HASAT ZAMANININ KABA YEMİN KİMYASAL KOMPOZİSYONU VE KALİTESİ ÜZERİNE ETKİSİ
EFFECT OF HARVESTING TIME ON CHEMICAL COMPOSITION AND QUALITY OF FORAGE
Dr. Öğr. Üyesi Esra GÜRSOY
Dr. Öğr. Üyesi, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Celal Oruç Hayvansal Üretim Yüksekokulu, Ağrı/Türkiye
https://orcid.org/0000-0002-4697-7365
Prof. Dr. Muhlis MACİT
Prof. Dr., Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü, Erzurum/Türkiye
https://orcid.org/0000-0002-5055-1156
Özet
Ruminant beslemede rasyonun vazgeçilmezi olan kaba yemin farklı hasat zamanlarında içerdiği besin maddeleri ve yem kalitesiyle ilgili meydana gelen değişimler, bugüne kadar yapılmış çalışmalara binaen incelenip irdelenerek uygun zamanda yapılmayan hasadın bitkisel ve hayvansal ürünün miktar ve kalitesine müspet veya menfi anlamda nasıl yansıdığı bu derlemeyle özetlenmeye çalışılmış ve hedef kitleye önerilerde bulunulmuştur.
Farklı hasat zamanlarıyla ilgili olarak yürütülen çalışmalarda, baklagil yem bitkilerinin erken hasat edilmesiyle kalitenin yükseldiği ve ürün miktarının azaldığı, biçim geciktirildiğinde ise miktar olarak verimin arttığı, fakat lignifikasyona bağlı olarak meydana gelen odunlaşmadan dolayı yemin kalitesinin ve lezzetinin azaldığı bildirilmiştir. Hasat devresi geciktikçe kuru madde verimi ve sap oranı artarken, besin maddeleri bakımından zengin olan yaprak oranı azalmaktadır. Yaprak/sap oranı azaldıkça ham selüloz oranındaki artışa bağlı olarak kalite düşmektedir. Bitkideki toplam mineral maddeyi ifade eden ham kül oranı da gelişmenin ilerlemesiyle azalma göstermektedir. Buna karşın gecikmiş hasat, genellikle dik büyüyen baklagillerin köklerinde veya alt kısımlarında daha fazla karbonhidrat ve azot depolanmasına izin vermektedir. Bu da hasattan sonra bitkinin yeniden büyüyüp gelişebilmesine ve ekonomik ömrünün uzamasına neden olmaktadır. Buğdaygil yem bitkilerinin optimum hasat zamanı gebeleme ve hamur olum dönemleridir. Kuru madde verimi gebeleme aşamasında düşük, hamur olum aşamasında ise daha yüksektir. Baklagil yem bitkileri ise çiçeklenme oranına bağlı olarak her bitki için önerilen en uygun zamanda hasat edilirler.
Diğer çevre şartlarının bitkiye optimum düzeyde temin edildiği varsayıldığında, arzu edilen miktarda kaliteli kaba yem ve yüksek miktarda hayvansal ürünün elde edilmesi ancak her bitkinin kendisi için belirlenen en uygun zamanda yetiştirici tarafından hasat edilmesiyle mümkündür. Ayrıca, yetiştirici hasat zamanına bağlı olarak besin madde kompozisyonu ve yem kalitesiyle ilgili olarak müspet veya menfi anlamda meydana gelen değişiklikler ve bunların hayvanda performansa nasıl yansıyacağı konusunda bilgilendirilmelidir. Sonuç olarak, mevcut derleme çalışması ile yem kayıplarının en aza indirilmesi ve arzu edilen miktarda kaliteli kaba yem ve hayvansal ürünlerin elde edilmesi için elzem olan doğru hasat zamanı ile ilgili teknik bilgiler hedef kitleye sunulmalıdır.
Anahtar Kelimeler: Kaba Yem, Hasat Zamanı, Kimyasal Kompozisyon, Yem Kalitesi.
Abstract
In this review, changes in terms of the chemical composition and feed quality of roughage harvesting at different times and being indispensable for ruminant nutrition were detrerminen depending on the earlier studies related to this subject. In addition, the effect of the most appropriate harvesting time on quantity and quality of animal and plant products was investigated in the present reviev.
The earlier studies carried out on different harvesting times of forages showed that the quality increased and product quantity decreased at early harvested legume forages, however it was reported that the quality and flavor of the forages was reduced depending on lignification occuring do to late harvest. As the harvesting period is delayed, dry matter yield and stem rate increase, and the leaf richest nutrient composition decreases. As the leaf / stem ratio decreases, the quality of forage decreases because of increasing crude fibre ratio and the stem ratio. The rate of crude ash, which represents the total mineral matter in the plant, also decreases with the progress of development. In contrast, delayed harvest often allows more carbohydrate and nitrogen to be stored in the roots or lower parts of upright growing legumes. They are used by forage to growth and develop after harvesting period. The optimum harvest time of the forage crops is the booting and dough stages. Dry matter yield is low during booting and higher in dough stage.
