Van Bölgesinde Post-Urartu Dönemi: Yıkıntılar Üzerinde Yeni Bir Yaşam

TÜRK TARIH KURUMU

BELLETEN

Cilt: LXXVI

A~USTOS 2012

Say~: 276

VAN BÖLGESINDE POST-URARTU DÖNEMI:

YIKINTILAR ÜZERINDE YENI B~R YA~AM

VELI SEV

IN*

Do~u Anadolu'nun güçlü Urartu Krall~~~~ tarih sahnesinden ne za-man ve nas~l çekildi? Sonuca neden olan etkenler nelerdir? Varsa isti-lâc~lar kimlerdir? Geride kalanlar ya~amlanm nerede ve nas~l sürdür-mü~tür? Bu sorulann yamtlan hâlâ alinabilmi~~ de~il. Asl~nda bir bak~-ma yan~t çok; abak~-ma yeterince doyurucu, ikna edici olbak~-mad~kça spekülas-yon da kaç~n~lmaz. Görünen odur ki, kurulu~u gibi pluh.~~~ da gizem do-lu Urartu'nun. Bu yaz~da söz konusu sorulara de~inerek görü~lerimi sunmaya, meselelere biraz da ba~ka aç~lardan bakarak çorbaya biraz da-ha tuz katmaya gayret edece~im.

Urartu Kralli~~'mn y~k~li~~~ hakk~nda Assur ~mparatorlu~u'ndaki gi-bi kesin gi-bir tarih ve kay~t, ne yaz~k ki, yok. Yar~l~~ belgeler sessiz. (II) Ar-gi~ti o~lu (II) Rusa'dan sonra tahta ç~kan hükümdarlarm s~ra düzenlen bile tam olarak aç~k de~il. Sözgelimi son y~llarda Van yak~n~ndaki Göve-lek (eski Ermanis)'te bulunan yaztuyla (Salvini 2002) kendini iyiden iyi-ye gösteren kral Rusa'n~n babas~~ Erimena kim? Bazen önerildi~i gibi tahta ç~km~~~ bir kral m~? II. Rusa'run karde~i olma, hatta ondan daha

352 _{VEL~~ SEV~N}

önce tahta ç~km~~~ bulunma ihtimali var m~?' Yoksa Urartu tahtuu zorla ele geçiren bir usurpator (gas~p) mu?2 Bilinmiyor. Onlar~~ izleyen hü-kümdarlar kimlerdir? Kaçar y~l tahtta kaIrru~lard~r? Çözülmesi zor prob-lemler. ~Ö. 653 y~l~nda Arbela'ya (Erbil) elçiler gönderip Assur krah A ~-~ur-ban-apli (~Ö. 668-627)'nin Elam zaferlerini kutlayan kral Ursa, Ar-gi~ti o~lu Rusa m~, yoksa Erimena o~lu Rusa m~d~r? Bu tarihten on y~l kadar sonra (~Ö. 643/42) Assur sarayma di~er bir elçi heyeti yollayan Urartu hükümdar~~ Iftar-dul-1 (Sarduri), Karmir-Blur tabletlerinde an ~-lan Rusa o~lu Sarduri (II!. Sarduri) ile e~idenebilir mi? Karmir-Blur'da-ki bir tunç kalkan yantmda ad~~ an~lan Sarduri o~lu Sarduri (belKarmir-Blur'da-ki IV. Sarduri)'nin iktidar süresi ne kadard~r? Urartu kral sülâlesi IV. Sarduri ile mi noktalanmaktad~r? Ve nihayet krall~~~~ sona erdiren etkenler ne-lerdir? Bastam, Karmir-Blur, Kef Kalesi, Çavu_{~tepe ve Yukar~~ Anzaf} gi-bi kaleler ile Ayanis kutsal kenti ayn~~ anda m~~ son bulmu~tur? Y~k~li~~ hangi tarihte olmu~tur?

Bu merald~~ konularda farkli önerilerle kar~~~ kar~~yarz ve tabü ki burada tümüne, öyle ya da böyle yan~tlar verebilecek durumda de~iliz. Yaln~zca kralli~m y~luli~~n~~ konu edinecek olursak kar_{~~~ kar~~ya} oldu~u-muz tablonun foto~raf~~ ~öyledir: Kimileri ~Ö. 610/609 ve 609/608 tarih-li Yeni Babil Kroniklednde Uratu olarak geçen ve Eski Ahid'in Yerem-ya (51, 27) bölümündeki "rrt _{(Urartu, yanl~~~ okunu~~ biçim Ararat),} Mm-ni (Mana) (Mana) _{ve A~kenaz (~skit) Krall~klan" ~eklindeki kay~tlardan yola ç~karak} rk~l~~~n ~Ö. 590 y~lan civar~nda meydana geldi~ine inarurlarken kimi-leri de bu geç kartlardaki Ura,s'tu _{yer ad~n~n yaln~zca co~rafi bir a~~rl~k}

ta~~d~~~n~, Tevraetaki Yeremya bölümünün birçok anakronistik bilgi içerdi~ini belirterek ~Ö. 7. yüzy~l~n son çeyre~i hatta ortalar~ru önerir-ler (Kroll 1984; Kessönerir-ler 1986; Salvini 2006: 120 vdd.).

