T.C.
PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI
IŞIKLI-GÖKGÖL (DENİZLİ-ÇİVRİL) SULAK ALANLARI VE
CİVARINDAKİ YÜZEY VE YERALTI SULARINDA KLORÜR,
NİTRAT VE NİTRİT KİRLİLİĞİNİN ARAŞTIRILMASI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
AYLİN DEMİRCİ
T.C.
PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ
FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ
JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI
IŞIKLI-GÖKGÖL (DENİZLİ-ÇİVRİL) SULAK ALANLARI VE
CİVARINDAKİ YÜZEY VE YERALTI SULARINDA KLORÜR,
NİTRAT VE NİTRİT KİRLİLİĞİNİN ARAŞTIRILMASI
YÜKSEK LİSANS TEZİ
AYLİN DEMİRCİ
i
ÖZET
IŞIKLI-GÖKGÖL (DENİZLİ-ÇİVRİL) SULAK ALANLARI VE CİVARINDAKİ YÜZEY VE YERALTI SULARINDA KLORÜR, NİTRAT
VE NİTRİT KİRLİLİĞİNİN ARAŞTIRILMASI
YÜKSEK LİSANS TEZİ AYLİN DEMİRCİ
PAMUKKALE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ JEOLOJİ MÜHENDİSLİĞİ ANABİLİM DALI
(TEZ DANIŞMANI: DOÇ. DR. ALİ BÜLBÜL)
DENİZLİ, HAZİRAN - 2019
Bu çalışma Batı Türkiye Çivril-Baklan alt havzasında bulunan Işıklı Gölü ve
çevresindeki yüzey ve yeraltı sularına ait hidrojeokimyasal özelliklerin ve yeraltı suyu akım yönünün araştırılması amacıyla hazırlanmıştır. Bu kapsamda yüzey ve yeraltı sularından alınan su örneklerinde labaratuvarda Klorür, Nitrat, Nitrit, EC ölçümü yapılmış, kuyulardaki statik su seviyeleri kullanılarak yeraltı suyu akım yönü belirlenmiş, göl-drenaj ağı çizilmiş ve yeraltı-yüzey suları ilişkisi ortaya konmuştur. EC, Klorür, Nitrat, Nitrit değerlerine göre kirlilik durumu ve kirlilik dağılımı yorumlanmıştır. Işıklı Gölü civarına ait yeraltı suyu eğrileri ve akım yönünü içeren hidrojeoloji haritası hazırlanmıştır. Çalışma alanındaki yeraltı ve yüzey sularında kirlilik problemi DPSIR yaklaşımı ile irdelenmiştir, riskler ortaya konmuştur. Çalışma alanında noktasal veya yayılı kirlilik yüklerinin dağılımı verilerek yeraltı ve yüzey sularına muhtemel etkileri belirlenmiştir. Yakın gelecekte beklenen risk ve problemler öngörülmüştür.
ANAHTAR KELİMELER: Yeraltı Suları, Sulak Alan, Hidrojeoloji,
ii
ABSTRACT
INVESTIGATION OF CHLORIDE, NITRATE AND NITRIT POLLUTION IN IŞIKLI GÖKGÖL WETLANDS AND SURRUONDING
ENVIRONMENT
MSC THESIS AYLİN DEMİRCİ
PAMUKKALE UNIVERSITY INSTITUTE OF SCIENCE GEOLOGİCAL ENGİNEERİNG
(SUPERVISOR: ASSOC. PROF. DR. ALİ BÜLBÜL)
DENİZLİ, JUNE 2019
In this study hydrogeochemical proporties of groundwater and surface water and flowpath direction of groundwater surruonding Işıklı Lake and its environment are investigated in Çivril-Baklan Subbasin in Western Turkey. In order to focus the aim of the study, Chloride, Nitrate, Nirtit analysed and EC measured in the water samples which were taken from surfacewater and groundwater stream flow nets were drawn by means of static groundwater head and groundwater and surfacewater relationship were found out. According to values of EC, Chloride, Nitrate and Nitrit state pollution and distrubition of pollution were discussed. Hydrogeology Maps including groundwater isohydrohips and groundwater flowpath were prepared in Işıklı Lake and surruonding environment. The pollution in groundwater and surfacewater were analysed by DPSIR approximation and risks were analysed. In the study area distribution of spot pollution load nad spread pollution load were given and their possible effects to groundwater and surfacewater. For the near future expected risk and problems were forecasted.
KEYWORDS: Groundwater, Wetland, Hydrogeology, Hydrogeochemistry,
iii
İÇİNDEKİLER
Sayfa ÖZET ... i ABSTRACT ... ii İÇİNDEKİLER ... iii ŞEKİL LİSTESİ ... vTABLO LİSTESİ ... vii
SEMBOL ve KISALTMALAR LİSTESİ ... viii
ÖNSÖZ ... ix
1. GİRİŞ ... 1
1.1 Çalışmanın Amacı ve Kapsamı ... 2
1.2 Çalışma Alanının Yeri ... 3
1.3 Önceki Çalışmalar ... 6
1.4 Materyal ve Metod ... 11
1.4.1 Büro Çalışmaları ... 11
1.4.1.1 Global Mapper Programı ile Su kaynaklarının İşaretlenmesi . 11 1.4.1.2 Google Earth Programı İle Işıklı Gölü’nden Noktaların İşaretlenmesi ... 14
1.4.1.3 Surfer Programı ile Kontur Diyagramlarının Hazırlanması .... 16
1.4.2 Arazi Çalışmaları ... 17
1.4.3 Laboratuvar Çalışmaları ... 19
1.4.3.1 Nitrat Analiz Yöntemi (Cadmium Reduction Method (30ml))19 1.4.3.2 Klorür Analizi ... 20
2. İNCELEME ALANININ COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ ... 22
2.1 Bölgenin İklim Özellikleri ... 22
2.1.1 Sıcaklık ... 23
2.1.2 Meteorolojik Veriler ve Yağış ... 23
2.1.3 Nem Oranı ... 23
2.2 Bölgenin Ekonomisi ... 24
2.2.1 Tarım ve Arazi Kullanımı ... 24
2.2.2 Hayvancılık ... 25
2.2.3 Balıkçılık ... 26
3. GENEL JEOLOJİ ... 27
3.1 Prekambriyen Yaşlı Kaya Birimleri ... 28
3.2 Paleozoyik Yaşlı Kaya Birimleri ... 28
3.3 Mesozoyik Yaşlı Kaya Birimleri ... 29
3.4 Senozoyik Yaşlı Kaya Birimleri ... 30
3.5 Yapısal Jeoloji ... 32 4. HİDROLOJİ ... 35 4.1 Akarsular ... 37 4.2 Su Kaynakları ... 41 4.2.1 Işıklı Kaynağı ... 44 4.2.2 Gümüşsu Kaynağı ... 44 4.2.3 Yuva Kaynağı ... 45 5. HİDROJEOLOJİ ... 46 5.1 Akiferler ... 47 5.2 Su Kuyuları ... 50
iv
6. HİDROJEOKİMYA ... 56
6.1 Su Noktaları ... 56
6.1.1 Su Örneklerini Fiziksel Özellikleri ... 60
6.1.1.1 Suların pH değeri (Hidrojen İyonu Aktivitesi); ... 60
6.1.1.2 EC( Elektriksel İletkenlik) (Kondüktivite) ... 61
6.1.1.3 Sıcaklık (T)... 61
6.1.2 Su Örneklerinin Kimyasal Analiz Sonuçları ... 62
6.1.2.1 Nitrat (NO3-) ... 63
6.1.2.2 Nitrit (NO2-) ... 64
6.1.2.3 Klorür ... 69
6.2 Hidrojeokimyasal Analiz Sonuçlarının Grafiksel Gösterimleri ... 70
6.3 Kirlilik Risklerinin Saptanması ... 72
6.3.1 Noktasal Kaynaklar ... 73
6.3.2 Yayılı Kaynaklar ... 74
6.4 Kirlilik Yüklerinin Dağılım Haritaları ... 77
6.5 Kirlilik Yüklerinin Yoğunluk Haritalları ... 81
6.6 Kirlilik Yüklerinin DPSIR Yaklaşımı İle Yorumlanması ... 83
7. SONUÇ VE ÖNERİLER ... 88
8. KAYNAKLAR ... 92
v
ŞEKİL LİSTESİ
Sayfa
Şekil 1.1 : Çalışma alanının lokasyon haritası ... 4
Şekil 1.2: Akdağ civarındaki Işıklı yerleşim yeri ... 5
Şekil 1.3: Akdağdan Işıklı Gölü ve tarım arazileri görünümü ... 5
Şekil 1.4: Işıklı Kaynağındaki balık çiftliği ... 6
Şekil 1.5: Çalışma bölgesinden işaretlenmiş su kaynağı noktaları ... 12
Şekil 1.6: GPX Viewerda çalışma alanından işaretlenmiş su kaynakları ... 14
Şekil 1.7: Işık Gölü ve sınırlarından işaretlenmiş noktalar ... 15
Şekil 1.8: a) 1 no’lu su kaynağı DESKİ, Motopomp b) Işıklı Kaynağı... 18
Şekil 1.9: a)Balık çiftliği b) 4 no’ lu su kaynağı çeşme... 18
Şekil 1.10: a)Dinar Suyu (Süngüllü Köprüsü) b) Gümüşsu Şelalesi ... 19
Şekil 1.11: a) ve b) Laboratuvarda Nitrat Analizi ... 20
Şekil 1.12: a) ve b) Klörür analizi sonucu suyun rengindeki değişim farkı, Klorür analizi çalışması ... 21
Şekil 1.13: a) ve b) Laboratuvarda klorür analizi ... 21
Şekil 2.1: Çivril İlçesi’nde Bulunan Hayvancılık İşletme Sayıları ... 26
Şekil 3.1: Bölgenin jeoloji haritası (MTA) ... 27
Şekil 3.2: Işıklı Gölü’nün bulunduğu fay sistemi ... 33