Assuming that other environmental conditions are optimally supplied to the plant, in order to obtain the desired quantity and quality products from the forages and animals, each plant should be harvested by the farmer at the most appropriate time determined for itself. In addition, the farmers should be informed about changes, either positive or negative, in nutritional composition and feed quality depending on the time of harvest, and how these will be reflected in the performance of the animal. In conclusion, with the present review, technical information on the correct harvest time, which is essential for minimizing feed losses and obtaining the desired quantity and quality of roughage and animal products, was presented to the target farmers.
Keywords: Forage, Harvesting Time, Chemical Composition, Feed Quality
1. GİRİŞ
İnsanoğlunun temel ihtiyaçları içerisinde yer alan hayvansal proteinin başlıca kaynaklarından biri de ruminantlardır. Ruminant beslenmesinde istenilen oranda yüksek miktarda ürün elde edebilmek için kaliteli yemlere ihtiyaç vardır. Bir yemin kaliteli oluşu o yemin içerdiği besin maddelerinin istenilen düzeyde oluşuna ve hayvan tarafından sindirilebilirliğine bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Hayvanların yaşamlarını sürdürebilmeleri ve ürün verebilmeleri için besin maddelerine ihtiyaçları vardır. Hayvanlar bu ihtiyaçlarını kaba ve kesif yemlerden sağlarlar. Normal miktarda verildiği zaman hayvan sağlığına zararlı etki yapmayan, yaşama ve verim payı gereksinimlerini karşılayan, organik veya inorganik besin maddelerinden bir veya birkaçını kapsayan, bitkisel veya hayvansal kökenli ya da doğada serbest olarak bulunan maddeler şeklinde tanımlanan yem hammaddeleri (Ergün ve ark., 2013) içerisinde bulunan kaba yemler %84-85’ten fazla su ya da kuru maddede %16-18’den fazla ham selüloz içerirler (Kılıç, 2006). Kaba yem kaynağı olarak son yıllarda çayır ve mera otlarının dışında birçok buğdaygil, baklagil ve diğer yeşil yemler hayvan beslemede önem taşımaktadır. Hayvancılığın geliştirilebilmesi ancak bu yeşil yem bitkilerinin bol ve kaliteli olması ile sağlanabilmektedir (Ergün ve ark., 2007).
Mevcut derleme çalışması ile, yem kayıplarının en aza indirilmesi ve arzu edilen miktar ve kalitede kaba yem ve hayvansal ürün elde etmek için elzem olan doğru hasat zamanı ile ilgili teknik bilgileri hedef kitleyle paylaşmak amaçlanmaktadır.
2. KABA YEMLERİN HAYVAN BESLEME AÇISINDAN EN ÖNEMLİ ÖZELLİKLERİ
1. Kaba yemlerin birim hacimdeki ağırlıkları, yani yoğunlukları düşüktür. Bir yemin kaba yem olarak kabul edilmesinde dikkate alınan en önemli unsurlardan birisi budur.
2. Kaba yemlerin büyük çoğunluğunun ham selüloz içeriği yüksektir. Birçok araştırıcı ve kuruluş kaba yemleri "%18-20'den fazla ham selüloz içeren yemler" olarak tanımlamaktadırlar. Bu gruba giren yemlerin enerji düzeyi, yoğun yemlerdekinden daha düşüktür.
3. Kaba yemlerin büyük çoğunluğu lignin, selüloz, hemiselüloz, pektin, silis vb. maddeler ihtiva etmekte olup hücre duvarı içeriği bakımından zengindirler. Bu yemlerin lignin içeriklerinin yüksek olması onların sindirilme derecesini düşürmektedir. Kaba yemler, kolay sindirilebilir karbonhidrat içerikleri bakımından fakirdir.
4. Bir kısım kaba yemlerin kuru madde içeriği çok yüksek olduğu (sap, saman) halde, kaynağına bağlı olarak bir kısmının (yeşil otlar) su içeriği oldukça yüksektir.
5. Mısır silajı ya da çok taze ve körpe otlar gibi kaba yemlerin sindirilme derecesi yüksek, ham selüloz içerikleri düşüktür. Ancak, çok fazla su içermeleri nedeniyle birim ağırlığa düşen enerji değerleri düşük olduğundan kaba yemler grubuna girerler.
6. Kaba yemlerin, protein, mineral madde ve vitamin içerikleri, kaynağına bağlı olarak oldukça büyük farklılıklar gösterir. Baklagil kaba yemleri %20 düzeyine kadar ham protein içerebildiği halde, bu oran samanlarda %3-4'e kadar düşmektedir.
7. Kaba yemler, baklagiller başta olmak üzere yoğun yemlerden daha fazla Ca, K ve iz mineral içermelerine rağmen P muhteviyatı orta veya düşük düzeydedir. Ayrıca, iz mineral içeriği bitki türü, toprak özelliği ve gübrelemeye bağlı olarak farklılıklar gösterir (Kutlu ve ark., 2005).