S.Kroll (1984: 157 vd.; 2011: 165 vdd., res. 19; Wartke 1993: 104, 171 vd.) erken y~k~li~~ tezini, Iran Azerbaycan'~ndaki Bastam Kalesi (Ru-sai _{URU.TUR) kazdar~nda ele geçen arkeolojik bulgulardan yola ç}

~ka-rak öne sürdü (Res. 1). Kaledeki baz~~ mekanlarda II. Rusa'run ve kimi di~er prensler ve görevlilerin mühürlerini ta_{~~yan bullelerle (1.400} ka-dar) birlikte çok say~da hayvan kemi~i ortaya ç~kar~lm~~t~. Bu kemikler

' Son y~llarda ileri sürülen, Erimana o~lu Rusa'n~n 1Ö.714 y~l~nda Assur kral~~ II.

Sarru-kin'in sözünü etti~i Ursa ile e~itlenebilece~i ve Nabonidus Kroni~i'ni kaleme alan Babilli kâ-tiplerin anakronistik Urartu terimini yaln~zca co~rafi bir belirleyici olarak kulland~klar~~

yolun-daki görü~ler unutul~namahdir: bkz. Stronach 2007; Roaf 2010.

2 _{Barnett 1982: 363 ve not 367; Kroll 1984: 163; Seidl 2004: 124; eilingiro}

VAN BÖLGES~NDE POST-URARTU DÖNEMI 353

bir tür et deposuna ait olmal~yd~~ ve etlerin uzun süre bozulmadan da-yanmas~~ mümkün de~ildi. Depolar bir yang~n sonucu tahrip görmü~tü ve etler kalenin y~k~li~~~ s~ras~nda depoda durmaktayd~. Öyleyse y~k~m da Argi~ti o~lu Rusa zaman~nda gerçekle~mi~~ olmal~yd~. Kroll daha da ile-ri giderek, Karmir Blur, Bastam ve Toprakkale envanterleile-rinin hemen hemen ayn~~ oldu~unu, bu nedenle üç y~k~m olay~n~n da yakla~~k ayn~~ zaman dilimi içinde sahnelenmi~~ olabilece~ini öne sürdü. Ancak Bas-tam kaz~lanna bizzat kat~larak kemiklerin bulunu~u s~ras~nda görev ya-pan P. Zimansky (1981; 1988; 1995: 99 vd.), içlerinde çok k~nk ve çok yan~k durumda yaban~l ve evcil koyun, yaban~l keçi, öküz, ceylan ve ge-yik kemilderi bulunan bu mekânlan, taze et deposu olarak de~il ve fa-kat kralin sofras~ndan kalan yiyecek art~klann~n titizlikle sakland~~~~ me-kânlar olarak yorumlad~. Bununla birlikte o da Bastam'daki son hü-kümdann II. Rusa oldu~unu kabul etmekteydi.

Son y~llarda Nabonidus Kroni~i'nin (II 16) yeni okunu~~ biçimi kral-ligin samlandan daha uzun bir ömür sürmü~~ olabilece~i yolunda dü~ün-celere yol açm~~~ görünür. Kronikte, güçlü Akhaimenid hükümdan Kyros'un ~Ö. 547/46 y~l~nda, Dicle'yi Arbela kentinin a~a~~smda geçip (/ 1 ülkesine sald~rd~~~~ ve kralim öldürdü~ü yaz~lid~r. Önceleri bu- rada h~- hecesi okunarak ülke ad~~ Lu-[ucli-du yani Lydia olarak görülüyor ve pasaj~n ~Ö. 547/46 y~l~ndaki Sardeis'in dü~ü~ünü yans~tt~~~na inamli-yordu. Oysa yeni okunu~a göre determinatiften sona gelen, k~smen k~-r~k ülke ad~~ LU de~il (Tya uygundur, bu nedenle sözü geçen ülkenin ad~~ da kur _{u [ras'-tu]}

~eklinde tamamlanabilir (Oelsner 1999/2000: 379; Rollin-ger 2008: 53 vdd.). Ancak burada asl~nda Armenia'n~n kastedildi~i, Urartu ad~n~n ise anakronistik bir Mezopotamya kullan~m~~ oldu~u ~ek-lindeki görü~leri de gözden ~rak tutmamak gerekir (Bkz. not 1).

Anla~~laca~~~ üzere, mevcut çivi yaz~l~~ belgelerle Urartu Krall~~~'n~n son dönemlerine ili~kin zorlu engelleri a~mak olanaks~z. Burada bir da-ha uzun uzun sonuçsuz tart~~malann karanl~k dehlizlerine daima niye-tinde de~iliz. Meseleyi bu aç~dan ele al~p aynnt~lanyla irdeleyen Kess-ler'in (1986, 80) Das ende Urartus ist so in ein noch viel dunkleres Licht getaucht als bis-her angenommen sözleriyle içine dü~tü~ü ç~kmaza bir kez daha saplanmak do~ru olmaz. Soruna bir ba~ka aç~dan bakman~n ve arkeolojik verilen daha ayr~nt~l~~ ~ekilde irdeleyerek kimi yeni ipuçlan yakalaman~n yarar-l~~ olabilece~i kan~s~nday~z.

Çavu~tepe Urartu Kalesi ile Van Kalesi Höyü~ü ve Karagündüz Hö-yü~ü yukar~da s~~ralanan sorulara k~smen de olsa ~~~k tutan tabaka ve bul-gulara sahiptir.

