Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi

TÜRKÇEOE BAGLAYıCı (YARDıMCı) SES KONUSU ÜZERiNE Prof. Dr. Efrasiyap GEMALMAZ"

Bilindigi gibi Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Yani bu dildeki görev ögeleri dizim Csyntaxel içerisinde görevlerini belirleyecekleri anlam ögelerinden sonra getlrilirler. Böylece anlam ögelerine göre yerleri belirlenmişolan görev ögeleri. dilin gelişmesüreci içerisinde. dile önce bireşimU(synthetique), daha ileri durumlarda da anlam ögeleriyle görev ögeleri arasında gelişen -benzeşme. kaynaşma. düşmegibi-çeşitlisesolaylarıyla ortaya çıkan çokbireşimU(polysynihetique) bir görünüm kazandırırlar.O halde, günümüzde. Türkçe. d.izim bakımından, Türk.çey1yakından tanımayanlar için çok bireşimli. yakından tanıyanlariçin de -her anlamvygörevi ayn ayn işaretlerneegilimi gösteren- bireşimlibir dildir.

Yukandasözkonusu ettiglmiz dizim anlayışı.Ti.i.rkçenin . . bilimsel (phonologique) davranışlarınında temelini oluşturur. Türkçenin gerek kendi öz kaynaklarından.gerek başkadillerden yapmış oldugu alıntılardan hareketle yapmış oldugumuz sayılamalar(statistiquel ve anlqılabilirlik(comprehensibilitel araştırmalan bize Türkçenin yükselen (ÜDSÜZ + ünlü 1 hece türünü diger hece türlerine tercih ettigini göstermiştirı.Bu durumda. en azındankuramsal olarak Türkçeye ait bütün anlam ve görev ögeleri birer ünsüzle başlamaktave birer ünlüyle sona ermektediro Ancak.

Atatürk Üniversitesi TürkiyatAraştırma/arıEnstitüsü Müdürü

1 E. GEMALMAZ; StandartTürklye Türkçesi(Sm'ninFormanlannın EnforrnatifDegerleri; Erzurum 1982. s. 28. 60.

yukanda da belirttlgimiz gibi. başlangıçta. bagımsız. hatta. başka bıranlam ögesinden hareketle yapılmışolan görev ögeleri zamanla ekleşmekte2ve bu ekleşme sonucunda da iç ve bazan da dış sebeplerle ses ve şekil degişikllklertne ugramaktadırlar.

Günümüze kadar yazılmış o~an. Türkçenin dU bilgisiyle ilgili kaynaklar. degişik adlar altında baglayıeı ses konusuna deginmiş]erve bunları bag1ayıcı ünlüler ve baglayıcıÜDSüzler olmak üzere ikialt konuda elealmışlardır.

Kanımca.Türkçede, baglayıcıses ayınmıyapmak gereksizdir. çünkü. baglayıcıünlü diye adlandırılan-genelde dar- ünlüler, gelişme süreci içerisinde başlama ünsüzlerini düşürmüşgörev ögelerinin kalıntısıdır.Ömeklendirtrsek. el+II+i.+nl. kol+ll+u+ııı. baş+II+ı+';. ki.tab+1i +l+nl'LZ gibi iyelikekı (ekleşmişiyeIlk sıfatı)

almış kuruluşlardakidar ünlüler. nitelenen (tamlanan) ekii?i > _ >

i

+sII > _ >

i

+rIJ1/ > _ >

i

+sII -

i

+rIJII -

i

+rIJei

ekinden başkabir şey degildir. çünkü iyesi belli olan varlık vy

varlıklann. dile getirilmese de, ne için ve nasıl oldugu da belli demektir. Bu da tamlayan işaretlenmese bile işaretlenen tamlananın nitelenen ekini almasını g~rek1i kılmaktadırJ.

2 Örn.: S1nıd1k1zaman eki:I-Oyorı < 1-(y)I yorı-r/; şart eki:

I-s AI < 1-(y)I sa-rı;ihtimal kuvvetlendirme eki: I+Ti rı <

lt u r-u rı; yokluk eki: 1+5i zl < IS 1-ZI; olumsuz yeterlik lliU

yapım eki: 1-(y)AmA-I < 1-(y)A u-mA-I ; şahıs ve iyelik ekler! :i +(y)I ml < Ibnı; i +ml < Ib~nnı; 1+5i nı < Is nı;

I+nl < lsn nt\!; 1+(y)IzI < Ibz/; ImIzl < Ibznii/; vbg. 3 Iki.tabınız çantanlZda mı?I ded1gimiz zaman. belk1 de. [_ sarı

_ kapaklı _ ki.mya

-J

ki.tab+ll+l+filZ [_ si.yah _ deri. _ okul

-J

çanta+ll+il+fiız+da i i mı?) gibi bir ifadeyi dile getirmiş olabilirız. Bu ve benzeri kuruluşların çogunda kolayca görülecegi gibi. Iki.mya ki. tab+1 1+1i ve /okul çanta+ll+sl i

Lehçeler ve agızlar karşılaştınldıgında. SIT'nde baglayıcıünlü gibi görülen diger şekillerin de asli oldukları -yy asli şekiHere örnekserne ile yapıldıkları- görülmektedir. Söz gelişi, SIT'ndeki geniş zaman sıfat-flil eki lehçe ve agızlann bazılanndaI-yAr/yy /-ylr/ şeklindedir(örn.: oku-//-r - oko-II-yar - okl.-//-'ll.r: 01-/1-l.r -

a1-1I-1yar -

01-1/-1'11r - 01-/

Iyar

-01-1/-'11r _ vbg.). Benzeri eklerin yarı ünlü nlteUgindeki ünsüzlerle vy kolayca düşebllen akıcı ya da sızıcı ünsüzlerle başlaması bunların da daha önce ünsüzle başlamış olabileceklerinin izleridir.