2.1. Kaba Yemlerin Hasat Zamanı
Yemler, üretiminden hayvan yemliğine gelinceye kadar geçen süreçte besleme değerleri ve diğer niteliklerini etkileyen çeşitli faktörlerin etkisi altındadır. Yemlerin tüketilmeleri ve tüketildikten sonra hayvan vücudu tarafından değerlendirilmeleri üzerine birçok faktör etkilidir. Söz konusu faktörleri; 1) Yemlerin üretim aşamasında etkili olan faktörler, 2) Yemlerin saklanma aşamasında etkili olan faktörler, 3) Yemlerin kullanılma aşamasında etkili olan faktörler, 4) Yemlerin işlenmesiyle ilgili faktörler ve 5) Yemlerin sindirilme derecesini etkileyen faktörler olarak sıralayabiliriz. Baklagil ve buğdaygil kaba yemlerinin hasat zamanı, yemlerin üretim aşamasında etkili olan faktörler içerisinde yer almaktadır (Kutlu, 2008).
Üretici tarafından yem kalitesini manipüle edebilecek birçok faktör vardır. Bunlar; bitki türleri, bitkinin olgunlaşma aşaması, kurutma ve taşıma teknikleri, toprak verimliliği ve tohum kalitesidir. Hasat edilen yemlerin besin madde kompozisyonu ve kalitesini etkileyen faktörler içerisinde en kritik ve önemli olanı hasat zamanıdır. Otlar ve baklagiller vejetatif üreme (tohum) aşaması ilerledikçe lifte artış olurken, aksine protein, sindirilebilirlik ve lezzette düşüş görülür. Verim artmaya devam etse de yem olgunlaştıkça yem kalitesi hızla düşer (Bates, 2007; Lacafield et al. 1999).
Tablo 1. Köpek Dişi Otu Hasat Zamanının Verim ve Kalite Üzerine Etkisi
Hasat Aralığı Verim (kg KM/da) Ham Protein (%) Sindirilebilirlik (%)
1.Hafta 3873 19.8 61.8
2.Hafta 3902 17.0 62.2
4.Hafta 3718 14.1 61.3
8. Hafta 6046 9.7 54.3
KM: Kuru madde
Tablo 1’de de görüldüğü gibi hasat zamanının ilerlemesi ile köpek dişi otunun ham protein ve sindirilebilirliğinin düştüğü, verimin ise arttığı Monson and Burton (1982) tarafından tespit edilmiştir. Her bir yem türü için yem kalitesini etkileyen en önemli faktör olgunluk derecesidir. Çünkü hasat zamanındaki gecikmeye bağlı olarak meydana gelen lignifikasyon ile yem kalitesi arasında ters ilişki
vardır. Dolayısıyla kaliteli yem elde etmek için her bitkinin kendisi için tespit edilmiş olan optimum zamanda hasat edilmesi önerilmektedir (Tablo 2) (Bates, 2007).
Tablo 2. Çeşitli Yem Bitkilerini Hasat Etmek İçin Önerilen Hasat Zamanı.
Yem Bitkileri Hasat Zamanı
Yonca İlk kesim için tomurcuk aşaması, ikinci ve sonraki
kesimler için 1/10 çiçeklenme. Yeni bahar fideleri için, ilk kesimin tam çiçeklenmeye ulaşmasına izin verilir.
Domuz ayrığı, Çayır kelp kuyruğu, Kamış yumağı İlk hasat için gebeleme aşamasının başında, Daha sonra her 4-6. haftada.
Çayır üçgülü, Kırmızı üçgül Erken çiçeklenme-1/2 çiçeklenme döneminde. Buğday, Çavdar, İtalyan çimi, Yulaf, Arpa Erken gebelemenin başında.
Ak üçgül Karışık ekimlerde diğer türler için doğru aşamada kesilmeli.
Sudan otu, Sudanotu melezi, İnci darı, Kanyaş 101 cm yüksekliği veya erken gebeleme evresi, (hangisi önce gelirse)
Köpek dişi İlk kesim için 38-45 cm yükseklikte, bundan sonra
her 4 haftada bir.
Farklı zamanlar da hasat edilen otlarla beslenen hayvanların veriminde değişiklikler görülür. Bitki olgunluğu ilerledikçe artan lif seviyeleri, azalan protein ve sindirilebilirlik düzeyi ile o yemi tüketen ineklerin kuru madde alınımında ve süt üretiminde düşüşe neden olur (Tablo 3, Tablo 4) (Bates, 2007).
Tablo 3. Çayır Kelp Kuyruğu Otunun Hasatında Olgunlaşma Evresinin Kalite, Hayvanın KM Alımı
ve Süt Verimi Üzerindeki Etkisi Hasat Zamanı Ham
Protein%
ADF% KM Alınımı kg
KM/gün Süt Miktarı kg/gün
Erken Hasat 11.3 35.9 15.1 17
Geç Hasat 5.4 42.1 11 9.1
ADF: Asit Deterjan Fiber, Vinet et al., (1980)
Tablo 4. Hasatta Olgunlaşma Evresinin Yonca Otunun Kalitesine Etkisi
Hasat Evresi Ham Protein% ADF% Sindirilebilirlik%
Çiçeklenme Öncesi 21.1 30.2 63.3
Erken Çiçeklenme 18.9 33.0 62.4
Çiçeklenme Ortası 14.7 38.0 55.4
Tam çiçeklenme 16.3 45.9 53.2
Kawas et al. (1990).
Gebe ineklerin besin ihtiyaçları daha olgun olan ot ile beslenerek karşılanabilir. Bununla birlikte besin içeriği ve sindirilebilirliği az olan ot kullanıldıkça ineklerin kondisyonlarını sürdürmeleri ve buzağılamadan sonra gerekli olan hayvanın besin madde ihtiyaçlarını karşılamak için rasyonda kullanılacak tahıl miktarı artırılır.