354 _{VEL~~ SEV~ N}

Çavu~tepe

II. _{Sarduri döneminden sonra meydana geldi~i anla~~lan ~iddetli} deprem3, izleyen yo~un onar~m ve tadilat, bir süre sonra da k~smi bir yang~n geçirerek son bulan Çavu~tepe (Sardurihinili) Kalesi harabeleri üzerine, arada anlamh bir kesinti olmaks~z~n yeni bir yerle~me kurul-mu~tur. Izleri A~a~~~ Kale ve Yukar~~ Kale ile Uç Kale önü alan_~na da~~l-m~~~ bulunan ve "post-Urartu"4 olarak tammlanabilecek bu yeni evrede (II. Tabaka) mimari oldukça derme çatma görünümlüdür. Ço_{~u kez de} A~a~~~ Kale'nin bat~~ ucundaki saray ve do~u yan~ndaki ~rnuAini Tap~na-~~'n~n sa~lam kalan bölümlerinden yararlan~lm~~t~r. Urartu *tabanlar~-n~n zaman zaman 0.20-0.30 m, zaman zaman da hemen üzerinde in_~a edilmi~, çok ince ta~~ duvarlara sahip kulübelerde kerpiç kullan_~ld~~~na ili~kin iz yoktur (Erzen 1987: 57 vd., res. 43, lev. XLIX/a-e). Saray ve ta-p~nak koridorlanmn tabanlanna çok say~da ocak aç~lm~~, Urartu döne-minin büyük depo küplerinden baz~lan buralara ta~~narak yeni depola-ma alanlar~~ olu~turulmu~tur. A. Erzen ba~kanl~~~ndaki kaz~~ ekibinin ilk mimarlanndan W. Zuschlag tarafindan 1964 y~l~nda çizilmi~~ saray pla-n~nda geç eklentiler aç~kça i~aretlenmi~tir (Res. 2).

Saray kuzey koridorunun do~u ucuna, kaya oyma taban üzerine in~a olunmu~~ tek s~ra ta~tan duvarlar ile deprem sonras_{~~ onanm-tadilât} evresine ait de~ilse, güney koridorunun do~u ucuna yerle~tirilmi~~ iki dibek ta~~~ da, bu geç evre faaliyetlerinin ürünü olmal_{~d~r. Öyle} anla~~l~-yor ki en az iki katl~~ olan saraym üst kat~~ y~k~l~p harap hale girdikten sonra post-Urartu iskânc~lan daha çok saray ve tap~nak koridorlann~~ kullanmak zorunda kalm~~lard~r. Benzer durum Irm~dini Tap~na~~~ kompleksi için de geçerli görünmektedir. Nitekim tap_{~na~~~ saraya} bir-le~tiren törensel kuzey koridoruna aç~lan tah~l depolanmn kap~lan ker-piç bloklarla örülüp körle~tirilerek kullan~lmaz hale sokulmu~ken kori-dordaki ya~am tüm h~z~yla devam etmi~~ gibidir. Koridor taban~na aç~~l-

Çavu~tepe'deki y~k~c~~ depremin izleri, özellikle güneydo~u sunan üzerinde ve pithoslu ve direkii büyük depo meltân~nda izlenebilmektedir. Surun y~k~lma tehlikesi geçiren güneydo-~u ucu büyük onaruna sahne olarak muazzam bir payanda sistemi ile takviye edilmi_~, öncele-ri çat~s~~ bir s~ra ah~ap direkle desteklenen büyük depo binas_{~~ depremden sonra, y~k~lan} yap~-lardan sa~lanan It~nk bazalt bloklarla örülen kalin bir duvarla ikiye aynfiru_{~ur: Erzen 1978: 11;} 1986: res. 37.

4 Post-Urartu terimi, Urartu Krall~~~'n~n son bulu~u ile triangle ware türü boya bezemeli

ça-nak çömleklerin ortaya glu~~na de~in geçen geçi~~ sürecini ifade etmek için kullan~lm~~t~r. Stra-tigrafik verilerle desteklenen böyle bir geçi~~ evresinin varl~~~~ konusunda bkz. Sevin, Özfirat, Kavakl~~ 2000: 855 vd. ve not 11; Kroll 2003; Kalkan 2008; 2011 (bask~da).

VAN BÖLGESINDE POST-URARTU DÖNEMI 355

m~~~ çok say~da ocak bu yeni evrenin izlerini ta~~r. S~~~ bir ni~~ olacak ~e-kilde köreltilmi~, do~udan bat~ya do~ru üçüncü kap~n~n önüne ise ta~~ örgülü, çamur siyah ve belki mavi boyali bir kaide oturtulmu~tur (Res. 3). Kaidenin bat~~ yan~nda, kireç ta~~ndan ortas~~ delikli bir tekne ya da sunak ald~~~~ durmaktad~r; hemen do~usunda, zemine dü~mü~~ durum-da, demirden bir m~zrak ucu bulunmu~turs. Dövme demirden yap~lm~~, 64 cm boyunda, 10 cm eninde ve 7 cm kalinli~mdaki m~zrak a~~r~~ dere-cede okside olmu~tur ve sap k~sm~~ kullm~~t~r. Bu büyük simgesel m~zra-~~n ni~~ önüne yerle~tirilmi~~ kaide üzerinden dü~mü~~ olmas~~ mümkün-dür. Ayanis Haldi Tap~na~-'1'nda bulunan 73.8 cm'lik pirinç maraklan and~ran (Çilingiro~lu 1999; Derin, Çilingiro~lu 2001: 157, res. 5/42-43) rn~zra~m buraya Yukar~~ Kale Haldi Tap~na~~'ndan ta~~nm~~~ olabilece~i-ni dü~ünüyoruz. Böylelikle post-Urartu evresinde eski tap~nak korido-runda küçük bir bölümün Haldi tapm~m alan~~ haline sokulmu~~ oldu~u-nu san~yoruz. Bu görü~~ do~ruysa iskânc~lann, felaketten sonra ya~ama-ya çal~~an Urartu kökenli bir grup olabilece~i ihtimali belirir.