Şekil 4.1 : Işıklı Gölü”ne yapılan seddeler (Çivril DSİ,2008) ... 36
Şekil 4.2: Işıklı Gölü ve Gökgöl'de gözlenen Yıllık Ortalama, En Düşük ve En Yüksek Su Seviyesi Değerleri (1981-2018) (Tarım ve Orman, 2019)... 37
Şekil 4.3: Kufi Çayı’nın Yıllara Göre Ortalama Akım Değerleri, Grafik verisi, (Tatar 2016) ... 39
Şekil 4.4: Işıklı Gölü”ne gelen toplam su miktarı (Çivril DSİ 2018) ... 40
Şekil 4.5: DSİ tarafından hazırlanmış İnceleme alanındaki AGİ’de gözlenen uzun yıllar aylık ortalama akım değerleri (Grafik verisi Çevre ve Orman Bakanlığı 2010) ... 41
Şekil 4.6: Isıklı Gölünü besleyen kanallar ve akarsu yatakları ... 43
Şekil 4.7: Işıklı Kaynağı ... 44
Şekil 4.8: Gümüşsu Kaynağı ... 45
Şekil 5.1: Işıklı ve Gökgöl Sulak Alan Sisteminin Hidrojeolojik Kesiti ... 46
Şekil 5.2: Işıklı Gölünün Yüzey ve Yeraltı suyu Akım Haritası ... 52
Şekil 5.3: DSİ 52819 no’lu Işıklı Sondaj Kuyusuna ait Litolojik kesit ... 54
Şekil 5.4: DSİ 53479 no’lu Emirhisar Sondaj Kuyusuna ait Litolojik kesit .... 54
Şekil 5.5: DSİ 63589 no’lu Gümüşsu Sondaj Kuyusuna ait Litolojik Kesit .... 55
Şekil 6.1: Örnek Alınan Su Noktaları ... 56
Şekil 6.2: Denizli Tarım İl Müdürlüğü tarafından Işıklı Gölü ve civarında ölçülen nitrat değerlerinin aylara göre yıllık değişimleri ... 68
Şekil 6.3: Denizli Tarım İl Müdürlüğü tarafından Işıklı Gölü ve civarında ölçülen nitrit değerlerinin aylara göre yıllık değişimleri ... 69
Şekil 6.4: EC-Klorür Grafiği ... 70
Şekil 6.5: EC- Nitrat Grafiği ... 71
Şekil 6.6: Nitrat-Klorür Grafiği ... 71
vi
Şekil 6.8: Çalışma alanına ait yüzey-yeraltı suları eğrilerini ve yeraltı suyu
akımını gösteren ölçülmüş EC değerlerini gösteren harita ... 77
Şekil 6.9: Çalışma alanına ait yüzey-yeraltı suları eğrilerini ve yeraltı suyu
akımını ve ölçülmüş klorür değerlerini gösteren harita ... 78
Şekil 6.10: Çalışma alanına ait yüzey-yeraltı suları eğrilerini ve yeraltı suyu
akımını gösteren ve ölçülmüş nitrat değerlerini gösteren harita ... 79
Şekil 6.11:Çalışma alanına ait yüzey-yeraltı suları eğrilerini ve yeraltı suyu
akımını gösteren ve ölçülmüş nitrit değerlerini gösteren harita (Post dağılım nitrit verisi DSİ 21. Bölge Müdürlüğü sondaj kuyuları) ... 80
Şekil 6.12: EC Yoğunluk Haritası ... 81 Şekil 6.13: Klorür Yoğunluk Haritası ... 81 Şekil 6.14: Nitrat Yoğunluk Haritası ... 82 Şekil 6.15: Nitrit Yoğunluk haritası (Nitrit yoğunluk verisi DSİ 21. Bölge
Müdürlüğü sondaj kuyularından sağlanmıştır) ... 82
vii
TABLO LİSTESİ
Sayfa
Tablo 1.1: Işıklı Gölünün civarındaki kaynaklara ait korodinatlar ... 13
Tablo 1.2: Işıklı Gölünün çevresi ve Işıklı Gölü içinden işaretlenen noktalara ait koordinatlar ... 16
Tablo 4.1: DSİ tarafından hazırlanmış İnceleme alanındaki AGİ'de gözlenen uzun yıllar aylık ortalama akım değerleri (Tablo verisi Tarım ve Orman Bakanlığı 2019). ... 40
Tablo 5.1: DSİ tarafından açılmış su kuyularına ait değerler ... 51
Tablo 6.1: Örnek alım noktalarının konum ve koordinatları ... 59
Tablo 6.2 : Araziden alınan 21 örneğin koordinat ve fiziksel özellikleri ... 60
Tablo 6.3: Su örneklerinin kimyasal analiz sonuçları ... 62
Tablo 6.4: Denizli Tarım İl Müdürlüğü Işıklı Gölü”ne ait alıcı ortam örnek noktaları ... 65
Tablo 6.5: Seraserli su noktasına ait nitrat değerleri ... 65
Tablo 6.6: Çandır su noktasına ait nitrat değerleri ... 66
Tablo 6.7: Murat Ercan su noktasına ait nitrat değerleri ... 66
Tablo 6.8: Emirhisar su noktasına ait nitrat değerleri ... 66
Tablo 6.9: Işıklı Kapaklar su noktasına ait nitrat değerleri ... 67
Tablo 6.10: Işıklı Beydilli su noktasına ait 2013-2016 yılları arası nitrat ve nitrit değerleri ... 67
Tablo 6.11: Işıklı Beydilli su noktasına ait 2017-2019 yılları arası nitrat ve nitrit değerleri ... 68
Tablo 6.12: Suların Klorür Derişimine Göre Sınıflanması(Schoeller1995) .... 70
Tablo 6.13: DESKİ Işıklı Gölü ve civarı alt yapı durumu bilgileri ... 76
viii
SEMBOL ve KISALTMALAR LİSTESİ
Cl- : Klorür
MGM : Meteoroloji Genel Müdürlüğü
MTA : Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü pH : Hidrojen İyonu Aktivitesi
NO2- : Nitrit
NO3- : Nitrat
DSİ : Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü WHO : World Health Organization
EC : Elektriksel İletkenlik
UTM : Universal Transversal merkator
ha : Hektar alan cm : santimetre m : metre km : kilometre dk : dakika mm : milimetre AgNO3- : Gümüş Nitirat
K2CrO4 : Potasyum Kromat
EC : Elektriksel İletkenlik
UTM : Universal Transversal merkator
WGS84 : World Geodesic System 84 (Dünya Jeodezik Sistemi)
SHP : Shapefile formatı
GPS : Global Positioning System; Küresel Konumlama Sistemi TN : Toplam Azot
Landsat TM : Landsat Thematic Mapper CBS : Coğrafi Bilgi Sistemleri Ng/l : nanogram/ liter
NO2 --N : Nitrit azotu
NO3--N : Nitrat Azotu
μS/cm : mikrosimens/ santimetre
da : dekar alan
DPSIR : Driving Forces, Pressure, State, Impact, Responces
DESKİ : Denizli Su ve Kanalizasyon İdaresi
ix
ÖNSÖZ
Günümüzde kentleşmeyle beraber sürdürülebilir yaşam için doğal çevrenin temiz ve yaşanılabilir olması söz konusudur. Bu tez çalışmasında Işıklı Gölü ve çevresinde kentleşmeye bağlı uygulanan bazı ekonomik faaliyetler yüzey ve yeraltı sularının giderek kirlenmesine neden olmuştur. Bunun sonucu kullanılabilir su kaynaklarında klorür, nitrat ve nitrit derişimindeki değerler ele alınarak kirliliğin kaynakları araştırılmıştır.
Pamukkale Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü’ne yüksek lisans tezi olarak sunulan bu çalışmanın hazırlanmasında literatür çalışmaları, arazi çalışmaları, laboratuvar çalışmaları ve yazım aşaması olmak üzere bir süreçten geçilmiş ve bu konuda bazı kurum ve kişilerden destek alınmıştır.
Bu çalışma boyunca tez konumda ve çalışma sürecimde bana yol gösteren danışman hocam Doç. Dr. Ali Bülbül’e, tez savunmamda jüri üyelerim Prof. Dr. Abdullah Cem Koç ve Doç. Dr. Özgür Avşar’a, Genel Jeoloji konusunda bilgi ve tecrübeleri için Doç. Dr. Mete Hançer’e, Ankara MTA Genel Müdürlüğü Jeoloji Etütleri Dairesi Jeoloji Mühendisi Alper Sakitaş’a, Çivril ve çevresindeki su kuyularına ait veriler ve çalışma bölgesinde hazırlanan raporlar için Aydın DSİ 21. Bölge Müdürlüğü Yeraltı Suları Şube Müdürü Ersin Çeliker’e, Yeraltı Suları Şubesinde görevli Jeoloji Yüksek Mühendisi Tuba Saraköylü’ye, Jeoloji Mühendisi Burak Ergün’e, Jeofizik Mühendisi Betül Akyün’e, Tarım ve Orman Bakanlığı Sulak Alanlar Şube Müdürlüğü’ne, DESKİ Havza Koruma Şube Müdürlüğü’ne, Denizli Tarım İl Müdürlüğü’ne paylaşımları için teşekkür ederim. Işıklı Gölü ve civarındaki arazi çalışmalarındaki su kuyusu ve su kaynağı yerleri için Işıklı Kooperatif Başkanı Latif Selçuk’a, Işıklı hakkında hazırlanan arşiv çalışması için Çivril DSİ’de şef İsa Buğday’a, meslektaşım Jeoloji Yüksek Mühendisi Burçin Kurt, Ersin Kandemir ve Mine Tiryaki’ ye destekleri için teşekkür ediyorum.
Ayrıca her daim maddi ve manevi desteğini esirgemeyen aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım.
