Araştırma ekosistemi ve üstveri: Türkiye

(1)

Araştırma Ekosistemi ve Üstveri:

Türkiye

Sönmez ÇELİK

Kütüphane Daire Başkanı

snmzclk@gmail.com

ORCID: https://orcid.org/0000-0002-3973-4664

Sosyal Bilimler Akademik Yayıncılık Çalıştayı, 26 Aralık 2020 (Çevrimiçi)

(2)

Sunum Planı

• Araştırma Ekosistemi • İnternet Dünyası

• Üstveri Kalitesi

• Bilgiye Erişim ve Yetkinlikler • Üstveri ve Üstveri Yapısı

• Harmanlama / Konuşabilirlik / Üstveri Sağlayıcısı Olma • Türkiye'de Üstveri Çalışmaları ve Kalitesi

• Akademik Kurum ve Araştırmacılar Ne İster? • Neden Kaliteli Üstveri Gerekli?

(3)

(4)

İnternet Dünyası

• 6 Ağustos 1991'de, CERN'de, ilk web sitesi olan WorldWideWeb (W3) yayınlandı.

• 1992 sonunda 10 adet web sitesi vardı.

• 1993'te www'nin halka açılmasıyla internet yaygınlaşmaya başladı. • 1994 yılına gelindiğinde 3 bine yakın web sitesi vardı.

• Yahoo www'nin çevrimiçi rehberi olarak yaşamına başladı.

• Google sahneye çıktığında dünyada 2 milyondan fazla web sitesi vardı. • 2019 yılına gelindiğinde web sitesi sayısı 1.7 milyara ulaştı.

• Geldiğimiz noktada İnternet ortamı sınıflaması olmayan bir kütüphane

görünümündedir.

• Büyüme hızına paralel olarak İnternet içeriğinin kontrolü her geçen gün

(5)

(6)

Bilgiye Erişim ve Yetkinlikler

Böyle bir ortamda araştırmacıların / kullanıcıların bilgiye erişim için; • Bilgiye erişim tekniklerini kullanması,

• Bilgi toplama, tarama, sınıflama, filtreleme, operatör kullanma vb.

• Bilgiye erişim araçlarını bilmesi ve yönetmesi,

• Arama motorları, kütüphane katalogları, veritabanları

• Bilgi okur-yazarı olması

• Edinilen bilgiye dair doğru karar verme …

(7)

Üstveri

Üstveri, metaveri ya da metadata, bir bilgi kaynağının öğelerini tanımlayan, kullanılmasını veya yönetilmesini sağlayan, açıklayan, konumlandıran ve erişimini kolaylaştıran yapılandırılmış bilgi kümesidir.

• Üstveriler; belge, görüntü, veri kümesi gibi kavramları anlamlandırmayı ve gerçek dünyadaki ürün, insan, yer, kuruluş, resim vb. gibi öğeleri tarif eder.

• Kaliteli üstveri olmadan bilgiye erişim ancak tesadüf eseri mümkün olur.

• İçeriği eksiksiz tanımlanan kaliteli üstveri, bunların aranabilirliğini ve yeniden kullanımını doğrudan etkiler.

(8)

Üstveri Kalitesi

• Doğru, güvenilir, düzenli bilgiler sunarak araştırma ekosisteminin hayat döngüsünü sağlar.

• Araştırma ekosistemindeki veri yığınları içindeki kaynakları ön plana çıkarır.

• Aranan kaynağa ya da veriye için anahtar görevi görür.

• Kaynağın ya da verinin varlığının farkına varılmasını sağlar. • Kişi ve kurumları erişilebilir ve görünür yapar.

• Uzun yıllar sonucu kazanılan bilgi birikimi sonucunu temsil eder.

• Temsil ettiği kaynağın ya da verinin topluma en üst düzeyde katkı vermesine aracılık eder.

(9)

Üstveri Yapısı

Üstveri Türleri:

• Tanımlayıcı üstveriler

• Bilgi kaynaklarını keşfetmeyi ve tanımlamayı sağlar.

• Yapısal üstveriler

• Veri modellerini ve referans verileri tanımlar.

• Yönetimsel üstveriler

(10)

Üstveri Yaşam Döngüsü

Planlama Toplama Sağlama Tanımlama Koruma Keşif Entegrasyon Analiz

(11)

Kaliteli Üstveri Oluşturma İpuçları

Bir üstveri kaydının amacı, araştırmacının kaynağa ulaşıp ulaşmaması konusunda yeterli bilgi vermektir.

Kaliteli üstveri oluşturmak için yazarlar, dergi editörleri, kütüphaneciler ve diğer ilgililere önemli görevler düşmektedir. Araştırma ekosistemi için

üstveri oluştururken:

• Kaynağa ait tüm üstveri bilgileri toplanır.