Bir sağmal ineğin bir günde alması gereken KM, protein ve diğer besin maddeleri ihtiyacını düşük kalitedeki bir yemin karşılaması mümkün değildir. Rasyonla alınması gereken KM, protein, karbonhidrat gibi besin maddeleri ihtiyacını karşılamak için kaba yemin kalitesi dikkate alınarak açık kalan kısmın mutlaka karma yemle kapatılması gerekmektedir. Kaba yemin kalitesi ne kadar yüksek olursa besin madde ihtiyacını karşılamak için rasyona sokulacak olan karma yem miktarı o kadar az olur. Dolayısıyla elde edilecek olan ürünün maliyeti azalır ve işletme sahibinin net karı artar. Ayrıca gereğinden fazla yoğun yem kullanılması da bazı metabolik hastalıklara neden olmaktadır. Yani, ruminantlardan arzu edilen düzeyde verim elde etmek için besin madde ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde kaba ve karma yemlerle dengeli bir rasyon hazırlayıp söz konusu hayvanlara sunmak gerekir.
2.2. Hasat zamanını belirleyen faktörler A) Olgunlaşma aşaması.
1) Bitkinin vejetatif ve tohum üretme aşamalarına dayalı hasat.
2) Generatif aşamasının başlangıcında meydana gelen hasat.
a) Bitki, aktif bir şekilde vejetatif olarak büyümelidir, b) Bitki, generatif büyüme için enerji harcamamalıdır, 3) Hasat için önerilen olgunluk aşamaları.
a) Bitki tür ve çeşidine göre farklılık gösterir,
b) Buğdaygil/ baklagil karışımı: Buğdaygillerden bağımsız olarak baklagillerin hasat zamanına
dikkat edilmelidir.
B) Hava durumu koşulları- optimum yem hasadı için kuru ve sıcak olmalıdır. 1) Hasattan balyalamaya kadar en az 3 gün kuru hava gerekir.
2) Nem kuruma süresini uzatır.
3) Sıcak esintiler ve güneş ışığı kuruma süresini kısaltır.
4) Silaj ve haylaj, depolanabilir nem içeriğine kadar kurumaya ihtiyaç duymaz. Hasat sırasında yem kalitesini etkileyen faktörler
Büyüme aşaması
1) Olgunluk aşamasından sonra yapılan hasat.
a) Toplam sindirilebilir besin maddelerinde azalma,
b) Protein içeriği ve diğer mevcut besin maddelerinde azalma olur. 2) Olgunluk aşamasından önce yapılan hasat.
a) Hasat edilen yem miktarında azalma,
b) Yapraklarda ve saplarda besin depolaması maksimum olmamıştır (Gram, 2000).
2.3. Baklagil Yem Bitkilerinde Farklı Hasat Zamanlarının Besin Madde Kompozisyonuna Etkisi
Yonca otu erken hasat edildiğinde, yani bitki tomurcuklanma döneminde veya daha erken bir zamanda hasat edildiğinde parselde bitki zayıflar ve bitkinin ekonomik ömrü kısalır. Erken biçimde kalite yükselmesine rağmen ürün miktarı azalır. Biçimin geç kalınmasında kaba kalın saplar oluşur ve otun lezzeti azalır. Bitkilerin diplerinde görülen genç sürgünler daha fazla boylanır, biçim sırasında
bunlar kırılır, zedelenir. Bu dönemde verimin artmasına karşın kalite düşük olur. Bu nedenle yoncada en uygun hasat zamanı çiçeklenmenin 1/10-1/4 olduğu dönemdir (Soya ve ark., 1997; Elçi, 2005). Genel olarak baklagil yem bitkilerinde, hasat devresi geciktikçe kuru madde verimi ve sap oranı artarken, yaprak oranı azalmaktadır. Yaprak/sap oranı azaldıkça kalite düşmekte, sap oranının artmasına paralel olarak ham selüloz oranı da artmaktadır (Akyıldız, 1966; Açıkgöz, 2001). Yemlerde vejetasyon süresinin uzamasına bağlı olarak yem değerinin düşmesi bitkiye sertlik, sağlamlık ve odunumsu yapı kazandıran ligninin ham selüloz içerisindeki oranının artmasından, yani giderek yükselen lignifikasyondan kaynaklanmaktadır. Odunsu madde artışı, diğer besin maddelerinden yararlanmayı azaltmaktadır (Avcıoğlu, 1999). Olgunlaşma ile birlikte ADF ve NDF gibi sindirimi zor olan maddeler artmakta, ham protein oranı ise azalmaktadır (Özen, 1999). Bitkilerde P ve K içeriği gelişmenin ilerlemesine bağlı olarak azalma göstermektedir. Ca ve Mg oranı ise başlangıçta yükselip ilerleyen zaman içerisinde düşmektedir. Buna bağlı olarak, bitkideki toplam mineral maddeyi ifade eden ham kül oranı da gelişmenin ilerlemesiyle azalma göstermektedir (Akgün ve ark., 1999).