Post-Urartu evresinin ikinci yerle~im sahas~, A~a~~~ Kale'nin do~u ucundaki Uç Kale önü alan~d~r. Bu kesimde ocald~~ ve zemini ta~~ kapla-mal~~ kimi mekânlar in~a edilmi~tir (Erzen 1978, lev. XLIX/c-d); ancak bu zay~f yap~lar~n günümüze, ne yaz~k ki, yaln~zca tabanlar~~ kalm~~t~r. Urartu hükümdan II. Sarduri (IÖ. 755-730) tarafindan yapt~nlm~~~ görkemli Uç Kale tesisinin kuzeydo~u kö~e duvar~~ önüne yap~~t~r~lm~~~ bir konut bütünüyle ortaya ç~kar~lm~~t~r. 9x8,50 m boyutlannda kareye yakla~an tek bir mekan ve önündeki apsisli i~lik bölümünden olu~an ya-p~~ tekil bir örnektir ve bu nedenle hakk~nda fazla bir ~ey söylenemez (Erzen 1978: 57 vd., res. 43).

Çavu~tepe Yukan Kale'nin post-Urartu döneminde ne ~ekilde de-~erlendirildi~i, gerek yetersiz kaz~~ ve gerekse üstteki yo~un Ortaça~~ yerle~mesi nedeniyle, tam olarak anla~~lamamaktad~r. Haldi Tap~na-~~'n~n kuzeybat~s~nda eski sütunlu salonun y~k~nt~lar~~ üzerine kurulmu~~ tunç ergitme finnlarm~n bu zamana ait olmas~~ mümkündür (Ba~aran 1989). Burada büyük olas~l~kla, Sardurihinili'nin görkemli günlerinden kalan, kalay oran~~ yüksek tunç parçalar~~ ergidlerek yeniden çubuk ~e-killi külçeler haline sokulmu~tur.

Eski kaz~~ raporlar~nda "ikinci iskan" olarak nitelenen Çavu~te-pe'deki Urartu Krall~k Dönemi sonras~na ait II. Tabaka kal~nt~lar~~ özel-

1967 y~l~~ kaz~lan s~ras~nda bizzat taraf~m~zdan bulunmu~~ ve alç~~ bir kal~p içine al~narak Van Müzesi'ne ta~~nm~~~ olan m~zrak ucu için bkz. Erzen 1968: 414.

356 _{VEL~~ SEV~ N}

likle 1960'h y~llann ilk yans~ndaki yetersiz belgeleme çal~~malan nede-niyle gerekli ~ekilde de~erlendirilebilmi~~ de~ildir8. A~a~~~ Kale'nin do~u ucundaki Uç Kale önü alan~nda 1970% y~llarda sürdürülen kaz~larda görece daha dikkatli bir belgelemeye gidilebilmi~tir. Ancak, ~Ö. 7. yüz-y~l sonlan ve 6. yüzyüz-y~l ba~larma ili~kin Urartu yap~lan üzerine bina olunmu~~ bu alan 13. yüzy~l dvannda Yukan Kale'de geli~en Haykapert adl~~ küçük Ermeni köyünün mezarl~~~~ olarak kullanild~~~ndan, ne ya-z~k ki, büyük bir y~k~ma u~ram~~~ ve mezar çukurlar~~ nedeniyle çanak çömleklerin stratigrafik s~ra düzen içinde izlenmesi zaman zaman im-kans~z duruma girmi~tir7. Steril ortamda bir ev taban~~ üzerinde ele ge-çirilen el yap~m~~ üç adet çömlek ise kar~~la~t~rma ve tamlama açilann-dan yard~mc~~ olmaktan uzakt~r (Erzen 1978: res. 44-46, lev. L/a-c.).

Urartu kalesine son veren olaylan izleyen post-Urartu dönemi yer-le~imi bir yang~nla son bulmu~~ görünür. Bu evrenin çanak çömlekleri genellikle, görece daha aynnt~l~~ bir çal~~man~n sürdürülebildi~i Uç Ka-le önü alan~ndan gelmektedir. A~a~~~ KaKa-le içindeki eski kaz~lar s~ras~nda saray, tap~nak ve depo çevresinde de kimi parçalar ele geçirilmi~tir. Bunlardan bir bölümü kralhk döneminin iyi tan~nan mallanndan dik-kat çekici ~ekilde farkhd~r; kimileri de geç Urartu döneminde ortaya g-kanlan yineler. Farkl~hk hem renk, hem hamur ve hem de biçimlerde-dir. Ancak bu konuda oransal aç~dan belli bir tak~m istatiksel say~lar verme olana~~~ yoktur. Eskinin k~rm~z~~ ve k~rm~z~ms~~ kahverengi malla-n yerlerimalla-ni, daha imalla-nce hamurlu ve devetüyü remalla-ngimalla-nde çamalla-nak çömlekle-re b~rakmaya ba~lar. Geç Urartu dönemi özelliklerinden olan k~rm~z~~ hamur üzerine sürülen kal~n beyaz astar devaml~l~~a i~aret eder. ~nce çeperfi ve a~~z kenarlan d~~a ta~k~n ya da bir tabla olu~turacak ~ekilde düzle~tirilmi~~ çanaklar Urartu repertuar~nda görülmeyen yeni tiplerin ba~~nda gelirler (Res. 5/1-2)8. Yonca a~ah ak~taca~~~ gövdeden dik ola-rak ç~kan bir testiye ait parça, gerek biçimi ve gerekse beyaz renkli as-tanyla Urartu mallanndan kolayl~kla ayr~l~r (Res. 5/3). En yak~n benzer-leri Bastam ve Horom'un post-Urartu tabakalannda bulunan bu tür testiler Iran'da Akhaimenid dönemi içlerine kadar yayg~n olarak kulla-