• Çok dilli yayın yapan dergilerde üstveri alanlarının dile göre tekrar edilir. • Üstveriler bir üstveri aracı kullanarak veritabanlarına işlenir.

• Üstverinin doğru ve eksiksiz olup-olmadığı gözden geçirilir.

• Üstveri kaydı başka bir kişiye okutulur ve yorumlarına göre gözden geçirilir. • Yayınlamadan önce bir kez daha gözden geçirmek gerekir.

(12)

Kaliteli Üstveri Oluşturma İpuçları

• Üstveride jargon kelimeler kullanılmamalıdır.

• Tonsillit – Bademcik iltabı | Enterne etmek: Tutuklamak vb.

• Üstverideki teknik terimler ve kısaltmalar tanımlanmalıdır:

• TDK, TTK, TKD, İHÜ: Bunlar ne anlama geliyor?

• Kaynak veya veri ile ilgili sınırlamalar açıkça belirtilmelidir:

• Kaynakta ya da verilerde eksik var mı?

• Kaynağın ya da verilerin yeniden kullanımı için telif hakkı belirtildi mi?

• Üstveride "olmayan" veya "bilinmeyen" veriler açıklanmalıdır:

• "olmayan", genellikle bildiğiniz ancak üstveride kullanmadığınız anlamına gelir. • "bilinmeyen", bu verilerin var olup olmadığını bilmediğiniz anlamına gelir.

(13)

Kaliteli Üstveri Yazma İpuçları

• Başlıklar,

• Başlıklar, araştırma ekosisteminde yayının ya da eserin bulunmasına yardımcı olmada kritik öneme sahiptir.

• Araştırmacılar en uygun araştırma çıktısını ararken, yayının ya da verinin ihtiyaçlarını karşılayıp karşılamadığını belirlemek için başlığı ilk kriter olarak kullanır.

• Başlığı, üstveri bilgilerinin pazarlanması için önemli bir fırsat olarak değerlendirmek gerekir.

• İyi bir başlık şunları içerir: Ne, Nerede, Ne Zaman, Kim gibi.

• Bilgilendirici bir başlık; konu, güncellik, yer ve coğrafya hakkında belirli bilgiler vermelidir.

• Yayın için "anahtar kelimeler" dikkatlice seçilmelidir.

• Üç ila beş anahtar kelime.

(14)

Kaliteli Üstveri Yazma İpuçları

• Mümkün olduğunda anahtar kelimeler için otorite dizinleri (Thesaurus) kullanılmalıdır.

• Üstverilerin bir bilgisayar tarafından okunacağını unutmayın.

• Bilgisayar tarafından yanlış yorumlanabilecek semboller ve matematiksel formüller kullanılmamalıdır:

• Örnekler:! @ #% {} | / \ <> ~

• Sekmeler, girintiler veya satır beslemeleri / satır başları kullanılmamalıdır. • Diğer kaynaklardan kopyalayıp yapıştırırken, gizli karakterleri temizlemek

için bir metin düzenleyici (Ör. Not Defteri) aracı kullanılmamalıdır. • Üstveride açıklayıcı ve net bir yazım dili kullanılmalıdır.

(15)

Kaliteli Üstveri Temel Alanları

• Üstveri Temel Alanları (ÜTA), kaynaklar için üstveri oluşturmaya rehberlik eden öğe adları, tanımları ve kullanım kurallarına sahip bir belgeyi tanımlar. Bir ÜTA dosyası, insanlar için metin, PDF ve web sayfası, makinece okunabilir olanı ise RDF olarak düzenlenebilir.

• Kaynak ya da verileri belgelemek ve yönetmek için göz önünde bulundurulması gereken ortak üstveri alanları vardır.

(16)

Üstveri Temel Alanları

Alan Açıklama

Başlık / Title Veri kümesine veya onu üreten araştırma projesine verilen ad.

Oluşturan / Creator Esas olarak kaynağı veya veri kümesini oluşturmaktan sorumlu bir varlık. Katkı veren / Contributors Kaynağa veya veri kümesine katkıda bulunmaktan sorumlu kişi/kuruluş.

Açıklama / Description Kaynağın veya veri kümesinin açıklaması. Özet, içindekiler, erişim bilgileri ve üretime ilişkin metodolojiyi içerebilir. Yayıncı / Publisher Kaynağı veya veri kümesini kullanılabilir hale getirmekten sorumlu kuruluş.

Konu / Subject Kaynağın veya veri kümesinin içeriğini tanımlayan anahtar sözcükler veya ifadeler.

Belirteç / Identifier Belirli bir bağlamda kaynağa veya veri kümesine kesin bir referans. (Ör. DOI, Handle, Permalink) Dil / Language Varsa, kaynak veya veri kümesinin içeriğinin dili / dilleri.