Gecikmiş hasat genellikle dik büyüyen baklagillerin köklerinde veya otların alt bitki kısımlarında daha fazla karbonhidrat ve azot depolanmasına izin verir, bu da yeniden büyüme gücünü ve kalıcılığını desteklemek için kullanılabilmektedir (MacAdam and Nelson, 2003). Güçlü bitkiler yabani otlarla ve diğer türlerle daha rekabetçidir, bu da daha iyi bitki kalıcılığı, özellikle karışık tohumlardaki arzu edilen baklagil bitkilerinin oranı ile sonuçlanır.
Rankin ve George (1989), çok yıllık yoncanın çiçeklenme öncesi, tomurcuklanma, çiçeklenme başlangıcı ve çiçeklenme sonu dönemleriyle ilgili olarak yürüttükleri çalışmalarında, hasat zamanı geciktikçe yem kalitesinin azaldığını, kuru madde veriminin ise arttığını rapor etmişlerdir.
Nadeau et al. (2000), çiçeklenme öncesi, başlangıcı ve sonunda hasat edilen yoncanın, KM, HP, NDF, selüloz, hemiselüloz ve lignin içeriklerini araştırmışlar, söz konusu besin maddeleriyle ilgili değerleri çiçeklenme öncesinde sırasıyla 329, 250, 330, 201, 63 ve 57 g/kg KM, çiçeklenme başlangıcında 326 g/kg, 216, 370, 208, 97 g/kg KM ve 72 g/kg KM, çiçeklenme sonunda ise 319 g/kg, 210, 427, 257, 88 ve 77 g/kg KM olarak saptamışlardır.
Özyiğit ve Bilgen (2006), baklagil yem bitkilerini üç farklı dönemde (çiçeklenme öncesi, çiçeklenme dönemi, çiçeklenme sonrası) hasat ederek her dönem için kimyasal analiz yaptıkları çalışmada, biçim dönemi geciktikçe yaprak /sap ve ham kül oranlarında azalma, sararan yaprak ve ham selüloz oranlarında ise artışlar meydana geldiğini bildirmişlerdir.
Elmalı ve Yiğit (2012), korunga ve fiğ yem bitkilerinde hasat zamanının gecikmesi ile OM, HS, NDF ve ADF düzeylerinin belirgin olarak arttığını, HP ve ME içeriklerinin ise azaldığını belirlemişlerdir. Aydoğan ve ark. (2014), farklı biçim zamanlarının yapay merada yetiştirilen yem bitkilerinin besin madde kompozisyonuna etkisini inceledikleri çalışmalarında, farklı biçim zamanlarına göre ham protein (% 16.14-20.46), kül (% 12.97-29.93), kuru madde (% 92.86-95.00), ADF (% 28.63-33.12), NDF (% 42.84-55.76) ve selüloz (%21.46-28.83) oranının değiştiğini, besin maddesi kompozisyonunun hasat zamanına göre önemli farklılıklar gösterdiğini ve incelenen parametreler arasında önemli korelasyonların bulunduğunu tespit etmişlerdir.
Çetin (2016), dört farklı hasat zamanının (çiçeklenme başlangıcı, % 50 çiçeklenme, tam çiçeklenme ve alt baklalarda tanelerin tam şeklini aldığı dönem) bazı fiğ türlerinin verim ve kalitesi üzerine etkilerini belirlemek amacıyla yaptığı çalışmada, bütün fiğ türlerinde hasat zamanı ilerledikçe ham protein oranı, toplam sindirilebilir besin maddesi, kuru madde alımı, sindirilebilir kuru madde ve nispi yem değerinin azaldığını, yeşil ot verimi, kuru ot verimi, ham protein verimi ile ADF ve NDF oranının arttığını bildirmiştir.
Özçelik ve Şahin (2018), Kırşehir ekolojisinde çemen bitkisinin (Trigonella foenum-graecum L.) çiçeklenme öncesi, sonrası, hasat esnasında ve tohumlarından alınan örneklerde besin madde kompozisyonu ve in vitro sindirilebilirlik belirlemek amacı ile yürüttükleri çalışmalarında, çemenin
çiçeklenme öncesi, sonrası ve hasatta %12.4, 10.4 ve 4.9 ham protein (HP); %1.8, 1.6 ve 0.9 ham yağ (HY), % 20.4, 28.1 ve 43.5 ham selüloz (HS); %45.1, 40.7 ve 35.1 nitrojensiz öz madde (NÖM), %24.4, 34.3 ve 53.9 asit deterjan fiber (ADF); %24.8, 36.5 ve 57.2 nötral deterjan fiber (NDF), %4.1, 6.2, 10.4 asit deterjan lignin (ADL), 2243, 2113 ve 1905 metabolik enerji (ME Kcal/kg-ruminantlar için) içerdiğini tespit etmişlerdir. Sonuç olarak, gerek vejetatif gerekse tohumunun besin maddeleri içeriği ve enerji değerlerini dikkate alarak farklı zamanlarda hasat edilen çemenin vejetatif kısımlarının kaba yem olarak ruminant rasyonlarında, tohumunun ise hem ruminant ve hem de kanatlı karma yemlerinde yem hammaddesi olarak kullanılabileceği kanaatine varmışlardır.