Erzen (1965: 555)'in Saray kuzey salonunun içinde bulunan ve sonraki iskdndan bakiye kalan ocak yer- leri ve in~aat kahnt~s~~ Icaldmld~ktan sonra..., ~eklindeki ifadesinden birçok kal~nt~n~n belgelenmeden sö-küldü~ü anla~~lmaktad~r. Ayr~ca bkz. Erzen 1964: 569.

' Erzen'in (1978) kaz~~ raporunda Uç Kale önü yap~lar~n~n en geç evresinde (1B) ele geçtikleri ifade edilen çanak çömleklerin büyük bölümü kar~~~k durumda bulunmu~lard~r.

Kroll 1976: Typ 14; 1979: res. 2/4; 2003: res.1/4; Erzen 1978: res. 35-36; Sarkhos, Simpson 1998: res. 8/7.

VAN BÖLGESINDE POST-URARTU DÖNEMI 357

n~lm~~lard~r. ~lk kez Urartu döneminin sonlanna do~ru ortaya ç~km~~~ görünen, alutacaklan boru biçimli, bazen urfil a~-'~zh kulplu çaydanhk-lar için de ayn~~ ~eyler söylenebilir (Res. 5/4)9. Alutaca~~~ a~~z kenar~na bir atk~~ ile birle~tirilen bu kap türü Van bölgesi post-Urartu evresinin en ti-pik ürünleri aras~ndad~r (Res. 5/5) Devetüyü astarh ve açlul~, yüksek hal-ka dipli vazo yine Urartu'dan hiç al~~~k oh~r~ad~~~m~z yeni tiplerdendir (Res. 5/6) ve Susa'dald Akhaimenid Village I-II ile Babacan I tabakasm-dakilerle kar~~la~unlabilir (Ghirshman 1954: lev. XXX/GS. 1206a, XXXI X/GS. 1244; Goff 1968: res. 8/13).

Çift hazneli bile~ik kap erken Urartu dönemlerinde görünmeyen di~er bir yeni tiptir (Res. 5/7). A~a~~~ Kale'de bu türde birkaç parça ilk kaz~lar s~ras~nda ele geçirilmi~tir. Benzer bir örnek Van Kalesi Höyü~ü IIb tabakas~ndan gelmektedir (Res. 6). Ayr~ca Karmir-Blur a~a~~~ ~ehir ve sitadeldeki post-Urartu ve erken Akhaimenid dönemi mezarlannda da bulunmu~lard~r. Devetüyü renginde hamurlu bu kaplardan biri, çok daha sonra ortaya ç~kacak "festoon ware" türünde boya bezemelidir'°. Bastam'dakilerin tam paraleli durumundaki devetüyü astarh ve yatay kulplu çanaklar da a~a~~~ kale tap~nak koridorunda bulunan yeni kap çe~itlerindendir. Her iki tür Urartu döneminin çok sonlanna do~ru or-taya ç~k~p post-Urartu evresinde ve giderek Akhaimenid döneminde de kullan~lm~~lard~r (Res. 5/8) u.

Çavu~tepe geç Urartu ya da post-Urartu döneminin en ilgi çekici örnekleri, kar~~l~kl~~ iki dikey kulpu çe~itli ~ekillerde eklentilerle bezeli vazolard~r. Bunlardan Uç Kale önünde bulunmu~~ biri, devetüyü astar- açk~l~, ince çeperli ve d~~a çekik basit a~~z kenarh bir vazoya aittir. Kulplan üzerine sarmal birer glunt~~ oturtulmu~tur (Res. 5/9). Yaln~zca

9 Ghirshman 1954: lev. XXIX/ G.S.956-957, XXXII/G.S.787, XXXVIII/G.S.1221b;

Cuy-ler Young 1965: res. 2/1, 4-5; Goff 1968: res. 10/2; 1985: res. 7/1-3,7; Emre 1969: lev. V/I; Stronach 1969: res. 3; 1974, lev. L/1-2, 6; Muscarella 1973: res. 14/4-5,8; Stronach, Roaf 1978: res.8/1-2; Kroll 1979: res. 2/8; 2003: res.1/2, 13; 2011: res. 20/2; Sevin 1985: 290, res. 4/5-6; Dyson 1999: res. 12; Kohl, Kroll 1999: 256, res. W1; Gopnik 2000: lev. 1/13. Van Kalesi Hö-yü~il Geç Demir Ça~~ tabakalannda bulunmu~~ f~sto bezemeli benzer bir parça için bkz. Tar-han, Sevin 1992: 410, res. 16.

'° Martirosyan 1961: res. 66; Piotrovskii 1969: res. 54. Karrnir-Blur ikiz kaplan konusun-da verdi~i bilgiler ve görü~~ al~~veri~i için Ermenistan Yak~n Do~u ve Kafkasya Ara~unnalan Kurumu'ndan Dr. Yervand Grekyan'a te~ekkürlerimi sunanm.