1
1. GİRİŞ
Kentleşmenin gelişmekte olduğu sulak alanlarda yüzey- yeraltı suyu dinamik ilişkilerine bağlı olarak farklı kirlilik kaynakları yüzey ve yeraltı suyu kalitesini ve kullanılabilir su miktarını tehdit etmektedir. Bu tehdit potansiyel kirlilik kaynaklarının nitelik, derişim ve lokasyonlarına bağlı olduğu kadar, yeraltı ve yüzey sularının akım yönlerine de bağlıdır. Kentleşmenin geliştiği, tarım yapılan sulak alanlarda en büyük risklerden birisi, insani su ihtiyacının ve tarımsal su ihtiyacının sulak alanı besleyen kaynaklardan sağlanması ve kuyulardan yeraltı suyu kullanımı ile su tüketimi sonucu, sulak alandaki su kütlesinin yeraltı sularını besleyerek azalması ve tuzlanmasıdır. Çivril Işıklı-Gökgöl sulak alanlarında evsel atıkların doğrudan veya yeterli arıtmaya girmeden sucul ortama verilmesi, zirai ilaçlamalar, gübreleme gibi faaliyetler ve hayvancılık suların kirlenmesindeki faktörlerin başında gelmektedir. Ayrıca, tarımda kimyasal gübrelerin ve tarımsal mücadele ilaçlarının kullanımının yaygınlaşması, bu maddelerin tedbirsiz kullanımı sonucu kirlilik sulak alanları tehdit eden en önemli sorun olarak gündeme gelmiştir. Kirlenme nedeniyle Işıklı-Gökgöl sulak alanında doğal denge bozulmuş ve yapılan çalışmalarda zaman zaman balık ölümleri ve türlerde azalma görülmeye başlanmıştır (GEKA 2015).
Sulak alanlar sahip olduğu biyolojik çeşitlilik yönüyle oldukça zengin bir ekosisteme sahiptir. Büyük Menderes Nehri’nin büyük bir kısmını kaplayan ve Yukarı Büyük Menderes Havzası içinde yer alan Işıklı Gölü Havzası Türkiye’nin önemli sulak alanlarından biridir. İnceleme alanına adını veren Işıklı-Gökgöl Gölü Sulak Alanları Ramsar sözleşmesine göre A sınıfı sulak alan kategorisine girmektedir (Denizli Çevre Durum Raporu 2007). Işıklı-Gökgöl Gölleri ve civarında özellikle tarımsal gübre, evsel atıklar, zirai ilaçlar kaynaklı besin tuzları birikimi ve foseptiğin arıtılmadan doğaya verilmesi sonucu nitrat, nitrit ve klorür derişimleri geçmiş yıllara oranla artmıştır. Bu kirletici maddelerin sulamadan/yağıştan dolayı yeraltına sızması sırasında meydana gelen süreçler su kaynaklarının kirlenmeye neden olan tehdit unsurlarıdır.
2
Bu bağlamda yaşamın temel kaynağı olan su kaynaklarının korunması ve sürdürülebilir su kalitesi ve potansiyeli için yüzey ve yeraltı suyu akım sistemlerinde meydana gelen fiziksel ve kimyasal süreçlerin ve bu süreçleri etkileyen parametrelerin tanımlanması gerekmektedir. Bu tür kirlilik etkilerinin incelenebilmesi için bu bölgelerde hidrojeokimyasal çalışmalar ön plana çıkmaktadır. Işıklı Gölü; Kufi Çayı, Akçay, Dinar Suyu, Işıklı kaynakları, Yuva Kaynakları, yeraltı suları ve Büyük Menderes'in kolları tarafından beslenir. Ayrıca bu bölgelerde, özellikle Işıklı Gölü’nün kuzey, kuzeydoğusu ve güney kesiminde DSİ ve sulama kooperatifleri tarafından açılmış su kuyuları mevcuttur.
Tarihsel araştırmalarda genellikle ilk insan yerleşimlerinin deltalar, taşkın ovaları, göl ve akarsu kıyıları gibi su miktarının fazla olduğu yerlerde yoğunlaştığı görülmektedir (Altun 2010). Bu bakımdan Işıklı Gölü ve civarı su potansiyeli bakımından verimli bir alan oluşturduğundan yerleşim yönünden genişlemiştir.
1.1 Çalışmanın Amacı ve Kapsamı
Bu çalışma Türkiye’nin batısında Çivril-Baklan Alt Havzası’nın Akdağ ile Bozdağ alanları arasında yer alan Işıklı Gölü’nün yeraltı-yüzey suları ilişkisine bağlı mevcut kirlilik yüklerine göre dağılımını belirmeyi ve yorumlamayı hedefler.
Işıklı-Gökgöl sulak alan ekosistemi, son yıllarda gerek doğal yollarla gerekse insan etkisiyle bazı değişimlere uğramıştır (Altun 2010). Araştırmaya konu olan Işıklı Gölü (Çivril-Denizli) doğal bir göl iken 1949 yılında bir baraj Gölü”ne çevrilmesine karar verilmiş ve Türkiye’de yer alan 677 baraj gölünden birisi olmuştur. Göl alanı binlerce hektarlık bataklık iken 1960’lı yıllarda yaklaşık 2000 ha’lık bir bataklık alanı kurutularak tarım alanına dönüştürülmüş ve Işıklı Gölü yöresinde özellikle 1985 yılından sonra sulu tarım faaliyetleri yoğunlaşmış ve tarımın artması Işıklı Gölü üzerinde olumsuz etkilere yol açmıştır. 1985 yılında 10820 ha’lık alan kaplayan sulu tarım sahaları, 2010 yılında gitgide artarak 23660 ha’lık bir alana yayılmış ve sulu tarımda artma buna istinaden kuru tarımda da bir azalma gözlenmiştir (Çelik ve Gülersoy 2013). 2010 yılından günümüze gelindiğinde
3
ise Işıklı Gölü’nün etrafındaki tarım faaliyetleri devam etmiş, DSİ tarafından yapılan çalışmalarda Işıklı Gölü”ne gelen su miktarında azalma görülmüştür.
Bir bölgedeki doğal kaynakların en uygun kullanımı için havza bazında yönetim yaklaşımı, doğal dengenin korunmasını sağlamada en uygun yönetim biçimidir. Doğal kaynakların planlanmasında, yönetiminde ve analizinde en ideal çalışma havza bazlıdır (Bahadır 2011). Bu açıdan çalışma Çivril-Baklan Alt Havzasında yer alan Işıklı-Gökgöl Gölü’nün civarındaki yerleşim yerlerine bağlı olarak gölü besleyen ve gölden beslenen kaynaklar ve yerleşim yerlerindeki su kuyuları baz alınarak yapılmıştır.
Önceki çalışmalarda ve yapılan araştırmalarda da bahsedildiği gibi tarım arazilerinin artması ve hızlı kentleşmeye bağlı olarak yeraltı suyunun aşırı kullanılması, gübreleme faaliyetleri sonucu yeraltı ve yerüstü sularında nitrat ve nitrit kirliliği oluşmakta ve klorür derişiminde de artma gözlenmektedir. Çalışma kapsamında nitrat ve klorür analizleri yapılmış olup nitrit analizi ise DSİ su kuyularındaki ölçüm değerleri esas alınarak kirliliğin kaynağı ve türü saptanmaya çalışılmıştır. Nitrat, nitrit ve klorürün yüzey ve yer altı suyuna bağlı kavramsal modeli çıkarılarak bu kirliliklerin yoğunlaştığı bölgeler belirlenmiştir. DSİ tarafından açılan su kuyularının koordinatları, zemin kotları, statik ve dinamik sevilerine göre yüzey-yeraltı suyuna bağlı yüzey-yeraltı suyu akım haritası ve klorür, nitrat ve nitrit dağılım ve yoğunluk haritaları oluşturulmuştur.
Işıklı Gölü civarındaki su kaynakları ve kuyulardan alınan örneklerle klorür, nitrat ve nitrit analiz değerlerine göre su kirliğinin belirlenmesi ve yeraltı-yüzey suyu ilişkisine göre kirliliğin tespiti, buna bağlı kirlilik riskleri DPSIR yaklaşımı çerçevesinde yorumlanmıştır.
1.2 Çalışma Alanının Yeri
Denizli’nin Çivril İlçesi sınırları içerisinde, Akdağ’ın güneyinde, Gümüşsu Şelalesi’nin batısında yer alan Işıklı Gölü, Denizli ili Çivril Ovası üzerinde ve Büyük Menderes Havzası, Çivril-Baklan Alt Havzasında bulunmaktadır.
4
Işıklı Gölü Denizli il merkezinin kuzeydoğusunda, il merkezine yaklaşık 106 km., Çivril İlçesi’nin güneydoğusunda ilçe merkezine yaklaşık 20 km. mesafede yer alan tatlı su gölü niteliğindedir. Gölün çevresinde Işıklı, Yuva, Beydilli, Gümüşsu, Süngüllü, Irgıllı, Beyköy, Sundurlu, Seraserli, Yalınlı, Bucak, Karamanlı, Tuğlu ve Yeniköy gibi yerleşim alanları bulunmaktadır (Şekil 1.1).
Şekil 1.1 : Çalışma alanının lokasyon haritası
Işıklı Gölünün kuzeydoğusunda yer alan Akdağ’ın civarında yerleşim alanları mevcuttur (Şekil 1.2). Yörede Işıklı Gölü civarında tarım arazileri, balık çiftlikleri ve besihaneler geniş yayılım göstermektedir (Şekil 1.3, Şekil 1.4).
5
Şekil 1.2: Akdağ civarındaki Işıklı yerleşim yeri
6
Şekil 1.4: Işıklı Kaynağındaki balık çiftliği
1.3 Önceki Çalışmalar
Üstün (2008) “İklim Değişiminin Su Kaynakları Üzerine Etkisi” başlıklı çalışmasında bölgedeki iklim değişiminin sulak alan üzerindeki etkisini ele almıştır. Buna göre Işıklı Gölü’nün su bütçesi çalışmalarında mevsimsel olarak Işıklı Gölü’ne ait seviye-alan-hacim ilişkisini grafikleyerek hava sıcaklığı eğilimini belirlemek için geriye dönük hareketli ortalama yöntemi ve fourier hibrid modelleme ile sıcaklık modellemesi yapmış modellemeye göre 1959-2006 (sıcaklık için 1964-2006) yılları arasındaki verileri değerlemiş, sıcaklık ve buharlaşmanın arttığını, yağışın azaldığını kaynaklarla beraber göle gelen yüzeysel akışın azaldığını tespit etmiştir.
