y u n a n i s t a n ise, 1914 d e b u n l a r d a k u r d u k l a r ı k ö m ü r şirketleriyle y ö r e y e girmişlerdir. (Bu k o n u d a d a h a fazla bilgi için bkz. Ali S a r ı k o y u n c u , Milli Mücadele'de Zonguldak ve Havalisi A Ü T İ T E Basılmamış D o k t o r a T e z i . A n k a r a 1990, s. 1 8 - 3 3 ) .
3 3 i t i l â f d e v l e t l e r i n i n b u k o n u d a k i faaliyetleri için d a h a geniş bilgi için bkz., A. S a r ı -k o y u n c u , a.g.t., s. 7 2 - 9 2 .
690 AL S A R ı K O Y U N C U
Ayrıca, itilaf devletlerinin savaş gemileri için Zonguldak ve hava-lisi, özellikle Zonguldak tam bir ikmal limanı olması bakımından önem taşımaktaydı. Nitekim 10 Haziran 1920 tarihinde istanbul'dan Fran-sız H a r p Bakanlığı'na gönderilen bir gizli telgrafta; "FranFran-sız donan-masının ve istanbul'un kömür ihtiyacının temin edildiği Zonguldak'
ın korunması gayesiyle yöreye asker çıkarılabileceği bildiriliyordu3 4.
Bu tarihten 8 gün sonra da -18 Haziran 1920'de Fransızlar Zonguldak'ı işgal ettiler3 5.
Anadolu'nun karadan geniş olan deniz sınırlarında yapılacak abluka ve işgaller itilaf devletlerine yararlı olduğu kadar Kuva-yı Milliye'ye zararlı olacaktı. Bu bakımdan itilâf devletlerinin Zonguldak ve havalisini kontrol etmekle Kastamonu'ya ulaşabilme imkanına
sa-hip olacaklardı3 6. Böylelikle de Îstanbul-Ankara arasındaki deniz
yolunu denetim altında tutarak T B M M Hükümeti kuvvetlerinin önemli ikmal yollarını kesebileceklerdi. Dolayısıyla, istanbul ve Doğu Karadenizden Kuva-yı Milliye'ye gelecek yardımlar da son bulacaktı. Nitekim Yunanistan, istanbul ve T r a b z o n ' d a n Batı Cephesine gelecek her türlü yardımı önlemek girişiminde bulunmuştur. Bu
ne-denle; Yunan donanması Zonguldak ve havalisinin sahillerini3 7
de-vamlı suretle gözetim ve denetim altında tutmuştur3 8. Yöre halkı
arasında bu durum, Yunanistan'ın Zonguldak'ı işgal edeceği
şeklin-de yorumlanmasına dahi sebep olmuştur3 9. Gerçekten Yunan
donan-masının 3 Aralık 1920'deki hareketi, halkın bu endişesinde haklı ol-duğunu gösterdi. Zira anılan tarihte, Yunan donanması Zonguldak limanı mendireği içine girme teşebbüsünde bulundu. Ancak, bura-daki Fransız yetkilileri buna izin vermediler. Böylece, Yunan
askeri-nin karaya çıkması önlenmiş o l d u4 0.
34 Bilge Y a v u z , İstiklâl Savaş Döneminde Türk Fransız İlişkileri (Jransız Arşiv Belgeleri Açısından 1 9 1 9 - 1 9 2 3 ) . A . Ü . T . l . T . E B a s ı l m a m ı ş D o k t o r a T e z i , A n k a r a 1989, s. 141 d i p n o t u . 35 S e l a h a t t i n T a n s e l , Mondrosdan Mudanya'ya Kadar C. III M i l l i E ğ i t i m Bakanlığı ya-y ı n ı A n k a r a 1978, s. 22.
36 E ğ e r Z o n g u l d a k v e çevresindeki k u v v e t l e r i n e karşı k o n u l m a m ı ş olsaydı F r a n s ı z l a r , b ü t ü n bölgeyi ellerine geçirebilirlerdi. F r a n s ı z işgal k u v v e t l e r i n e karşı K u v a - y ı M i l l i y e ' n i n faaliyetleri için bkz., A. S a r ı k o y u n c u , a.g.t., s. 5 0 - 7 2 , 138-159.
37 A l a p l ı , Ereğli, Z o n g u l d a k , B a r t ı n , A m a s r a , C i d e ve İ n e b o l u .
3 8 A T A Ş E Arş. K l : 9 5 2 , D : 1 3 (41) F h : 2 6 - 1 , 3 6 - 4 , 5 6 - 1 , A T A Ş E Arş. K İ : 956, D : 11 (22) F h : 1 0 - 1 , A T A Ş E Arş K l : 9 9 6 , D : 4 5 A. (22), F h : 9.