Baglayıcı ünsüzlere gelince. bunlar da. ya tatlhi süreç içerisinde çeşitlises billmsel sebeplerle düşmüşünsüzlertnyerını alan ve yan ünlü ıüteligi taşıyanünsüzier (örn.: yönelme hall ekı

/+KAI > _ > 1-HiA/ > _ > / ....14/ - l+yA! (eb+//+ke > ev+//+ee:ota+ll+kCl> ata+//+ya): sıfat-fiilekiI-KAn/ > _ >

I-GAn/

> _ >

1

.1.'" -

I-yAni {kel-II-jetl > _ >

gel-I

I-yen -

ge1-II

enLL. vaörnekseme neyanlış bölünme sonucu daha öncedüşmüşolanbıriinsü&ünyetme

yerJetmli

ün&ü%ler (ör~ ü~tirmeeki I-H"Arl > _. > I .... Ar/.(beş+1!rTe önıeJmeme lle

i

+ş Arı (Q1t1+ŞCIr n. yada birgörevögesıntn kalıntısı yy zaman zaman korunan başlamaünsüzleri (örrt.: zam1r n'si de denilen ekIeşmiş3. şahıs iyelik:_sıfatı171 > _ > 1+13+1 > _ > / ....1 -l+n+1 ( eV+II+1+8+8 N ev+II+1+n+deJ: 1lg1 halieki /+n1"1 > _

> i+fLIi nı

-

i +n i nı

(

beg+ni ii > beğ+ei tl) olarak karşımıza çıkmaktadır.

o

halde. özetle dıyebilir1zki, Türkçede her ek bir ÜD8iIZle başlar. bu ünsüz lehçe veagızlaragörebazıhallerdedüşmüşolabmr.

Yine. her anlam ve görev ögesi bir ünlüyle sonuçlanır.bu ünlü de yine lehçe ve agızlaragöre bazıhallerde düşürülmüşolabilir.

Durum böyle olunca. daha önce de bellrttigimiz gibi, Türkçe için bir baglayıcı ses ayırımı yapmanınTürkçenin dil bilgisine

kazandıracagı bir şeyin olmadıgı. hatta bu dilin ses ve şekil

bilgilerini ilgilendiren bazı inceliklerin dikkatlerden kaçmasına

yol açtıgısonucunavarılrnaktadır.

Öyleyse. eklerin betimlenmesinde yapılacak şey. her ekin. varsa bütün başka &eSlilerini (allophonel ve başka şekillilerini (allomorphe) ilgili ses bilgisi ve şekil bilgisi kurallarınıbelirterek

bir bütün olarak vermek olacaktır.

Örnek olarak zarf-fiil eki l-yI+p/ı alalım.Eski Türkçede. bu ek. ünlüyle sonlar.Qn füllere I-p/, ünsüzle sonlanan fiillere. ünlü uyumlarınauygun olarak I-I pl şeklindegetirilir. Aynı ek. STT'nde ise. ünlü uyumlarına uygun olarak ünlüyle sonlanan fiillere

i

-y Ipi, ünsüzle sonlanan fiillere I-I pl olarak getirilir.

Yine. SIT'nde nitelenen eki 1+5 II, ünlüyle sonlanan isimlere 1+51/, ünsüzle sonlanan isimlere 1+11 şeklinde getirilmekte. ancak, bu ek. ı. ve 2. şahıs iyelik eklerinden (ekleşmiş iyelik

sıfatlarından)önce geldiginde. ünlüyle sonlanan isimlerde, ve 1+1 II ve i +si zl gibi·bazı eklerden önce hem ünlüyle hem de ünsüzle sonlanan isimlerde düşmekte. yani 1+0+1 ile

karşılanmaktadır.

Bu örneklerde de görüldügü gibi. Eski Türkçe için "I" yı ;SIT için

"y"

yi vy "s" yi baglayıcıses olarak ayırmanın dil bilgisi

Kaynakça

BANGUOGLU Tabsin; TürkçeninGrameri; Ankara 1990

ERGİNMuharrem; TürkDil Bilgisi;İstanbul1962

GEMALMAZ Zfraatyap ; ~Türkçenin Fonemler Düzenı ve Bu

Fonemler Düzeninin İşleyişi" ; FfmoEdebigat

Fakültesi Edebigm Bilimleri AraştırmaDergiri. Sayı:12.Fasikül: 1; Erzurum 1980

GEMALMAZ Efr_yap ; StandartTürkiye Trir1c:çesi (S1T) 'nin

FOI1'IIıCUlIıınnEıffarııtttlti.flJege:tVri.:Erzurum1982 HATİBOGLUVedbe;

ma

_.isi

TeıUIleriSödü.,..;Ankaıa 1~72 KORKMAZ Zeynep;GrantıerTeriınleriSöılliigii;Ankara 1992