Bayar ve Çaçan (2019), farklı zamanlarda hasat edilen macar fiğinde (Vicia pannonica Crantz) ot verimi ve bazı kalite özelliklerinin değişimi üzerine yaptıkları çalışmalarında, Bingöl koşullarında macar fiği hasadının çiçeklenme aşamasında (çiçeklenme başlangıcı, %50 çiçeklenme ve tam çiçeklenme) yapılabileceğini, baklaların oluşması ile birlikte ot verimi ve kalitesinde düşüşlerin olduğunu belirlemişlerdir.
2.4. Buğdaygil Yem Bitkilerinde Farklı Hasat Zamanlarının Besin Madde Kompozisyonuna Etkisi
Buğdaygil yemlerinin verim ve besin değerleri, hasattaki gelişme aşamasından büyük ölçüde etkilenir. Genel anlamda bunlar için optimum hasat zamanı gebeleme (tohum kafasının ortaya çıkmasından hemen önce çimlerin büyüme aşamasıdır. Bu aşama ana sapın tepesine yakın genişlemiş veya şişmiş bir alanın varlığı ile tanımlanır) ve yumuşak hamur olum (tane içinin boza kıvamında (yumuşak-gevşek hamur) olması) zamanlarıdır. Her hasat aşaması, farklı hayvan türlerinin beslenme ihtiyaçları için gereklidir. Süt verimi yönünde geliştirilmiş sağmal ineklerde sadece kaba yemlerle yaşama ve verim payı için ihtiyaç duyulan enerjiyi karşılamak mümkün değildir. Dolayısıyla yüksek verimli sağmal ineklerin beslenmesinde ihtiyacı karşılayacak kadar yoğun yeme mutlaka rasyonda yer verilmelidir. Yüksek verimli sağmal ineklerin ihtiyacı, gebeleme için en uygun çeşitler ile veya hamur aşamasında yüksek tane verimi ve yüksek tane/gövde oranına sahip yemler ile karşılanabilir. Kuru dönemdeki süt inekleri ve büyüyen düvelerin besin madde ihtiyaçları sağmal ineklere göre çok daha düşüktür. Kuru dönemdeki ineklerin ile düvelerin ihtiyaçları verimi yüksek olan ve yumuşak hamur aşamasında hasat edilen çeşitlerle ekonomik bir şekilde karşılanabilir.
Küçük taneli yemlerin verimi ve besin madde kompozisyonu büyük ölçüde hasatın yapıldığı döneme veya zamana bağlı olarak değişir. Ham protein (HP) oranı ve sindirilebilirlik, erken veya daha az olgunlaşmış dönemde hasat edilen bitkilerde daha yüksektir. Asit deterjan lifi (ADF) ve nötr deterjan lifi (NDF), gebeleme aşamasında hasat edilen bitkilerde yumuşak hamur aşamasında hasat edilenlere gören daha yüksektir. Söz konusu bileşenlerin sindirilebilirliği de gebeleme aşamasında daha fazladır. Liften enerjiyi tahmin eden standart yem kalite testleri, küçük taneli yemler için doğru değildir. Nişasta veya yapısal olmayan karbonhidrat oranı, erken büyüme aşamalarında çok düşük olmasına rağmen yumuşak hamur aşamasında yüksektir. Oransal olarak lignin erken büyüme aşamalarında düşük iken yumuşak hamur aşamasında en fazladır. Kuru madde verimi, gebeleme aşamasında düşük iken yumuşak hamur aşamasında artmaktadır.
Gebeleme döneminde hasat ve yemin kullanımındaki zorlukları, 1- Olumsuz hava koşulları nedeniyle tarlada solma güçlüğü, 2-Yüksek nitrat içeriği, 3- Yüksek potasyum içeriği, 4- Zayıf silolama özellikleri olarak sıralayabiliriz (Collar et al., 2006).
Helsel and Thomas (1987), çavdarın besin değerinin başaklanmadan hemen sonra arpa, buğday ve yulafa kıyasla hızla düştüğünü, McCartney and Vaage (1994) ise hamur olum döneminde hasat edilen tritikalede N sindirilebilirliğinin arpa ve yulaftan daha düşük olduğunu bildirmişlerdir.
Yıldız ve ark. (2010), sorgum-sudanotu melezi silajının yem niteliği üzerine hasat dönemi, kıyma boyutu ve sıkıştırma basıncı değerlerinin etkilerini belirlemek için yürüttükleri çalışmada, geciktirilmiş hasadın silajlarda kuru madde oranı ve pH değerini artırdığını, ham protein, ADF, NDF
Coşkun ve ark. (2014), gebeleme ve hamur olum döneminde hasat edilen buğdaygil hasıllarında protein fraksiyonları ile ham protein oranlarını tespit etmek için yürüttükleri çalışmalarında, hamur olum döneminde hasat edilen hasıllarda ham protein içeriği ve veriminin gebeleme dönemine kıyasla ortalama %42 ve %10 daha düşük olduğunu, sindirilebilir ham protein veriminin ise her iki dönemde de benzer olduğunu bildirmişlerdir. Ayrıca, gebeleme döneminde buğday ve yulafın ham protein kalitesinin diğer hasıllardan daha yüksek olduğunu ifade etmişlerdir.