39 A T A Ş E Arş. K İ : 563, D : 14 (30), F h : 1 - 1
ZONGULDAK VE HAVALISININ STRATEJIK BAKıMDAN Ö N E M I 691
Ancak özellikle İnönü zaferlerinin41 kazanılmasından sonra
Karadeniz'deki Yunan kontrolü çok şiddetlenmişti. Çünkü, Yunan-lılar, 26 M a r t 1921'de resmen sahillerimizde abluka ilan etmişlerdi. Bundan sonra yakalanacak subay ve erlere korsan muamelesi tatbik edileceğini, gemilerin müsadere edileceğini veya batırılacağını bil-dirdiler. Kütahya, Eskişehir ve Sakarya muharebeleri sırasında ve müteakip günlerde tehlike büsbütün artmıştı. Bu yüzden Yunan do-nanması 26 M a r t 1921 tarihinden sonra bütün Karadeniz sahillerin-de olduğu gibi Zonguldak ve havalisi sahillerinsahillerin-de sahillerin-de sıkça görünüyor-d u4 2.
Yunan donanması sadece ablukayla yetinmiyor, fırsat bulö.ukça sahil şehirlerimizi bombardıman ediyor ve gemilerimizi takip ediyor-du. Bu cümleden olarak, Mart 1921'de Zonguldak önlerinde 10
ton-luk Sinop motoruna el koymak istemişlerdir43. Ancak limana sığman
motor halkın desteği ve Türk askerinin bunu vesile ederek Zonguldak'a
gelmesinden çekindikleri için Fransızların yardımı ile kurtarılmıştır4 4.
2.6.1921 tarihinde de bir Yunan muhribi Ereğli limanını bombar-dımana kalkışmıştır. Bu yüzden bu gemi ile Mevki komutanlığı
ara-sında kısa bir topçu düellosu olmuştur4 5. Yine 27 Ağustos 1921 'de
de 2 muhrip, 2 gambot ve 1 muavin Yunan kruvazörü Ereğli limanı
önlerine gelmiştir4 6. Hatta şehri bombardıman etmek istemişlerse de;
buradaki yetkililerce alınan tedbirler sayesinde bu kötü emellerinde
başarılı olamamışlardı4 7. Buna karşılık Yunan donanması başta
İne-bolu olmak üzere Karadeniz'in diğer bir çok limanını bombardıman etmiştir4 8. 41 I. i n ö n ü , 10 O c a k 1921 v e I I . İ n ö n ü , 31 M a r t 1921'dir. 42 A T A Ş E Arş. K İ : 1922, D : 15, F h : 30, 31, 32, 68, 80. 4 3 Bu m o t o r , Y u n a n l ı l a r t a r a f ı n d a n y a k a l a n m a k i s t e n d i ğ i n d e ; i s t a n b u l ' d a n E r e ğ l i ' y e kaçırılmış m a l z e m e , silah ve c e p h a n e y i A m a s r a ' y a g ö t ü r ü p , d ö n ü ş t e d e K i l i m l i ' d e n k ö m ü r y ü k l e y e r e k B a t ı cephesine u l a ş t ı r ı l m a k ü z e r e A k ç e ş e h i r ' e ç ı k a r m a e m r i almıştı. ( M . C e l â -lettin O r h a n , Askerlik Hatıralarım, D e n i z Basımevi i s t a n b u l 1982, s. 76). ,
44 M . C . O r h a n , a.g.e., s. 7 6 - 8 1 . 4 5 A T A Ş E Arş. K İ : 1292, D : 15, F h : 31. 46 M . C e l a l e d d i n O r h a n , b u Y u n a n d o n a n m a s ı n ı n 19 eylül 1921 t a r i h i n e k a d a r 47 A.g.e. s. 9 5 - 9 8 . 4 8 Y u n a n d o n a n m a s ı i n e b o l u ' y a ilk b o m b a r d ı m a n ı n ı 9.6.1921 t a r i h i n d e y a p m ı ş t ı r . Bu b o m b a r d ı m a n d a k a s a b a d a 4 kayık, 5 d ü k k a n v e 2 ev h a s a r a u ğ r a m ı ş t ı . H ü k ü m e t K o n a ğ ı ile O s m a n l ı Bankası b i n a s ı n ı n c a m l a r ı kırılmıştı ( A T A Ş E Arş. K İ : 1014, D : 14-A, F h : 5 - 8 ) Bu k o n u d a fazla bilgi için b k z : N . Peker, 1 9 1 8 - 1 9 2 3 İstiklâl Savaşının Vesika ve Resimleri..., s. 3 3 5 - 3 5 6 . ayrıca Y u n a n d o n a n m a s ı n ı n K a r a d e n i z ' d e k i faaliyetleri için bkz. Türk İstiklâl Harbi, C . V , s. 4 7 - 4 8 .