Çelik ve Gülersoy (2013) “Işıklı Gölü (Çivril-Denizli) Çevresindeki Arazi Kullanım Faaliyetlerinin Göl Üzerine Etkilerinin İncelenmesi” başlıklı çalışmasında Işıklı Gölü çevresindeki arazi kullanım faaliyetlerinin Işıklı Gölü’nün üzerindeki değişimlerden ve son yıllarda tarım sahalarının genişlemesinin göl üzerindeki etkilerden bahsedilmiştir.1985-2010 yılları arasında gölün yakın çevresindeki arazi örtüsünün değişimini incelemek amacı ile Landsat TM görüntülerinden yararlanılmış
7
ve Coğrafi Bilgi Sistemleri ortamında yaptığı çalışma sonucu 1985-2010 yılları arasında göl etrafındaki sulu tarım sahalarının % 100’lük bir artış gösterdiğini tespit etmiştir. Sulu tarım sahalarında meydana gelen artışın Işıklı Gölü’nün küçülmesine neden olduğunu açıklanmıştır.
Bahadır (2013) “Işıklı Gölü Havzası’nda Doğal Ortam Koşulları ve Arazi Kullanımına Yansıması” başlıklı çalışmada Işıklı Gölü Havzası’nda arazi kullanımı ile doğal ortam özelliklerinin etkileşimini çalışmıştır. Çalışmada Coğrafi Bilgi Sistemleri’nin alansal analiz verileri ve uzaktan algılama çalışmasının kontrollü sınıflandırma tekniği kullanılmıştır. Havzanın ekonomisi tarıma dayalı ve Işıklı Gölü yöresinde tarımsal ürün çeşitliliğinin fazla ve verimin yüksek olduğu ele alınmış ve çalışmada arazi kullanımı açısından en önemli sorunun kuraklık olduğundan bahsedilmiştir.
Aygen ve Balık (2005) “Işıklı Gölü ve Kaynaklarının (Çivril-Denizli) Crustacea Faunası” başlıklı çalışmada Işıklı-Gökgöl sisteminin sulamalar için su depolanan bir birikim alanı olarak kullanıldığını belirtmiştir. Sulama amaçlı göl olduğundan sulamanın yapıldığı aylarda su yüksekliğinin düştüğünü ve yüzey alanının da azaldığını tespit edilmiştir
Bulut ve diğ. (2012) “Çivril Gölü Yüzey Suyu Kalitesinin Değerlendirilmesi” başlıklı çalışmada, Çivril Gölü’nün fizikokimyasal parametreleri 2004-2005 yılları arasında aylık ölçümler yapılmış ve ölçümler için dört istasyon seçilmiştir. Bütün istasyonlarda yıl boyu göl suyunun berrak ve kokusuz, tuzluluğun %0.0, hidroksilin ise 0 mg/l olduğu tespit edilmiştir.
Çakır (2013) “Büyük Menderes Nehri’nde Deterjan ve Bor Kirliliği’nin Araştırılması” başlıklı çalışmasında Denizli ve Aydın İlleri’nden geçen Büyük Menderes Nehri üzerinde nehrin boşalım yerlerinden belirlenen dokuz istasyondan alınan su örneklerini ele almıştır. Anyonik deterjan, fosfat ve bor konsantrasyon değerleri belirlenmiş, konsantrasyonların istasyonlara ve aylara göre değişimleri grafiklerle ifade edilmiştir. 9 ayrı noktadan alınan örneklerde 1. ve 2. örnek noktaları Işıklı Gölü ve Işıklı Çayı’ndandır. Temmuz 2012 ile Haziran 2013 tarihleri arasında yapılan çalışmada, belirlenen istasyonlarda anyonik deterjan, fosfat ve bor konsantrasyonları belirlenmiş, istasyonlara ve aylara göre değişimleri araştırılmıştır.
8
Ayrıca pH, sıcaklık, çözünmüş oksijen, turbidite ve iletkenlik parametreleri de ölçülmüştür.
Çakır ve Minareci (2015), “Işıklı Gölü ve Işıklı Çayı’nda (Çivril-Denizli) Deterjan, Fosfat ve Bor Kirliliğinin Araştırılması” başlıklı çalışmada Işıklı Gölü’ne ait çeşitli kimyasal analizler ve sonuçlarına yer verilmiştir. Işıklı Gölü ve Işıklı Çayı’ndan alınan su örneklerinde anyonik deterjan, fosfat ve bor ortalama konsantrasyonları “Kıta İçi Su Kaynaklarının Sınıflarının Kalite Kriterleri” ne göre değerlendirilmiştir. Işıklı Gölü ve Işıklı Çayı, yüzey aktif madde yönünden II. Sınıf (az kirlenmiş su), fosfat ve bor parametreleri yönünden I. sınıf (kirlenmemiş su) olarak belirlenmiştir.
Ceylan ve Eskikurt (2001) “Kufi Çayı Boğazı’nın Doğal ve Tarihi Coğrafyası (Çivril/Denizli)” başlıklı çalışmada Kufi Çayı ve Boğazı’nın doğal ve tarihi özelliklerini, Miryokefalon Savaşı’nın Kufi Çayı Boğazı’nda yapıldığını konu etmiştir. Kufi Çayı’nın akımının aylara göre farklılık gösterdiğinden bahsetmiş yağmurla, karla beslenen bu akarsuyun aylık olarak ölçülen değerlere göre beş yıllık ortalama akımının düzensiz olduğunu tespit etmiştir.
Akyıldız (2008) “Denizli İli Sınırlarındaki Büyük Menderes Nehri ve Yan kolu Çürüksu Çayı’nın Su Kalitesinin Belirlenmesi” başlıklı çalışmasında Büyük Menderes Havzası üzerinden 9 örnek almış ve bu çalışmada alınan ilk 2 istasyon Işıklı Kaynak ve Işıklı Çayı sahada örnek alınan bölgededir. Işıklı Gölü’nden alınan değerlere göre Büyük Menderes Nehri’nin ana kolunu besleyen Işıklı Kaynak mevkii aynı bölgede bulunan alabalık çiftliklerinin sebep olduğu kirlenmenin etkisi altında olduğu ifade edilmiş nitrit azotu bakımından çok kirlenmiş su kalitesinde sınıflandırılmıştır.
Tezcan (1997) “Büyük Menderes Kaynak Bölgesinin Mineral Özellikleri ve Kaynak Sularının Analizi” başlıklı çalışmasında Büyük Menderes’i oluşturan su kaynaklarının bölgeden çıkarak Işıklı (Çivril) Gölü’nü oluşturduğunu belirtmiş, bölgedeki jeolojik birimlerin kumtaşı, kiltaşı, kuvars, feldispat, dolomit ve mermerlerden oluştuğunu ve su kaynaklarının orta tuzlu bazik, kalsiyum bikarbonatlı olduğunu ifade etmiştir. Atomik Absorbsiyon Spektrofotometresi ile yapılan
9
analizlerde ağır metallerin eser miktarda olduğu fakat metal içeren maddelerin fazla kullanılması kaynakların etkilenmesine neden olabileceğinden bahsetmiştir.
Öztürk (1981), “Homa- Akdağ (Denizli) Yöresinin Stratigrafisi” konulu çalışmasında Akdağ’ın jeolojik özelliklerinden bahsetmiş, Işıklı Gölü ve çevresinde stratigrafik olarak çeşitli birimleri ve jeolojik formasyonları konu alarak onları adlandırmıştır.
Zeybek (1994) “Sandıklı ve Çivril Ovalarını Birbirine Bağlayan Kufi Çayı Boğazı’nın Coğrafi Etüdü” başlıklı çalışmasında Kufi Çayı Boğazı’nın özelliklerini konu almıştır. Işıklı Gölünü besleyen Kufi Çayına bir baraj yapılmasını öngörmüş ve Işıklı Gölü ile Kufi Çayının birbirine bağlandığını, Kufi Çayı ile beraber Işıklı Gölünün su veriminin arttığını ve Büyük Menderesin de beslenimini sağladığından bahsetmiştir.
Biricik ve diğ. (1996) “Ekim 1995- Dinar Depremi” başlıklı çalışmasında Dinar Depreminin oluşumu ile ilgili depremin tektonik kökenli bir deprem, bu bölgeyi de 1. Derece deprem bölgesi olarak adlandırmıştır. Bölgedeki depremin şiddetinin de farklı doğrultulardaki kesişme noktalarından kaynaklandığı tespit edilmiştir.
Ceylan (1998) “Baklan-Çivril Havzası ve Yakın Çevresinin Hidrojeomorfolojik Etüdü” başlıklı çalışmasında Baklan-Çivril havzasına ait hidrolojik ve jeomorfolojik konuları ele almış, bölgede açılan su sondajı kuyularında artış olduğu ve bu artışında yeraltı suyunun çekilmesine, su tabakası seviyesinin düşmesine neden olduğunu tespit etmiştir.
Aygen (2003) “Işıklı Gölü (Çivril-Denizli) Crustacea Faunası Üzerine Araştırmalar” başlıklı çalışmasında Işıklı Gölü ile ilgili kimyasal analizlerde bulunmuş, yaptığı kimyasal analizlere göre nitrit azotu (NO2- -N) en fazla 23.66
ng/1; nitrat azotu (NO3- -N) 0.36-991.2 ng/1 değerleri arasında ölçülmüştür. Işıklı
Gölü ve Işıklı Kaynaklarında sucul yaşamı etkileyen kirlilik tespit edilmemiştir. Sezer (2003) “Çivril- Denizli Deprem Yöresinde Deprem Aktivitesi ve Riski” başlıklı çalışmasında Çivril yöresi deprem riskleri tespit edilmiştir. Çivril yöresinin tektonik açıdan aktif olduğu Büyük Menderes Nehri’nin potansiyel olarak sıvılaşma
10
alanında yer aldığı bu alanlarda kentleşme planlarının olması gerektiğinden bahsetmiştir.
Tarım ve Orman Bakanlığı (2019) “Işıklı ve Gökgöl Sulak Alanı Revize Yönetim Planı (2019-2023)” başlıklı çalışmada 2019 yılında Işıklı Gölü Yönetim Planı (2019- 2023) oluşturulmuş ve göl ekosisteminin sürdürülebilirliği ile ilgili plan hazırlanmıştır.