Liu and Mahmood (2015), farklı olgunluk evrelerinde hasat edilen yulaf yeminin besin madde kompozisyonu ve protein ekstraktilitesi bakımından taneye göre nasıl değiştiğini belirlemek amacı ile yaptıkları çalışmalarında, erken aşamada hasat edilen yulaf yemlerinin besin madde kompozisyonu bakımından yulaf taneleri ile karşılaştırılabilir veya daha üstün olduğu, ancak düşük miktarda protein içermesinden dolayı yulaf yeminin protein kaynağı olarak ruminant rasyonlarında sınırlı miktarda kullanılabileceği sonucuna varmışlardır.
Uludere (2019) başaklanma, süt olum ve hamur olum dönemlerinde hasat edilen altı arpa (Hordeum vulgare L.) çeşidinden elde edilen kuru otların hasat zamanının gecikmesiyle birlikte elde edilen otların ham protein, nötr deterjan lif, asit deterjan lif ve selüloz içeriklerinin düştüğünü, ham kül içerikleri ile in vitro organik madde sindirilebilirliği, metabolik enerji ve nispi yem değerinin arttığını bildirmiştir.
3. SONUÇ
Ruminant beslemede önemli bir yere sahip olan kaliteli kaba yemlerin üretilmesi kadar besin madde içeriklerinin bilinmesi de oldukça önemlidir. Kaba yemlerde hasat döneminin ilerlemesine bağlı olarak ham protein oranı, toplam sindirilebilir besin maddeleri miktarı, kuru madde alımı, sindirilebilir kuru madde oranı ve nispi yem değerinin azaldığı, yeşil ve kuru ot verimi ile ADF ve NDF oranının arttığı yapılan çalışmalarla belirlenmiştir. Bu nedenle, kaba yemler kullanılma amacı göz önünde bulundurularak en doğru zamanda hasat edilmelidir.
Sonuç olarak, diğer çevre şartlarının bitkiye optimum düzeyde temin edildiği varsayıldığında, arzu edilen miktarda kaliteli kaba yem ve yüksek miktarda hayvansal ürünün elde edilmesi ancak her bitkinin kendisi için belirlenen en uygun zamanda yetiştirici tarafından hasat edilmesiyle mümkündür.
KAYNAKLAR
Açıkgöz E., (2001). Yem Bitkileri . 3. Baskı. Uludağ Üniversitesi Güçlendirme Vakfı Yayın Vipaş A.Ş., Bursa, No: 182. Yayın No: 58: 584 s.
Akyıldız AR., (1966). Yeşil Yemlerin Saklanması, Yedek Yemler, Ticaret Yemleri, Yemler Bilgisi, Ankara, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları, Ders Kitabı, 274 96: 208.
Akgün İ., A. Koç, S. Sağsöz, (1999). Autotetraploid Çok Yıllık Çavdar ( Secale montanum Guss.)’ın Bazı Tarımsal Özelliklerinin Zamana Bağlı Olarak Değişimi, Tr. J. of Agriculture and Forestry. 23 (Ek Sayı 5) 1119-1124.
Avcıoğlu R., H. Soya, H. Geren, G. Demiroğlu, A. Salman, (1999). Hasat Dönemlerinin Bazı Değerli Yem Bitkilerinin Verimine ve Yem Kalitesine Etkileri Üzerinde Araştırmalar, Türkiye 3. Tarla Bitkileri Kongresi, Adana, 15-18 Kasım 1999, Cilt III (Çayır–mera yem bitkileri ve yemeklik dane baklagiller), 29-34.
Aydoğan S., Ş. Işık, M. Şahin, AG. Akçacık, S. Hamzaoğlu, Ş. Doğan, M. Küçükcongar, S. Ateş, (2014). Farklı Biçim Zamanlarının Yem Bitkilerinin Besin Maddesi Kompozisyonuna Etkisi, Selçuk Tarla Bilimleri Dergisi, 1(2) 45-49.
Knoxville, SP437-A -3.5M-7.
Bayar M., E. Çaçan,. (2019). Farklı Zamanlarda Hasat Edilen Macar Fiğinde (Vicia pannonica Crantz) Ot Verimi ve Bazı Kalite Özelliklerinin Değişimi. 1. Uluslararası Harran Multidisipliner Çalışmalar Kongresi, Şanlıurfa, 322-330.
Collar C., S. Orloff, M. Mathews, S. Wright, L. Jackson, (2006). Small Grain Forages. Small Graın Productıon Manual, by the Regents of the University of California, Division of Agriculture and Natural Resources, Part 10.
Coşkun B., G. Keleş, F. İnal, MS. Alataş, C. Özcan, S. Ateş, (2014). Gebeleme ve Hamur Olum Döneminde Hasat Edilen Buğdaygil Hasıllarının Protein Fraksiyonları ve Ham Protein Üretimleri, Kafkas Üniv. Vet Fak Derg., 20 (3) 457-460,
Çetin İ., (2016). Farklı Hasat Zamanlarının Bazı Fiğ (Vicia spp.) Türlerinin Ot Verim ve Kalitesi Üzerine Etkileri, Yüksek Lisans Tezi Tarla Bitkileri Anabilim Dalı, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Isparta,
Elçi Ş., (2005). Baklagil ve Buğdaygil Yem Bitkileri. Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Ankara, 486 s. Elmalı DA., İ. Kaya, (2012). Farklı Biçim Zamanlarının Korunga (Onobrychis sativa L.) ve Fiğin (Vicia sativa L.) Besin Madde İçerikleri Üzerine Etkisi, Lalahan Hay. Araşt. Ens. Derg., 52 (2) 39-45.