Telif / Rights Erişim hakları ve hak sahipleri dahil, veriler için tutulan veya bilinen tüm fikri mülkiyet hakları. Tür / Type Kaynağın doğası veya türü.

Biçim / Format Verilerin formatları, ör. FITS, SPSS, HTML, JPEG ve verileri okumak için gereken herhangi bir yazılım. Tarih / Date Veri kümesiyle ilişkili önemli tarihler: Ör: proje başlangıç ve bitiş tarihi, yayın tarihi vb.

Kaynak / Source Kaynak verilerin nerede tutulduğu ve bunlara nasıl erişildiği de dahil olmak üzere, verilerin türetildiği ilgili bir kaynak. İlgi / Relation Kaynağın ilgili olduğu kaynaklar.

Kapsam / Coverage Kaynağın veya veri kümesinin uzamsal (temel nitelik) ve zamansal konusu. Okuyucu / Audience Kaynağın veya veri kümesinin amaçlandığı veya yararlı olacağı varlık sınıfı. Köken / Provenance Orijinalliği, bütünlüğü ve yorumu gibi bilgilerle ilgili değişikliklerin beyanı.

(17)

Kaliteli Üstveri Temel Alanları

Çizelgedeki alanların tümü Dublin Core uyumludur ve bu, konu alanları ve veri arşivleri arasında paylaşımı ve harmanlamayı kolaylaştırır. Bununla birlikte, DC uyumlu olmayan öğeler ve alana özgü bilgilerin de üst veriye eklenmesi eşit

derecede önemlidir. Örneğin:

Alan Açıklama

Fon sağlayıcı / Funders Araştırmayı finanse eden kuruluşlar veya ajanslar.

Dosya adları listesi / List of

file names Projeyle ilişkili tüm veri dosyalarının adları ve dosya uzantılarıyla birlikte listesi.

Dosya yapısı / File structure Veri dosyalarının organizasyonu ve varsa değişkenlerin düzeni.

Değişken listesi / Variable list Varsa, veri dosyalarındaki değişkenlerin listesi.

Kod listesi / Code lists Dosya adlarında veya veri dosyalarındaki değişkenlerde kullanılan kodların veya kısaltmaların açıklaması (ör. "* Verilerde eksik bir değeri gösterir").

(18)

OAI’nin Desteklediği Üstveri Standartları

oai_dc

xoai

marc

rdf

uketd_dc

dim

etdms

qdc

ore

mods

mets

didl

Açık Arşiv Girişimleri OAI-PMH protokolünün (Open Archives Intitiative Protocol for Metadata Harvesting - Açık Arşivler Girişimi Üst Veri Harmanlama Protokolü) desteklediği üstveri

(19)

(20)

(21)

(22)

Dergi Yönetim ve Yayınlama Sistemleri

• Günümüzde bilgi kaynaklarının elektronik ortamda yayımlanması, potansiyel kullanıcılara erişmek ve onların bilgi kaynaklarına kolayca erişmesini sağlamak çok önemlidir. Dergilerin elektronik ortamda yayımlanması için uluslararası

kullanımı olan, harmanlama sistemlerinde dizinlemeye imkân veren

yazılımlardan biri tercih edilmelidir. OJS bu alandaki en iyi yazılımlardan biridir. • OJS, gelişmiş iletişim / konuşabilirlik (OAI-PMH) seçeneklerini destekleyen bir

dergi yönetim ve yayımlama sistemidir. Bilginin ücretsiz paylaşımına aracılık etmesi için geliştirilen bu sistem yalnızca dergi yayımlamakla kalmayıp,

yayınların elektronik ortamda potansiyel kullanıcılara sunulmasına aracılık eder ve “açık erişim”i destekler.

• OJS, çevrimiçi dergi yayımcılığının tüm yönlerini içerir ve dergilerdeki iş akış süreçlerinin sanal ortamda yönetilmesine aracılık eder.

(23)

(24)

Kurumsal Akademik Arşivler

• Kurumsal Akademik Arşiv, bir kurum tarafından doğrudan ve dolaylı olarak

yayınlanan; makale, bildiri, kitap, tez, rapor, araştırma verisi gibi tüm araştırma çıktıları için uluslararası standartlarda içerik arşivleme, içerik yönetim, yayın performans değerlendirme, açık erişim altyapı, uzun süreli saklama ve içeriğe telif haklarına uygun erişim sağlayan sistemdir.

• Kurumsal Akademik Arşivler, Açık Erişimin alt yapısı olmasının yanı sıra

yayınların görünürlüklerini ve erişilebilirliğini artırır. Bu yolla araştırmanın etki faktörünün daha da yükseltilmesine katkı sağlar.