" Young 1965: res. 3/16; Goff 1968: res. 10/12-14; Kroll 1976: Typ 3; 1979: res. 2/9-10; 2003: res. 1/3; 2011: res. 20/3; Stronach 1969: res. 6/4-6; Stronach, Roaf 1978: res. 6; Goff 1985: res. 2/29-33; Medvedskaya 1989: 443 vd., res. 2/3; Gopnik 2000: lev. 4/59,61-62, 6/81,88; Tiratsyan 2010: res. 6, lev. XLII/4-5.

358 _{VEL~~ SEV~~ N}

tek kulpu ve ikinci kulpun üzerine sonradan yap~~t~r~lm~~~ sarmal elden-tl ele geçirilmi~tir; böylelikle kab~n ashnda çift kulplu oldu~u anla~~l-maktad~r. Urartu çanak çömlek repertuanndan tamnmayan bu kab_~n en yak~n benzeri Kuzeybat~~ Iran'da Agrabtepe'den gelmektedir (Mus-carella 1973: 59, res. 15/16; Dyson 1999: res. 12). Güneydo~u Ermenis-tan'daki Syunik bölgesinin IÖ. 7-6. yüzy~la tarihlenen mezarlar~nda, kulplan bu türde sarmal 91unt~larla süslü kaplara rastlanm~~t~r (Xnkik-yan 2002: lev.LXXV/17).

Bu gruba giren 27.8 cm yüksekli~indeki bir ba~ka örnek tap~nak ko-ridorunda ele geçmi~tir (Res. 5/10). Oldukça ince çeperi, devetüyü renk-li hamuru ve hafif açk~s~~ ile madeni kaplar~n tam bir takrenk-lidi görünümün-dedir. D~~a çekik basit a~~z kenarh, yüksek boyunlu ve keskin karmh kap çift dikey kulpludur; kulplar boynuz biçimli eklentilerle zenginle ~tiril-mi~, boyun ve omuzu madeni kaplan and~r~r ~ekilde kabar~k silmelerle donat~lm~~t~r. Ayn~~ gruptan birbirinin kopyas~~ iki vazo da, A~a~~~ Kale'de pithoslu büyük deponun do~usundaki bir sondajda bulunmu~tur (Er-zen 1986: res. 19). Deve tüyü astarh ve açk~l~~ kaplar 0.13 m yüksekli~in-dedir (Res. 4, 5/11-12). Hafifçe d~~a çekik basit a~~z kenarl~, yüksek bo-yunlu, ~i~kin kar~nl~~ ve düz diplidirler. A~~z kenarlanndan omuzlan üze-rine kar~~l~ld~~ olarak yuvarlak kesitli birer kulp inmektedir. Kulplarm a~~z kenan ile birle~ti~i noktalar birer 91unt~~ ile dekore edilmi~tir.

Daha sonraki Akhaimenid döneminden iyi bilinen ve Kserkses'in Persepolis Saray~~ kabartmalannda, Ermeni delegasyonu temsilcilerinin ellerinde çok daha geli~mi~~ madeni örnekleri görülen bu türde vazolara Bastam (Hallenbau), Erebuni, Karmir-Blur ve Nor Armavir'de Argi ~ti-hinili sitadelinin bat~s~ndaki mezarl~kta rastlanm~~t~r'2. Ya~am~m Urartu Krall~~~'n~n y~lul~~mdan sonra ~Ö. 5.4 yüzy~llarda da sürdüren Erebu-ni'den parlak k~rm~z~~ astarh ve bej rengi iki s~ra üçgen cli7isi ile bezenmi~~ vazo ile devetüyü astarl~~ bir di~erinin kulplan ayn~~ ~ekilde boynuzumsu sivri ç~k~nt~larla dekore edilmi~tir (Khodjach et al. 1972: res. 82, 87). Karmir-Blur vazosu, sitadeldeki post-Urartu dönemine ait 3 nolu ta ~-sand~k mezardan ç~kar~lm~~t~r (Martirosyan 1961: res. 63-64.). Bas-tam'daki ise kuzeydo~u etekteki a~a~~~ ~ehrin Hallenbau _{denen büyük ah~r} yap~s~n~n eklentilerinde (6-7 no'lu mekânlar) saptanm~~t~r (Kroll 1976: 144, Typ 83a; 1979: res. 2/12). Ayr~ca Nu~icantepe, Babacan I, Godinte-pe H manor evresi _{ve Ziwiye gibi Urartu sonlan ya da sonras~~ ile ça~da~~} merkezlerde tam paralel örnekler vard~r (Stronach 1969: res. 7/2; Stro-

'2 _{Kroll 1976: 144, Typ 83a.; 2011: res. 20/1. Son y~llarda Nor Armavir'de ke~fedilen bir}

VAN BÖLGES~NDE POST-URARTU DÖNEMI 359

nach, Roaf 1978: res. 7/13-14; Young 1965: res. 3/17; Goff 1968: res. 10/15; Goff 1985: res. 6/23, 9/22; Medvedskaya 1989: res. 2/40). Bu tür-de kaplar~n ortaya ç~k~~~ yer ve tarihleri aç~k tür-de~ildir (Medvedskaya 1989: 444, res. 2/83a). Erebuni'de bulunmu~~ bezemeli vazo, mal, renk ve motifler aç~s~ndan Urartulu bir görünüm arz eder. Nor Armavir'deki küp mezarda ele geçen benzer vazo da ~Ö. 7. yüzy~la taril~lenebilecek fi-bula vb. tunç eserlerle birlikte bulunmu~tur'3. Buradan hareketle ortaya ç~k~~~ zaman~n~~ Urartu Krall~k döneminin sonlar~na do~ru bir yere yer-le~tirmek mümkün görünmektedir.