Polat ve diğ. (2012) “Gümüşsu (Homa) Şelalesi (Çivril-Denizli)” başlıklı çalışmasında Gümüşsu Şelalesi’nin özelliklerinden aynı zamanda Gümüşsu Şelalesine ve bu şelaleyi besleyen kaynak sularına içme ve sulama suyu sağlamak amacıyla müdahale edildiği vadinin doğal akış yüksekliğinin düştüğü, akım yönünün de doğuya doğru kaydırıldığından, şelaleden akan suların bir kısmı da Akçay’ın birikinti alanlarındaki tarım alanlarının sulanması amacıyla kullanıldığından bahsetmiştir.
Taşdelen ve diğ. (2015) “Işıklı Beldesi (Denizli) Yerleşim Alanının Jeolojik ve Jeoteknik Özellikleri” başlıklı çalışmasında Çivril ve Dinar faylarının kesişim noktasında yer alan Işıklı yerleşim yerinin aktif deprem riskli bölge olduğu Işıklı beldesinden Işıklı Gölü”ne doğru yeraltı su seviyesinin yüzeyden doğru derinliğinin azaldığı göl kıyısında sıfırlandığı ve göl kotuyla birleştiği, Işıklı Gölü’nün çevresini de zemin açısından yerleşime uygun olmayan alan kategorisinde değerlendirmiştir
Özdemir ve Tatar (2016), “CBS Tabanlı RUSLE Yöntemiyle Işıklı Gölü Havzası’nda Erozyon Risk Analizi” başlıklı çalışmada Çivril Ovası ve yakın çevresinde Düzenlenmiş Evrensel Toprak Kaybı Denklemi yöntemi kullanılarak erozyon risk alanlarını belirleyerek Akdağ’ın erozyon riskinin yüksek olduğu, Işıklı civarının daha düşük olduğunu tespit etmiştir. Işıklı Gölü Havzası’nda erozyon riskinin yüksek olduğu alanlarda da erozyon önleyici çalışmaların yapılması gerektiği önerisinde bulunmuştur.
Boyraz ve diğ. (2011) “Sediment Properties and Geological Evolution of Recent Lake Işıklı (Denizli, SW Turkey)” başlıklı çalışmasında 6 sondaj yapılmış ve Işıklı Gölü sedimanının litolojik bileşiminin çoğunlukla silt, az miktarda mikron boyutunda ince kum şeklinde olduğu tespit edilmiştir. Çalışma alanında litolojik
11
bileşenler genellikle kalsit, kuvars, feldispattan ve az miktarda da dolomit ile amorf minerallerden oluşmaktadır. Göl sedimanının çamur bileşenlerine (illit, simektit ve klorit) göre göl sedimanı, çoğunlukla çevredeki volkanik kayalarda oluşan erozyon kaynaklı olduğu düşünülmüştür.
1.4 Materyal ve Metod
Bu çalışma materyal ve metot yöntem olarak 3 aşamada gerçekleşmiştir. Bunlar arazi, büro, laboratuvar çalışmalarıdır.
1.4.1 Büro Çalışmaları
Çalışmada arazi çalışmasına ek olarak kullanılan sondaj kuyu verileri ve Çivril- Baklan Alt havzasına ait Hidrojeolojik Etüt Raporu Aydın DSİ 21. Bölge Müdürlüğü’nden, Işıklı Gölü için düzenlenmiş Yönetim Planı Tarım ve Orman Bakanlığı’ndan, foseptik ve arıtma noktalarına ait koordinat bilgileri DESKİ Havza Koruma Şube Müdürlüğünden, Işıklı Gölü’ ne ait alıcı ortam nitrat ve nitrit verileri Denizli Tarım İl Müdürlüğünden, Işıklı Gölü ve civarına ait jeolojik birimleri içeren harita ve raporlar MTA Genel Müdürlüğünden elde edilmiştir.
1.4.1.1 Global Mapper Programı ile Su kaynaklarının İşaretlenmesi
Öncelikle arazi ön hazırlık evresinde 1/25.000 ölçekli L23 b3, L23 b4, L23 c1, L23 c2 topoğrafik haritaları sayısal yükseklik modeline göre Global Mapper 13 programı kullanılarak sayısallaştırılmış ve araziye gitmeden önce çalışma kapsamına giren su kaynakları haritada belirlenmiş sahada bu noktalardan yararlanılmıştır. Çalışma haritasının projeksiyonu Uluslararası Merkatör Projeksiyonu (UTM) ile 35 N zonuna göre yapılmıştır ve projeksiyonun datumu WGS 84’tür.
12
Şekil 1.5: Çalışma bölgesinden işaretlenmiş su kaynağı noktaları
Topoğrafik harita üzerindeki su kaynakları harita lejandında belirtilen su kaynağı ifadelerine göre bulunmuş ve bu noktalar harita üzerine işaretlenmiştir (Şekil 1.5). İşaretlenen bu kaynak noktalarının koordinat ve kot değerleri excel formatına aktarılmıştır (Tablo 1.1). İşaretlenen su kaynağı noktalarının Işıklı Gölü’nün kuzey, kuzeydoğu, kuzeybatı ve doğu yönlerinde daha fazla olduğu görülmektedir. Global Mapper programında su kaynaklarının işaretlendiği çalışma dosyası file-export, vector format-select export format-GPX file dosyası şeklinde kaydedilmiştir. Cep telefonundan play store ile indirilen GPX Viewer uygulaması ile GPX file olarak kaydedilen su kaynağı noktaları GPX Viewer programı ile açılmış ve arazide su numunesi toplarken işaretli iz noktaları ile su kaynakları ve su kuyuları arasındaki mesafe, örnek alınan noktaların konumları hakkında gerekli notlar alınmıştır (Şekil 1.6).
13
Tablo 1.1: Işıklı Gölünün civarındaki kaynaklara ait koordinatlar
Kaynak No X Y Kot(m) 1 760936 4236459 898 2 761707 4236696 936 3 760020 4236643 897 4 747793 4231668 829 5 759093 4234142 819 6 762198 4236668 955 7 755525 4240697 835 8 743274 4240109 818 9 744719 4243111 828 10 746304 4244199 832 11 749188 4245547 842 12 747713 4245776 836 13 748247 4246953 946 14 751726 4248058 1051 15 750836 4247859 1086 16 759420 4243619 2197 17 756539 4242494 1420 18 756179 4242312 1241 19 754858 4242239 826 20 754314 4243758 834 21 752369 4246334 911 22 743341 4248175 1102 23 759577 4248566 1707
14
Şekil 1.6: GPX Viewerda çalışma alanından işaretlenmiş su kaynakları
Bu yöntemler arazi çalışması öncesi ve örnek toplama aşamasında kullanılmıştır.
1.4.1.2 Google Earth Programı İle Işıklı Gölü’nden Noktaların İşaretlenmesi
Çalışmanın bu bölümündeki amacı öncelikle yüzey-yeraltı suyu akım yönlerinin tespit edilmesine yöneliktir. İşaretlenen bu noktalar yüzey-yeraltı suyu akım haritalarını oluşturmak için su kuyuları, kaynaklar, su örnekleri ile beraber excel formatına aktarılarak Surfer 13 programında kullanılmıştır.
15
Şekil 1.7: Işık Gölü ve sınırlarından işaretlenmiş noktalar
Yüzey-yeraltı suyu akım ilişkisini tespit etmek için Google Earth Programında gölün etrafından 40 nokta, gölün içinden 17 nokta olmak üzere toplam 57 nokta işaretlenip (Şekil 1.7) koordinatları ve kot değerleri Excel formatına aktarılmıştır (Tablo 1.2). Gölden alınan koordinat ve kot değerleri kontur haritası hazırlama aşamasında konturların gölü kesmemesi için kullanılmıştır. Gölden elde edilen koordinat ve kot değerleri sadece Google Earth Programı üzerinden işaretli noktalardan elde edilmiş olup bu işaretli noktalardan arazide herhangi bir örnek alınmamıştır. Araziye çıkmadan ön hazırlık olarak haritada işaretlenen 23 kaynak noktaya ait koordinat ve kot değerleri sayısallaştırılmış harita üzerinden işaretlenerek tematik olarak elde edilmiş (Şekil 1.5). Bu kaynak noktalarına ait koordinat ve kot değeri ile araziden alınan 21 su noktasına ait koordinat ve kot değerleri, DSİ tarafından açılan su kuyularından Işıklı Gölü ve civarına ait 45 su kuyusunun koordinat ve kot değerleri, su akım yönlerini belirlemek için ise hidrolik kot değerleri eklenerek Excel formatına aktarılmıştır.