692 AL S A R ı K O Y U N C U
Öte yandan ingilizler de T B M M Hükümeti'nin yöreden geçen ikmal yollarını kontrol altında tutmak için faaliyette bulunmuşlardır. Bu amaçla, İngiliz donanması Milli Mücadele esnasında sık sık yöre sahillerinde görünmüş, zaman zaman da Bartın ve Amasra
limanla-rına gelip harp gemilerini demirlemişlerdir4 9. Hatta Türk nakliye
gemilerine el koymakta da çekinmemişlerdir. Buna bir örnek olarak; İstanbul'dan Trabzon'a gitmekte olan Reşit Paşa vapurunun bir İn-giliz torpidosu tarafından geri çevrilerek Zonguldak önlerine
getiril-mesi gösterilebilinir50.
Yine İngiliz donanması, Zonguldak'ı işgal eden Fransızlara
yar-dımda bulunmuştur5 1. Ayrıca İngiliz harp gemileri, Karadeniz'deki
Türk gemileri hakkında yörede bulunan Yunan donanmasına da
za-man zaza-man telsizlerle bilgi vermişlerdir5 2.
İngiliz ve Yunan donanmalarının belirtilen faaliyetlerine karşılık işgal kuvvetlerini takviye amacıyla Zonguldak önlerinde bulundurulan Fransız gemileri de boş vurmamıştır5 5. Bu cümleden olarak; 30 Ka-sım 1920 tarihinde Kuva-yı Milliye tarafından Ereğli önlerinde ele geçirilen Defni isimli bir Yunan vapuru Fransız donanması tarafından
kurtarılmıştır5 4. Ayrıca, 23 Ocak 1921'de İstanbul'dan T r a b z o a ' a
götürülmek üzere, yurtseven mürettebatı tarafından kaçırılan Alemdar gemisi de, Fransız aonanmasınca Zonguldak önlerinde ele geçirilerek geriye (İstanbul'a) iade edilmeye çalışılmıştır. Ancak Fransız
donan-ması bu görevinde başarılı olamamıştır5 5.
Belirtilen hususlardan başka yörenin elde tutulmasıyla İtilâf devletleri özellikle Yunanistan, Karadeniz sahillerindeki Pontusçu
49 A T A Ş E Arş. K İ : 559, D : 6, F h : 2 6 - 6 ; A y n ı Arşiv K İ : 952, D : 13, F h : 12; A y n ı Arşiv K İ : 953, D : 14 (10), F h : 5 7 - 2 .
5 0 A T A Ş E Arş., K İ : 952, D : 13, F h : 10
51 Bir İngiliz gemisi 1000 F r a n s ı z askerini İ s t a n b u l ' d a n Z o n g u l d a k ' a n a k l e t m i ş t i r . ( A T A Ş E Arş... K İ : 952, D : 19, F h : 102).
52 M . C . O r h a n , a.g.e., s. 95. Bu k o n u d a a y r ı c a bkz., Harp Tarihi Vesikaları Dergisi, Y ı l : 2 3 , S a y ı : 71 (EylüI-1974), Ves. N o : 1547.
53 İşgal süresince 2 F r a n s ı z h a r p gemisi Z o n g u l d a k ö n l e r i n d e b u l u n d u r u l m u ş t u r . ( A T A Ş E Arş., K İ : 567, D 0 3 6 , F h : 24).
54 Açık Söz, 23 K a n u n - i E v v e l 1336.; N . Peker, Öl Esir Olma. İstiklâl Savaşında Ereğli Alemdar Kurtarma Gemisinin Kahramanlığı..., s. 100.
5 5 K u v a - y ı M i l l i y e ' n i n 1 şehit v e r m e s i n e karşılık, F r a n s ı z l a r ı n ; 2 ö l ü , 3 y a r a l ı verdiği v e a y r ı c a biri s u b a y o l m a k ü z e r e 4 askerinin esir edildiği A l e m d a r G e m i s i o l a y ı h a k k ı n d a d a h a fazla bilgi için bkz., N . Peker, Öl Esir Olma. İstiklâl Savaşında Ereğli, Alemdar Kurtarma Gemisinin Kahramanlığı..., s. 1 4 - 1 0 0 ; A. S a r ı k o y u n c u , a.g.t., s. 150-158.