Urartu Krall~~~'n~n sonlar~nda beliren yeni biçimler daha çok Bat~~ ~ ran'~n Babacantepe I, Nu~icantepe ve Godintepe II gibi merkezlerde bulunanlarla k~yaslanabilecek özelliklere sahiptir. Orta Anadolu ile her-hangi ~ekilde ili~ki içine sokulabilecek malzeme yoktur. Bu nedenle de Kroll (1979: 232 vdd.) Bastam'da 20 m2 bir alanda yo~un olarak, özel- likle de çanak çömlekçilikte kar~~la~~lan yenilikleri daft wir es hier mit ei- nem andersartigen ethnikon zu tun haben,... sözleriyle yorumlama cesaretini gös-termi~tir. Çanak çömleklerde etki do~udan gelmi~~ olsa bile, Çavu~te-pe'de bunlar~~ kullananlar~~ yeni bir etnik gruba (Med) mal edebilecek kan~tlardan yoksunuz. Özellikle yukar~da sözünü etti~imiz, simgesel m~zrald~~ olas~~ Haldi kutsal alan~, aç~kça Urartulu bir karakterin hâlâ sönmedi~ine i~aret etmektedir. Kald~~ ki son zamanlarda büyük bir Med Krall~~~'n~ n varl~~~~ konusunda ciddi ku~kular ileri sürüldü& de an~m-sanmalid~r (Rollinger 2008; Stronach 2007: 165).

Van Kalesi Höyü~ü

Van bölgesi post-Urartu dönemine ~~~k tutacak bir tabaka (lla-1) Van Kalesi Höyü~-'ü'nde saptanm~~t~r". Zay~f bir Urartu yap~~ kat~~ (Hb)

"Geni~~ bilgi için bkz: T~ratsyan 2010: res. 11-12

14 1980'li y~llarda yap~lan kanlara göre Van Kalesi Höyü~ü Demir Ça~~ ve sonras~~ taba-

kalar stratigraf~si ~nyledir:

1 Ortaça~-Yeniça~~ H~ristiyan/Islam mezarl~~~~ Ila2 Geç Demir Ça~, triangle ware evresi I lal Post-Urartu

116 Orta Demir Ça~~ (Urartu) geç evre Ilc Orta Demir Ça~~ (Urartu) erken evre III Erken Demir Ça~~

Ilal tabakas~run üzerinde, belli bir bo~luktan sonra, triangle wareve festoon ware türü boya be-

zemeli çatlak çömlek parçalar~yla dikkati çeken ve fakat kaz~lan alanda mimarl~k izine rastk~n- mayan yeni ve zay~f bir evrenin (I1a2) varl~~~~ anla~~lmaktad~r: Sesin 1998: not 3; 2002: not 5. Van Kalesi Höyü~ü'nde 2010 y~l~nda ba~layan yeni çal~~malar için bkz. Konyar 2011.

360 VELI SEV~N

ile hemen alt~ndaki büyük bir Urartu yap_{~~ kompleksinin (11c)} y~kmula-n üzeriy~kmula-nde kurulmu~~ buluy~kmula-nay~kmula-n tabaka yakla~~k 300 m karelik bir alay~kmula-nda incelenebilmi~tir (Tarhan, Sevin 1992: res. 10; 1994: 846 vdd.; Tarhan 1994: res. 15). Bu tabaka Urartu yap~lar~n~n kulLaruhnaz duruma dü~ü-~ünden k~sa süre sonra kurulmu~~ bir mezarl~~~~ kapsar. Mezarlar tek ki-~ilik basit inhumasyonlar ~eklindedir's; cesetler çukurlanna ayaklar kanla çekik olarak yat~nlrni~t~r (Tarhan, Sevin 1992: res. 13-15; Tarhan 1994: res. 16). Kimi küçük çocuk iskeletlerinin (No. 214-215) üzeri Urartu ça~~n~n iri çömlekleriyle örtülmü~tür; birinin omzuna, hamur ya~ken bir y~ld~z motifi kazinmi~tu- (Res. 5/14). Urartu ça~~~ IIc komp-leksi odalarmdan birinin içine aç~lan çukura dik olarak yerle~tirilmi~~ bir küp mezarda ceset küpün dibine oturur durumda b_{~rak~lm~~t~r '6.} Üze-ri 54 an çap~nda deÜze-rin bir çanakla kapat~lm~~ur. Küp içinde ele geçen sö~üt yapra~~~ formunda saph 4 demir ok ucu ve bordo ta_{~tan bir} dam-ga mühür Urartu karakteristiklerini ta~~maktad~r.

Mezarl~ktaki bir di~er basit toprak mezarda (No. 140), ba~~~ kuzeye gelecek ~ekilde kuzey-güney yönlerinde ve ayaklar karna çekik olarak sol yan~~ üzerine yaur~lm~~~ cesedin ba~~n~n arkas~na, pi~mi~~ topraktan küçük bir vazo ve iki çanak yerle~tirilmi~tir (Tarhan 1994: 40 vd., res. 17; 2007: 120, res. 5; Tarhan, Sevin 1994: res. 11-12). Her üç kap da devetüyü renginde hamurlu ve açk~hd~r. Kar~~l~kl~~ iki kulplu kantharos tipinde kap, yukar~da sözünü etti~imiz kulplan boynuz glunt~h Çavu~-tepe vazolanyla ayn~~ gruptacl~r (Res. 5/13); düz a~~z tablah ve d~~a ta~-km ve devrik a~~zl~~ çanakLar da geç dönem özelliklerini ta_{~~maktad~rlar} (Res. 5/15-16).