16
Tablo 1.2: Işıklı Gölünün çevresi ve Işıklı Gölü içinden işaretlenen noktalara ait koordinatlar
Sıra No X Y Kot(m) Sıra No X Y Kot(m)
1 755700 4239268 816 31 757763 4233530 816 2 755374 4239055 816 32 757925 4234139 816 3 754817 4238598 816 33 757968 4234853 816 4 754362 4238150 816 34 757974 4235532 816 5 754272 4237616 816 35 757936 4236121 816 6 753602 4237745 816 36 757831 4236759 816 7 753018 4237415 816 37 757405 4237271 816 8 752582 4236918 816 38 757091 4237940 816 9 752251 4236475 816 39 756682 4238247 816 10 751954 4236024 816 40 756081 4238711 816 11 751399 4236134 816 41 756757 4236034 816 12 751074 4235589 816 42 756131 4234760 816 13 750166 4235602 816 43 755605 4234184 816 14 749561 4235361 816 44 754578 4233818 816 15 749087 4234973 816 45 753515 4233436 816 16 748498 4234813 816 46 752177 4233272 816 17 748379 4234293 816 47 751037 4233767 816 18 747885 4233803 816 48 749983 4234348 816 19 748709 4233346 816 49 751551 4235033 816 20 749128 4232786 816 50 752553 4234663 816 21 749753 4232339 816 51 753973 4234518 816 22 751104 4232223 816 52 753968 4234372 816 23 752531 4232130 816 53 755135 4235347 816 24 753803 4232338 816 54 755212 4236433 816 25 755133 4232210 816 55 755521 4237862 816 26 756026 4231918 816 56 753381 4236332 816 27 756870 4232368 816 57 753917 4235627 816 28 757216 4232623 816 29 757037 4233057 816 30 757069 4233465 816
1.4.1.3 Surfer Programı ile Kontur Diyagramlarının Hazırlanması
Yüzey-yeraltı suları kontur haritası ve akım yönleri için Surfer 13 programından yararlanılmıştır. Literatür aşamasında çalışma alanını kapsayan su kuyularına ait mevcut veriler Aydın DSİ 21.Bölge Müdürlüğü’nden kaynak olarak alınmış, bu kuyulara ait UTM Grid WGS84 X ve Y koordinatları, kuyu başı kotu ve statik seviye verileri excel tablosuna aktarılarak, statik seviye, kuyu başı kotundan çıkarılmak suretiyle hidrolik kotlar hesaplanmış, X, Y ve hidrolik kot olmak üzere “GRID-DATA” fonksiyonu ile grid formatına çevrilmiş daha sonra
“MAP-17
CONTOUR” fonksiyonu ile yeraltı suyu eğrileri, “MAP-VECTOR” fonksiyonu ile yeraltı suyu akım yönü çizilmiştir. MAP-POST fonksiyonu ile su noktalarına ait nitrat, nitrit, klorür ve EC değerlerinin dağılımı çizdirilmiştir. Çizdirilen üç obje (yeraltı suyu eğrileri, yeraltı suyu akım yönü, su noktaları) “MAP-OVERLAY” fonksiyonu ile üst üste bindirilmiş ve SHP formatında “export” edilerek GLOBAL MAPPER-13 programında hazırlanan 3D-Sayısal yükseklik modeline giydirilmiştir. Global Mapper 13 programında çalışma alanına yerleşim yerleri ve akarsu kolları da eklenerek yüzey-yeraltı suyu akım haritası ve kirlilik yüklerinin post dağılımı için ilgili değerler ile etiketlenerek ve yoğunlukları tematik harita şeklinde yapılarak gösterilmiştir. Bu şekilde nitrat, nitrit, klorür ve EC değerlerinin kirlilik yüklerinin dağılımında suyun akım yönlerinin etkisiyle kirliliğin yoğunlaştığı yerlerin kirlilik kaynakları arasındaki ilişkiyi bulmak için bu metot kullanılmıştır.
1.4.2 Arazi Çalışmaları
Bu tez çalışmasında arazi çalışması 21.12.2018 ve 26.02.2019 tarihlerinde toplam 21 noktadan 100 cc lik şişelere su numunesi alınarak yapılmıştır. Koordinatlar Macellan marka GPS kullanılarak ölçülmüştür. 21.12.2018 tarihinde toplam 6 su noktasından, 26.02.2019 tarihinde toplam 15 su noktadan numune alınmıştır. Alınan su numunelerinin fiziksel parametreleri (pH, EC ve sıcaklık) arazide ölçülmüştür. Arazide alınan 21 su örneklerinden bazı örnek fotoğraflar kullanılmıştır (Şekil 1.8, Şekil 1.9, Şekil 1.10).
18
(a) (b)
Şekil 1.8: a) 1 no’lu su kaynağı DESKİ, Motopomp b) Işıklı Kaynağı
(a) (b)
19
(a) (b)
Şekil 1.10: a)Dinar Suyu (Süngüllü Köprüsü) b) Gümüşsu Şelalesi
1.4.3 Laboratuvar Çalışmaları
Numune alma işlemi araziden seçilen 21 su noktasından gerçekleştirilmiş olup nitrat ve klorür analizleri PAÜ Jeokimya Laboratuvarında hazırlanmıştır.
1.4.3.1 Nitrat Analiz Yöntemi (Cadmium Reduction Method (30ml))
Bu çalışma Cadmium Reduction (30ml) metoduyla nitraver5 reaktif kitleri ile hazırlanan ve suyun içindeki nitrat derişimini bulmak için kullanılan kimyasal bir analizdir. İlk olarak iki ayrı kristal kap saf su ile temizlenmiş ve bu kristal kapların içerisine araziden alınan su numunelerinden ayrı ayrı 10’ar ml konulmuş, sağ tarafa 10 ml’lik herhangi bir reaktif konulmayan örneği, sol tarafa da Potasyum Dihidrojen Fosfat ve Sülfanik asit içeren reaktif kit konulmuş ve üzerine tıpa kapatılarak karışması için ters düz ederek 1dk. boyunca sallanmıştır ve 1 dk. sonunda 5 dk. reaktif maddenin su ile reaksiyona girmesi beklenmiştir. Bu süre içerisinde DR 1900 Hach Portable Spectrophotometer cihazından kullanılacak olan uygun program seçilmiş ve program nitrat analizi için başlatılmıştır. Reaktif madde koymadığımız
20
kap zero olarak okutulup cihazın 0.0 mg/l değerini okuması sağlanmıştır. 5 dk. sonunda reaksiyona giren örnek diğer su örneği ile değiştirilerek read tuşuna basılmış çıkan sonuç hazırlanan su örneğinin nitrat değeri olarak belirlenmiştir. Nitrat değeri fazla olan su numunesinin rengi sarı renge dönüşmüştür. Her su numunesi aynı yöntem izlenerek ayrı ayrı hazırlanmıştır (Şekil 1.11)
(a) (b)
Şekil 1.11: a) ve b) Laboratuvarda Nitrat Analizi
1.4.3.2 Klorür Analizi
Araziden alınan su numunesinden 50 cc örnek alınarak içerisine hafif sarı renk verecek kadar K2CrO4 (Potasyum Kromat) tuzu ilave edilir, behere konan örnek
manyetik karıştırıcı ile karıştırılırken daha önceden hazırlanmış olan 0.002 molar AgNO3 (Gümüş Nitrat) çözeltisi pistonlu Brutte marka digital cihaz ile turuncu renk
başlayana kadar sarf edilirken turuncu renk başladıktan sonra sarfiyat durdurulur. Sarfiyatın mililitresi gümüş nitratın molaritesiyle çarpılıp 20 ye bölünerek (örnek 50 cc olduğu için) klorürün litredeki mol miktarı hesaplanmıştır. 1 litredeki mol miktarı klorürün atom ağırlığı olan 35.5 ile çarpılarak mg/lt cinsinden klorür miktarı hesaplanmıştır. K2CrO4 (Potasyum Kromat) indikatör madde, AgNO3 (Gümüş Nitrat)
21
(a) (b)
Şekil 1.12: a) ve b) Klörür analizi sonucu suyun rengindeki değişim farkı, Klorür analizi çalışması
(a) (b)
22
2. İNCELEME ALANININ COĞRAFİ ÖZELLİKLERİ
Işıklı Gölü, Denizli’nin Çivril ilçesi sınırlarında coğrafi olarak (38º 14’ K, 29º 55’ D) konumlu Büyük Menderes Nehri’ni besleyen kaynakların üzerinde, Akdağ'ın güneyinde yer alır ve deniz seviyesinden yüksekliği 816 m’dir. Büyük Menderes Nehri’nin bir kolu Afyon-Dinar Suçıkan Mevkii’nden gelerek Gökgöl’e ve Gökgöl ile Işıklı Gölü arasındaki Dinar Suyu aracılığı ile Işıklı Gölü’ne ulaşır. Işıklı Gölünü besleyip Çal Ovasını geçerek Adıgüzel Barajına kadar devam eden Büyük Menderes yataklanarak Aydın İl’inden Ege Denizine kadar devam eder. Işıklı Gölü ve Gökgöl’ ün toplam yüzey alanları 62.89 km2 olup çevresi 56.4 km.’dir.
2.1 Bölgenin İklim Özellikleri
Artan nüfus, kentleşme, endüstrileşme vb. unsurlar, günümüzde mevcut su kaynaklarına olan ihtiyacı artırmaktadır. Buna bağlı olarak oluşan iklim değişikliği nedeniyle sıcaklıkların artışı ve yağışlarda meydana gelen düzensizlikler de su kaynaklarını olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle ülkemizde suyun verimli kullanılması konusunda önlemlerin alınması gerekmektedir (Aksever ve Eroğlu 2016).
Büyük Menderes Nehri’nin içinde yer alan Işıklı Gölü, coğrafi konumuyla Ege, İç Anadolu ve Akdeniz bölgelerinin iklim özelliğine sahiptir. Çalışma alanı Akdeniz ikliminin genel özelliklerini yansıtacak şekilde yazları kurak ve sıcak, kışları ise soğuk ve yağışlıdır. Meteorolojik verilere göre çoğunlukla Akdeniz iklim değerlerine uygundur. Akdeniz ikliminin etkisiyle bitki örtüsü yükseltiye bağlı olarak değişmektedir (Karakuş 2010).
Bölgenin iklimini etkileyen bazı parametreler vardır. Bu parametreler genel olarak Meteoroloji Genel Müdürlüğü tarafından bölgenin iklim özellikleri hakkında bilgi sahibi olmak için kullanılır. Bu parametreler sıcaklık, nem oranı ve yağıştır.
23
2.1.1 Sıcaklık
Çivril Meteoroloji İstasyonu’nun 2018 yılına kadar sıcaklık değer ölçümleri yapılan 26 yıllık sıcaklık ortalamalarına göre yıllık ortalama sıcaklık 13,1°C, en soğuk ay 2,6°C ortalama ile Ocak ayı, en sıcak ay ise 24,5°C ortalama ile Temmuz ayı olarak tespit edilmiştir (MGM 2019).
2.1.2 Meteorolojik Veriler ve Yağış
Çivril-Baklan Ovası yeraltı potansiyeli açısından zengin bir havza niteliğindedir. Havzanın yıllık ortalama yağış miktarı 409,56 mm’dir. Bölgede yeraltı suyu seviye değişimini etkileyen en önemli iklime bağlı parametre yağış miktarındaki değişimlerdir (Aksever ve Eroğlu 2016).
2018 yılı aralık ayında Büyük Menderes Havzası’nın yağış miktarı normale göre artış göstermiştir. Bölgenin yağış rejimi Ege Bölgesi ile Akdeniz Bölgesi arasında geçiş iklimi özelliği göstermektedir. Kıyı şeritlerine nazaran daha az yağış almaktadır. Yağışların en büyük kısmı kış aylarında olup en az yağış oranı yaz mevsiminde görülmektedir (MGM 2018). Yapılan arazi çalışması aralık ve şubat aylarında gerçekleşmiş ve Çivril İlçesi’nde yağışların en fazla olduğu aylara denk gelmektedir.