• En yaygın kurumsal akademik arşiv yazılımları DSpace, EPrints, Fedora ve Islandora'dır ve bu arşivler Dublin Core üstverilerini destekler.

• Kurumsal akademik arşivlerinin rehberi olan OpenDOAR kayıtlarına göre dünyadaki arşiv sayısı 5593, Türkiye'deki arşiv sayısı ise 145 adettir.

(25)

(26)

Kurumsal Akademik Arşivler

OpenDOAR kayıtlarına göre:

• Dünyadaki akademik arşiv sayısı 5593

• Türkiye'deki arşiv sayısı 145

(27)

Veri Arşivleri

• Verileri güvenilir veri merkezlerinde veya arşivlerde saklamak, fon sağlayıcı gereksinimlerini karşılamanın, araştırmaları paylaşmanın,

çevrimiçi keşfi etkinleştirmenin ve veri atıf oranını artırmanın bir yoludur.

• Open Access Directory (OAD): OAD, Açık Erişim Rehberinin bir dizinidir

ve farklı disiplinlerinde yaklaşık 100 açık veri arşivini kapsar.

• Ayrıca; re3data.org (Registry of Resarch Data Repositories), araştırma

veri arşivlerinin küresel bir rehberidir. Farklı akademik disiplinlerden araştırma veri arşivlerini kapsar.

(28)

Harmanlama / Konuşabilirlik / Üstveri Sağlayıcısı Olma

• Üstveri Harmanlama, üstverilerin birden çok veri sağlayıcıdan veya arşivden toplanması ve merkezi bir veritabanında depolanması anlamına gelir.

• Üstveri Harmanlama için Açık Arşiv Girişimi Protokolü (OAI-PMH), birlikte çalışabilirlik geliştirilmiş bir mekanizmadır. Veri sağlayıcılar, yapılandırılmış üstverilerini OAI-PMH aracılığıyla harmanlama servislerine sunarlar.

• Bir OAI-PMH uygulaması, genel olarak birlikte çalışabilirlik için üstverilerin basit Dublin Core (DC) formatında kodlanmasını gerektirir. Nitelikli DC gibi ek üstveri standartları da desteklenebilir.

• İnternet ortamında, farklı sistemler arasında verilerin birlikte çalışabilirliğini artırmak günümüz dünyasında kaçınılmaz bir sonuçtur. Bu bakımdan üstveri standartları oluşturma ilkeleri, çeşitli üstveri standartları arasında eşleştirme, arama ve erişim protokolleri gibi konular üstveri çalışma grupları, editörler ve kütüphaneciler tarafından geliştirilmeye devam edilmelidir.

(29)

Türkiye'de Üstveri Çalışmaları ve Kalitesi

• Dergi Yönetim ve Yayınlama Sistemleri

• OJS – Open Journal Systems • UDS – Ulusal Dergi Sistemi • …

• Kurumsal Akademik Arşiv Sistemleri

• DSpace • Eprints • Fedora • …

• Kütüphane Otomasyon Sistemleri

• Koha ILS

• SirsiDynix Symphony • Yordam

(30)

Akademik Kurum ve Araştırmacılar Ne İster?

• Ulusal ve uluslararası tanınırlık • Akademik işbirliği

• Açık erişim • Paylaşım

• Yayınlara küresel erişim • Saygınlık ve kariyer

• Akademik yükselme

• Araştırmalara engelsiz erişim • Bilgi kaynaklarının daha geniş

kitlelere ulaşması

• Araştırma tekrarlarının önlenmesi • Atıf oranlarının artırılması

• Bilgi kaynaklarının uzun süreli koruması

• Telif haklarına saygı

• Kurum yayınlarının listelenmesi ve bunlardan raporlar üretilmesi

• Adil kullanım hakkı

• Disiplinlerarası akademik iletişimin sağlanması

(31)

Neden Kaliteli Üstveri Gerekli?

Küresel erişim Küresel görünürlük Küresel sunum Atıf almak Kullanımı artırmak Uygulamaya hızlı geçiş Araştırma ve keşif İnovasyon ve yaratıcılık

(32)

Küresel görünürlük için standart yapı ve harmanlanma

(33)

Atıf ve

erişilebilirlik için yazar tespiti

(34)

Son Söz

Kaliteli üstveri:

• Temsil ettiği kaynakla ilgili doğru, güvenilir, düzenli bilgiler sunarak araştırma ekosisteminin hayat döngüsüne rehberlik eder.

• Yığınlar içindeki kaynakları ön plana çıkarır. • Araştırmaların tekrarını önler.

• Araştırmacılara zaman kazandırır.

• Kaynağın varlığının farkına varılmasını sağlar. • Kişi ve kurumları görünür yapar.

(35)