ZONGULDAK VE HAVALISININ STRATEJIK BAKıMDAN Ö N E M I 693
faaliyetlerle yakından ilgilenebileceklerdi. Aynı zamanda da Türk Milletini yok etmek için, Doğu ve Güney cephelerinde Ermeniler'den olduğu gibi burada da Rumlar'dan istifade etme imkanı da bulacak-l a r d ı k
Ayrıca yörenin işgali, diğer üç cephenin yanısıra bir yenisine sebebiyet verecekti. Böylece Kuva-yı Milliye d a h a fazla cephelere bölünmek suretiyle gücü azaltılabilecekti.
Bu durum, Fransızlar'm 8 Haziran 1920'de Ereğli'yi ve 18 Hazi-ran 1920'de de Zonguldak'ı işgal etmeleri ile tahakkuk etmiştir. Zira T B M M Hükümeti'nin yörenin aynı zamanda Bolu-Balıkesir arasın-daki hassas bölgede doğurabileceği yeni problemleri dikkate alarak Batı Cephesi'ndeki kuvvetlerinin bir kısmını kuzeye (Fransızlar
üze-rine) sevketmekte tereddüt etmediğini görmekteyiz5 7.
Belirtmeye çalıştığımız nedenlerden dolayı da, Zonguldak ve havalisi İtilâf devletleri için önem arzetmekteydi.
56 Bu k o n u d a d a h a geniş bilgi için Bkz; N u r i Yazıcı, Milli Mücadele'de (Canik Sanca-ğında) Pontusçu Faaliyetler, ( 1 9 1 8 - 1 9 2 2 ) , A . Ü . Basımevi, A n k a r a , 1989, s. 7 - 8 7 .
57 Bu d u r u m u , Mustafa K e m a l Paşa, 3 T e m m u z 1920 g ü n ü B ü y ü k M i l l e t Meclisi' n i n gizli o t u r u m u n d a y a p t ı ğ ı k o n u ş m a s ı n d a şöyle b e l i r t m e k t e y d i ; "Efendiler Ş a r k ' t a b i r o n b i r i n c i fırkamız v a r d ı . Y u n a n cephesi için i h z a r etmiştik. F a k a t Bolu isyanı için isyanı b a s t ı r m a k ü z e r e sevk o l u n d u v e Bolu i s y a n ı n ı n yatıştırılmış o l d u ğ u n u c ü m l e m i z g ö r d ü k t e n s o n r a , o fırkayı o r a d a n a y r ı l m a k t a n m e n e d e n ikinci b i r s e b e p çıkmıştır. F r a n s ı z l a r Z o n g u l -d a k ' ı işgal etti v e o r a -d a k i h a l k h e y e c a n a gel-di ve b u -d a b i r s e b e p o l -d u . ( TBMM Gizli Celse Zabıtları, C . 1, s. 6 9 - 7 0 ) .
B ü y ü k M i l l e t M e c l i s i ' n i n a y n ı t a r i h t e ö ğ l e d e n ö n c e y a p ı l a n gizli o t u r u m u n d a d a E r -k a n - ı H a r b i y e - i U m u m i y e Ve-kili sıfatıyla İ s m e t Bey ( İ n ö n ü ) -k o n u ile ilgili a ç ı -k l a m a l a r d a b u l u n m u ş t u r . İ s m e t Bey b u a ç ı k l a m a s ı n d a ; 30 M a y ı s 1 9 2 0 ' d e n i t i b a r e n y i r m i g ü n m ü d d e t l e geçerli o l a n m ü t a r e k e n i n h e n ü z d a h a süresi b i t m e d e n , F r a n s ı z l a r ' m , Ereğli'yi işgal e t m e l e r i ü z e r i n e ç a r p ı ş m a l a r o l d u ğ u n u b e l i r t t i k t e n s o n r a sözlerine şöyle d e v a m e t m i ş t i r : "... iki ü ç g ü n d e v a m e d e n m ü s a d e m e d e k u l l a n d ı ğ ı m ı z silahlar, Y u n a n c e p h e s i n d e k i k u v v e t l e r i m i z d e n b i r kısmını tefrikine s e b e p o l m u ş t u r . D e r e k a p E r e ğ l i ' y e kuvvetlerimizi ş e v k e t t i k " (TBMM Gizli Celse C . 1. s. 57).