2.1.3 Nem Oranı
Aylık ortalama nemin en yüksek olduğu aylar kış mevsiminde ölçülmüştür. Yaz mevsiminde ise özellikle Temmuz ve ağustos aylarında nem oranı en düşük değerleri göstermektedir. Bölgedeki ölçülen nem oranına bakıldığında yıllık ortalama nem değerleri Denizli %59, Acıpayam %58, Güney %58, Çardak’ta %56 olarak ölçülmüştür (Ismael 2009).
24
2.2 Bölgenin Ekonomisi
Çivril ve köyleri geçim kaynağı olarak genellikle çiftçilik üzerine kurulu ekonomik bir potansiyele sahiptir. Işıklı Gölü ve yöresinde farklı konumlarda besihaneler yer almaktadır. Bölge olarak sulak bir potansiyele sahip olduğundan dolayı da tarım işleri oldukça yoğundur. Sulu tarım son yıllarda oldukça yaygındır. Işıklı Gölü’nün ekosistemindeki çeşitlilikten dolayı balıkçılık potansiyeli de gelişmiştir.
Bölgenin ekonomisi başlıca tarım, hayvancılık ve balıkçılık üzerinedir.
2.2.1 Tarım ve Arazi Kullanımı
Işıklı Gölü ve çevresinde tarım arazisi oldukça geniş yayılım göstermekle beraber tarım arazilerini sulamak için Işıklı Gölü’nden yararlanılmaktadır. Işıklı Gölünü de içine alan Çivril – Baklan Alt Havzası’nda Işıklı Gölü’nden yararlanılan sulama alanları: Baklan Sağ ve Sol Sahil Sulaması toplam 42.420 hektar alan ve Irgıllı + Sütlaç Sulaması 6.740 hektar alan olmak üzere toplam 49.160 hektar alan yüzey suyundan sulanmaktadır (DSİ 2014).
Çivril İlçesinde tarımsal ürün çeşitliliği fazla olup en fazla yetiştirilen ürünler elma, üzüm, kiraz, vişne, kızılcık, ayva, armut, erik, şeftali, kayısı, nar gibi meyvelerin yanı sıra arpa, buğday, mercimek, nohut, mısır, şekerpancarı, ayçiçeği gibi ürünler de yetiştirilmektedir. Ayrıca sulama imkânının bulunduğu alanlarda sebze tarımı yapılmaktadır (Özen 2015).
Tarım ve Orman Bakanlığı (2019) tarafından hazırlanan raporda alansal olarak 70.000 hektar ziraata elverişli arazide; tahıl, şeker pancarı, üzüm, elma üretimi, vişne, kiraz, şeftali gibi ekonomik değeri yüksek meyvelerin yetiştirildiği, Türkiye ihtiyacı olan çekirdek ayçiçeğinin %80’i, elmanın ise %25’i Çivril’den sağlandığı belirtilmiştir.
25
Menderes Grabenini çevreleyen dağların etekleri boyunca kum, mil gibi ince taneli malzemelerin bulunduğu alanlarda üzüm bağları ve zeytinlikler yer kaplamaktadır (Atalay 2008).
Bahadır (2013) tarafından yapılan çalışmada havzadaki su kaynaklarının varlığının sulu tarım imkânlarının ve meyveciliğin gelişmesine imkân sağladığından bahsedilmiş, özellikle havzada elma ve ceviz yetiştiriciliğinde son yıllarda artış gözlenmiştir. Yöreye önemli ekonomik gelir sağlayan elmanın ayrıca ülke ve yurt dışı pazarlarında ‘Çivril Elması’ adı ile satışı söz konusu olduğunu belirtmiştir. Ekili ve dikili sulu tarım arazileri Büyük Menderes Nehri Vadisi boyunca ve Işıklı Gölü çevresinde toplanmış ve su kaynaklarına yakınlık ekilen ürünler üzerinde önemli role sahiptir. Çivril Ovası’nın tamamı sulanabilir niteliktedir. 496.770 da. ziraat bakımından elverişli arazilerin 356.522 da.’lık kısmı sulanabilmektedir (Tarım ve Orman Bakanlığı 2019).
Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın online erişime açtığı www.geodata.ormansu.gov.tr internet adresinden Işıklı Gölü’nün alanları incelenmiş olup Işıklı Gölü’nün ormanlık alan modülünden gölün çevresinde de tarım ve orman arazilerinde bir artış olduğu saptanmıştır. Bu modül incelendiğinde Işıklı Gölü ve civarında sulu tarımın yaygınlaştığı ve göl alanının küçüldüğü görülmektedir. Tarım ve arazi kullanımına bağlı olarak tarım arazilerinin artması ve gölün alanının küçülmesi düşünüldüğünde Işıklı Gölü özellikle tarım alanlarına bağlı olarak tarımsal gübre ve kentleşmenin de gölün civarında yoğunlaşmasından dolayı evsel atıklardan kaynaklı kirlilik, nitrat ve besin tuzları konsantrasyonlarının birikimi geçmiş yıllara oranla çok fazla artmıştır (GEKA 2015).
2.2.2 Hayvancılık
Geçim kaynaklarından bir diğeri olan hayvancılık bakımından ilçe genelinde kayıtlı 364 hayvancılık işletmesi ve kayıtlı 684 çiftçi bulunmaktadır. Hayvancılığın büyük önem taşıdığı ilçede suni ve tabi tohumlama ile kültür ırkı hayvancılık geliştirilmektedir. Çivril’de 25.000 adet büyükbaş, 87.000 adet küçükbaş, 123.000 adet kanatlı hayvan bulunmaktadır (Tarım ve Orman Bakanlığı 2019). Bölgede yapılan hayvancılığın gelişmesine bağlı olarak hayvancılık işletmeleri de yoğunluk
26
kazanmıştır. Her yerleşim yerinde işletmeler kurulmuş ve geçim kaynağı olarak da ekonomik öneme sahiptir. Tarım ve Orman Bakanlığı (2019) tarafından hayvancılık işletme sayıları belirlenmiştir. (Seraserli 29, Yalınlı 39, Bucak 32, Gümüşsu 8, Beydilli 73, Süngüllü 57, Beyköy 29, Işıklı 97) (Şekil 2.1).
Şekil 2.1: Çivril İlçesi’nde Bulunan Hayvancılık İşletme Sayıları
2.2.3 Balıkçılık
Işıklı Gölü ve çevresinde sulamanın yanında balıkçılık da ekonomik değere sahip gelir kaynaklarındandır. Çalışma alanına yaptığımız arazi gezilerinde Işıklı Gölü ve Işıklı Kaynağı etrafında alabalık üretim tesislerinin olduğu görülmüştür. Bunun yanında gölden çeşitli balıklar da avlama yöntemiyle elde edilmektedir. Bu balıklar kerevit, dişli balık, turna, sazan, kadife, tatlısu kefali, kababurun, bıyıklı balıklarıdır. Balıkçılık, göl ve çevresindeki yerleşim yerleri için geçim kaynağı olmakla beraber çeşitli balık lokantaları mevcuttur.
Balıkçılığın gelişmesinde doğal bir göl özelliğinde olan Işıklı Gölü’nün etkisi büyük olmakla beraber balık çeşitliliği bakımından da göl bir balık kaynağı niteliğindedir.
27
3. GENEL JEOLOJİ
Çalışma alanının genel jeolojisi MTA raporlarından, literatürden, MTA tarafından hazırlanan 1/100.000 ölçekli Uşak L23 Jeoloji Haritasından derlenerek yapılmıştır (Şekil 3.1). Işıklı-Gökgöl Gölü civarındaki jeoloji birimlerine ait bilgilere MTA İzmir Bölge Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan “Çivril-Banaz-Sandıklı-Dinar Arasındaki Bölgenin Jeolojisi” (Çakmakoğlu ve diğ. 1986; Konak ve diğ. 1986; Göktaş ve diğ. 1989) ve “Çivril Çardak Arasının Jeolojisi” (Göktaş ve diğ. 1986) temel alınarak incelenmiştir.
28
3.1 Prekambriyen Yaşlı Kaya Birimleri
MTA tarafından hazırlanan Uşak L23 paftasından çalışma alanına ait alan hazırlanarak yapılan haritada (Şekil 3.1) Işıklı Gölü’ nün kuzeydoğusunda Akdağ’ı üzerleyen prekambriyen yaşlı mermerler yer almaktadır. Metamorfik serinin en üst seviyelerini mermer tabakaları oluşturmaktadır (Çakmakoğlu ve diğ. 1986). Bej renkli, masif, kristalize kireçtaşlarını içeren birim, Afyon mermeri olarak isimlendirilmiştir. Birim genel olarak deforme olduğundan stratigrafik özelliği saptanamayan amfibollü şist, biyotit şist, muskovitli kuvarsit, muskovit klorit şist ve mermer merceklerinden oluşur. Kontakt metamorfizmadan etkilenmiş, metamorfize olmuş mineral ve cevherleşmesi gelişmiştir. DSİ tarafından hazırlanan çalışmada Paleozoyik yaşlı olarak düşünülmekte ve MTA tarafından hazırlanan haritadan Prekambriyen olarak ayırtlanmıştır (DSİ 2014)
3.2 Paleozoyik Yaşlı Kaya Birimleri
Çalışma alanındaki Paleozoyik yaşlı kaya birimleri alttan üste doğru Karbonifer yaşlı metabazik kayalar, Permiyen yaşlı şist ve mermerlerden oluşur.