Ergün A., SD. Tuncer, Çolpan , S. Yalçın, G. Yıldız, MK. Küçükersan, S. Küçükersan, A. Sehu, (2007). Yemler Yem Hijyeni ve Teknolojisi. Pozitif matbaacılık, Ankara, 464 s.
Graham J., (2000). Forage Production, Instructors Materyals, Advanced Crop Science, University of Missouri-Columbia: Instructional Materials Laboratory, Unit IX [Çevrimiçi]. Mevcut:http://www.missouricareereducation.org/doc/advcropsci/AEACSIM9U1.pdf.
Helsel ZR., JW. Thomas, (1987). Small grains for forage. J Dairy Sci, 70 2330-2338.
Kawas JR., NA. Jorgensen, CD. Lu, Influence of Alfalfa Maturity on Feed İntake and Site of Nutrient Digestion İn Sheep. J. Anim. Sci., 68 (12) (1990) 4376-4386.
Kılıç A., (2006). Kaba Yemlerde Niteliğin Saptanması. Yardımcı Ders Kitabı. Hasad Yayıncılık, İstanbul, 159 s.
Kutlu HR., M. Görgülü, L. Çelik, (2005). Genel Hayvan Besleme Ders Notu. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü Yemler ve Hayvan Besleme Anabilim Dalı, Adana, 161s.
Kutlu HR., (2008). Yem Değerlendirme ve Analiz Yöntemleri. Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, Ders Notu, Adana, 63 s.
Monson WG., GW. Burton, (1982). Harvest Frequency and Fertility Effects on Yield Quality and Persistence of Eight Bermudagrasses, Argonomy Journal, 74 371-374.
Lacefield GJ., C. Henning, M. Collins, DL. (1999). Swetnam, Quality Hay Production, Cooperative Extension Service, Univ. Kentucky, Coll. Agric., Agr., 62, 3 (77) 1-4.
Liu K., K. Mahmood, (2015). Nutrient Composition and Protein Extractability of Oat Forage Harvested at Different Maturity Stages as Compared to Grain, Journal of Agricultural Science 7-12. MacAdam JW., CJ. Nelson,. (2003). Physiology of forage plants. In R.F Barnes et al. (ed.) Forages: An introduction to grassland agriculture, 6th ed. Iowa State Press, Ames, IA. 73-97.
McCartney DH., AS. Vaage, (1994). Comparative yield and feeding value of barley, oat and triticale silages, Can J Anim Sci, 74 91-96.
Nadeau EMG., JR. Russell, DR. Buxton, Intake, (2000). Digestibility, and Composition of Orchardgrass and Alfalfa Silages Treated with Cellulase, Inoculant, and Formic Acid Fed to Lambs. J. Animal Sci., 78 2980-2989.
Özçelik ŞN., A. Şahin, (2018). Çemen (Trigonella Foenum- Graecum L.) Otunun ve Tohumunun Besin Madde İçerikleri ve In Vitro Sindirilebilirliğinin Belirlenmesi, Journal of Animal Science and Products (JASP), 1 (1) 25-35.
Özen HÇ., A. Onay, (1999). Bitki Büyüme ve Gelişme Fizyolojisi. ISBN 975-94563-1-1 Dicle Üniversitesi Basımevi, Diyarbakır, 166 s.
Özyiğit Y., M. Bilgen, (2006). Bazı Baklagil Yembitkilerinde Farklı Biçim Dönemlerinin Bazı Kalite Faktörleri Üzerine Etkisi, Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 19(1) 29-34.
Rankin M., JR. George, (1989). Spring Harvest Management of Alfalfa Seeded in Late Summer, J. Prod. Agric. 2 352-357.
Soya H., R. Avcıoğlu, H. Geren, (1997). Yem bitkileri, Hasad Yayıncılık Ltd. Şti., İstanbul, 1-220. Uludere IEE., (2019). Farklı Gelişme Dönemlerinde Bazı Arpa Hasıllarının Besin Madde İçeriği Ve Sindirilebilir Organik Madde Miktarına Etkisi, Yüksek Lisans Tezi Zootekni Anabilim Dalı, Tekirdağ Namık Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Tekirdağ,
Vınet C., R. Bouchard, GJ. St-Laurent, (1980). Effects Of Stage Of Maturıty Of Tımothy Hay And Concentrate Supplementatıon On Performance Of Lactatıng Daıry Cows, Canadian Journal of Animal Science, 60(2) 511-521.
Yıldız C., İ. Öztürk, Y. Erkmen, (2010). Hasat Dönemi, Kıyma Boyutu ve Sıkıştırma Basıncının Sorgum-Sudanotu Melezi (Sorghum sudanense Staph.) Silajının Yem Niteliği Üzerine Etkileri, Journal of Agricultural Faculty of Atatürk University, 41 (2) 137-143.