Çivril’in kuzeydoğusunda, Küfi Çayı’nın aktığı vadide ve Burgaz Dağı’nın doğusunda mostra veren örtü şistler Sivaslı şistleri olarak haritaya aktarılmıştır (Çakmakoğlu ve diğ. 1986). Şiştler bölgede en alttaki geçirimsiz alana denk gelmektedir. Yeşil şist fasiyesinde gelişmiş olan Sivaslı şistleri, Kuvars-Serizit, kuvarsit ve muskovit-albit şistlerden oluşmaktadır. Bu seri Paleozoyik birimi boyunca devam etmektedir. Şistlerin görünümü genel olarak açık yeşilden kahverengiye doğru değişir. Yaşları tam saptanamamış ve birçok araştırmacı tarafından Silüriyen yaşında olduğunu ileri sürülmüştür (Öztürk ve Koçyiğit 1976, Çakmakoğlu ve diğ. 1986). MTA tarafında hazırlanan çalışmada Permiyen-Triyas yaşlı şistler Ortadağ’da yer almakta ve batısında dokanakla yine Ortadağ’da yer alan Permiyen-Triyas yaşlı mermerler yer almaktadır.
Yeşilşist Fasiyesinde metamorfizma geçirmiş metariyolit, genel olarak Kuvars-serisit şist, fillit, kuvarsit ve metabaziklerden oluşan serideki formasyon Çakmakoğlu ve diğ. (1986) tarafından Kestel Formasyonu olarak adlandırılmıştır ve
29
bu formasyon farklı kaya türlerinden oluşmaktadır. Bunlar da sırasıyla metariyolit ve kuvars-serisit şistler, fillit, kuvarsit ve metaspillit olarak tespit edilmiştir
Paleozoyik birim tanımlanırken Sivaslı Formasyonundaki alttaki şistler temel birim, üzerine örtü birim olarak Menderes Masifi şistleri (Ortadağ Mermerleri) gelmektedir. Ortadağ Mermerleri koyu gri renkteki dolomitler, gri beyaz renklerdeki dolomitlerden oluşan birim orta kalın tabakalı, gri renklidir. Bu formasyonu beyaz renklerdeki mermerler ve üst düzeylere doğru gri renkte tabakalı mermerler oluşturmaktadır (Çakmakoğlu ve diğ. 1986). Dolomitlerin yaşı MTA tarafından hazırlanan haritada Triyas-Alt Jura olarak ayrılmıştır. Mermerler ve dolomitlerden oluşan bu birim Öztürk (1981) tarafından yapılan çalışmada da Ortadağ Formasyonu olarak ayırtlanmıştır.
3.3 Mesozoyik Yaşlı Kaya Birimleri
Çalışma sahası ve çevresinde Mesozoyik yaşlı kaya birimleri alttan üste doğru Triyas-Alt Jura yaşlı dolomitler, Jura Kretase yaşlı kireçtaşı, çörtlü kireçtaşı mermer, Liyas yaşlı kumtaşı kireçtaşı çamurtaşı ve dolomitlerden oluşur.
Mesozoyik’ e ait birimler Öztürk (1981) tarafından haritalanmış ve Derealanı Formasyonu, Akdağ Formasyonu, Çamoluk Formasyonu (Üst Jura), Akçay Formasyonu (Alt Kretase), Kartal Formasyonu olarak alt gruplara ayrılmış ve bu formasyonlarda adlandırılmıştır. Çalışma alanının kuzey-kuzeydoğu kesiminde yer alan Akdağ ve Akdağ’ın en yüksek birimleri, Mesozoyik birimin tabanı olan Derealanı Formasyonundan oluşturmaktadır. Derealanı formasyonu (Öztürk 1981) tarafından hazırlanan çalışmada stratigrafik olarak çakıltaşı, kumtaşı, silttaşı ardalanmalı seriden oluşmakta olup formasyonun üzerine Akdağ kireçtaşları ile silis ara katkılı neritik, pelajik kireçtaşlı Çamoluk Formasyonu ile devam etmektedir. Bu birimleri kesen volkanik dayk birimi mevcuttur. Akçay ve Kartal Formasyonları ise neritik ve pelajik yapıdaki kireçtaşlarından oluşmakta ve Kretase sisteminden Paleosen sistemine kadar devam etmektedir. Birimin alt sınırı Orta Liyas, üst sınırı ise büyük bir olasılıkla Paleosen olarak düşünülmektedir (Çakmakoğlu ve diğ.1986). MTA tarafından hazırlanan haritada Triyas-Alt Jura birimleri Liyas ile ve bu birimleri üzerleyen Paleosen mermerleriyle dokanaklıdır.
30
Çalışma alanının kuzeyinde yer alan Akdağ Kireçtaşları Işıklı Gölü beslenimi için oldukça öneme sahip ve geniş yayılım göstermektedir. Çakmakoğlu (1986) tarafından Akdağ Kireçtaşı olarak adlandırılmıştır. Akdağ kireçtaşlarının yapısındaki değişik özellikteki kireçtaşlarından oluştuğu önceki çalışmalarda belirtilmiştir. Bunlar; Killi kumlu kireçtaşı, çörtlü kireçtaşı ve bordo renkli kireçtaşlarından oluşmaktadır. Açık gri bej renklerde, ince-orta tabakalanmalı, çört bantlı mikritik kireçtaşları Akdağ kireçtaşlarının genel kaya türünü oluşturur. MTA tarafından hazırlanan haritada Mesozoyik zamana ait birimler Triyas-Alt Jura dolomitleriyle başlamış Jura-Kratese çörtlü kireçtaşı, Jura-Kratese yaşlı mermerler, Liyas yaşlı kireçtaşı ve dolomitlerin faylı dokanakla birbirinden ayrılmasıyla oluşmuştur. Akçay Formasyonuna karşılık gelen birim ise çörtlü kireçtaşları arasında kırıntılı ara düzeyli yapılardır.
3.4 Senozoyik Yaşlı Kaya Birimleri
Çalışma sahasındaki Senozoyik yaşlı kaya birimleri alttan üste doğru Paleosen yaşlı mermer, Orta Eosen yaşlı Olistostrom ve çökel kayalar, Üst Oligosen yaşlı çakıltaşı, kumtaşı ve çamurtaşı ardalanması, Üst Miyosen-Pliyosen yaşlı kireçtaşı, Pliyosen yaşlı çakıltaşı, kumtaşı ve çamurtaşı ardalanmasıyla Kuvaterner yaşlı alüvyon yelpazesi ve alüvyondan oluşur.
Akdağ’ın doğu ve kuzeydoğusunda uzanan birim çalışma alanımızda Eosen yaşlı Yuva Formasyonu içermektedir ve gri krem renkli, killi çok iyi katmanlı kireçtaşlarından oluşmaktadır. Yuvaköy yöresinde açık mostra veren Yuva Formasyonu, kırmızı renkli killi, Biyomikritlerden oluşur (Öztürk 1981). Yuvaköy’ün yer aldığı birimlerin üzerine ise karışık seriden oluşan Homa melanjı gelmektedir. Bu birimde Üst Oligosen yaşlı çakıltaşı, kumtaşı, çamurtaşı serisinden oluşan konglomeralar gelmektedir. Bu birim Yuva Formasyonundaki Pliyosen yaşlı çakıltaşı, kumtaşı, çamurtaşı serisiyle uyumsuzdur ve bu birim Tersiyer yaşlıdır. Birim kırmızı renkli biyomikritlerden oluşmakta ve en çok Yuvaköy’ün 2 km. kuzeydoğusunda görülmektedir. Kırmızı renkli, killi, iyi katmanlı olan biyomikritlerden oluşan birim, tavanında tektonik dokanakla
31
allokton birimler bulunur. Allokton birimler ise tektonik taşınma sonucu geldiği ve birimi üzerlediği düşünülmektedir (Öztürk 1981).
Homa Melanjı içerisinde serpantin, spilit, radyolarit, Permiyen yaşlı kireçtaşları ve farklı özellikteki birimlerden oluşan kireçtaşları bulunur. Yuva Formasyonu üstüne bindirmeli bir dokanakla gelen kumtaşı, kiltaşı, gabro, diyabaz, volkanik breş ve çeşitli büyüklükte, Jura- Kretase yaşlı kaya bloklarının bileşmesinden oluşan Homa Melanjı bulunmaktadır (Öztürk 1981). Çakmakoğlu ve diğ. 1986, Konak ve diğ. 1986) Homa Melanjı Işıklı-Gökgöl’ün güneydoğusundan başlayarak Gümüşsu ve Beydili’nin doğusundan devam ederek Yuvaköy’ün yer aldığı birimlerin güneyine kadar uzanır. Litolojik olarak çeşitlilik göstermektedir. MTA tarafından hazırlanan haritada Homa Melanjı Üst Miyosen-Pliyosen kireçtaşıyla ve Miyosen-Pliyosen yaşlı çakıltaşı, kumtaşı, çamurtaşı serisinden oluşmaktadır. Krem renkli, bitki kalıntıları içeren neritik kireçtaşlarıyla başlayan birim çakıltasları ve üste doğru gri kırmızımsı kumtaşı ve bunlarla ara katkılı kırmızı killere geçerek devam eder (Öztürk 1981).
Kuvaternerde Büyük Menderes Nehri’nin akarsu boyunca depoladığı ve taşkın düzlüğünü meydana getiren alüvyon birimler, Işıklı Gölü etrafındaki bataklık oluşumlar ve ince taneli gölsel kırıntılılar, temel kayaçların önünde birikinti konileri, yamaç molozları ve yine bu birimlerden beslenen alüvyon yelpazeleri bulunur (DSİ,2014).
Kuvaternerde meydana gelen tektonik olaylar gölün oluşmasında etkili olmuştur. Bu dönemde Kufi Çayı’nın taşıdığı malzemeler gölün bulunduğu çukur alanın batısında birikerek akışın dışarı çıkmasını engellemiş bu alanda Işıklı Gölü oluşmuştur (Saraçoğlu 1990). Işıklı Gölü tektonik olarak oluşan çukurun bu şekilde taşınan malzemelerle depolanması sonucu oluşmuş, yeraltı ve yüzey suyu kaynakları tarafından da beslenerek göl niteliği kazanmıştır.
Işıklı ve Gökgöl’ün yakın dolayında, yamaçlarda, yamacın düzlüğe ulaştığı yerlerde düşerek ve eğim yönünde kayarak oluşmuş; yer yer gevşek ve tutturulmamış malzemelerden oluşan çökellerdir. Tutturulmamış ya da az tutturulmuş blok ve çakıllar dağların yamaçlarında ve eteklerinde yer yer birikintiler halinde gözlenmektedir. Yamaç molozları, yapısı itibariyle