Van Kalesi Höyü~ü Ha-1 tabakas~~ mezarlar~n~n post-Urartulu ka-rakteri, gerek stratigrafik durum, gerekse çanak çömleklerin teknik ve biçimsel özelliklerinden anla~~lmaktad~r. Urartu Krall~k dönemi kapla-

15 Yaluld~ktan sonra kül ve kemikleri bir deriye sanlarak ah

~ap sanduka içinde ta~~

san-d~k mezara b~rak~lm~~~ ilginç ve benzersiz bir gömü (No. 152) ile yan_{~~ ba~~nda ortaya ç~kar~lm~~~} do~u-bat~~ yönlü biri kerpiç, biri de ta~~ sand~k mezar~n (No. 153-154) stratigraf~k durumlar~~

tam anlam~yla aç~k de~ildir. Hiçbir buluntu ele geçmeyen bu mezarlardan birinde (No. 154) kerpiç bloklardan bir sanduka içine, ba~~~ bat~ya gelecek ~ekilde yanrdm~~~ cesedin H~ristiyan gömü adederine göre defnedildi~i belirgindir: bkz. Tarhan, Sevin 1994: 848; Tarhan 2007: 119: res. 4.

16 Tarhan 1992; 1994: res. 19; Tarhan, Sevin 1994: 849, res. 13. Bat

~~ Ermenistan'daki

Nor Armavir'de bulunmu~~ benzer bir mezar için bkz. T~ratsyan 2010: 135 vdd., res.3. Nor Ar-mavir mezar~~ hakk~nda yaym öncesi verdi~i bilgiler ve yard~mlar~ndan dolay~~ Stephan Kroll'a te~ekkür borçluyum.

VAN BÖLGES~NDE POST-URARTU DÖNEMI 361

nndan baz~lann~n hâl'a kullan~l~yor olu~u, ta~~ mühür ve demir ok ucu gibi buluntular çok uzun bir zaman~n geçmedi~ini dü~ündürmekle bir-likte, eski parlak cil'ah k~rm~z~~ mallara hiç rastlanmamas~~ ve ölü gömme adetlerindeki farkl~l~k da dikkat çekicidir17.

Karagündüz Höyü~ii

Van'~n 35 km kuzeyinde, Erçek Gölü'nün kuzeydo~u kenar~ndaki Karagündüz Höyü~ü'nde post-Urartu evresi yaln~zca 70 m2 bir alanda (F plankare) incelenebilmi~tir. Aynen Van Kalesi Höyti~-ü'ndeki gibi, bu evre (4c yap~~ kat~) kahnt~lan, Urartu döneminden damga mühürler, tunç fibula ve k~rm~z~~ cil'al~~ mallar veren büyük bir yap~n~n (4b yap~~ ka-t~) y~k~nt~lar~~ üzerinde yer ahr's. Eski yerle~im yeri yine küçük bir me-zarl~~a dönü~türülmü~tür. Kaz~lan alanda ikisi basit toprak türünde, bi-ri de çömlek mezar s~n~fina dahil edilebilecek üç mezar incelenmi~tir. 36 cm yüksekli~inde, kahnla~unlm~~~ ve d~~a dönük a~~z kenarl~, ~i~kin kannl~, düz dipli, boyunsuz bir çömlek içine ayaklan karna çekik du-rumda gömülmü~~ ceset küçük bir bebe~e aittir (Res. 7). Kiremirt renk-te hamurlu, hamurunun renginde astarl~, orta kum katk~l~, orta dere-cede pi~irilmi~, açk~l~~ çömle~in a~z~~ 35.5 cm çap~nda derin bir çanakla kapat~lm~~t~r. Di~er ikisi ise basit toprak çukurlara kuzey-güney yönle-rinde ve sa~~ yanlanna hoker tarz~nda yat~nlrm~~ biri eri~kin di~eri bir çocu~a ili~kindir. Çocuk mezannda cesedin ba~~~ yan~na, günümüze yal-n~zca dip k~sm~~ kalabilmi~~ bir çömlek b~rak~lm~~t~r. Üstteki H~ristiyan mezarlar~~ taraf~ndan tahrip edildi~i için iyi durumda olmayan di~erin-de ise boynunda üç s~ra halindi~erin-de kolye bulunan ceset, iri di~erin-depo küpleri-ne ait parçalarla örtülmü~tür. 513 boncuktan olu~an uzun kolyenin ta~-lan, küre formlu birer akik ve kornafin d~~~nda tümüyle minik camdan-d~r (Res. 8). Daha çok küre ve bas~k-küre formlu tanelerden baz~lan

'7 Tu~pa kentinin büyük mezarl~k alan~~ Alt~ntepe'de post-Urartu özellikleri gösteren hiç-bir mezar ve çanak çömle~e rastlanmam~~~ olu~u bu alanda krall~~~n y~lul~~~~ sonras~nda gömü yap~lmad~~~na i~aret eder: bkz. Sevin, Özfirat, Kavakl~~ 1999; Sevin,Özfirat 2001.

18 Karagündüz Höyü~ü Demir Ça~~ ve sonras~~ tabakalar stratigrafisi ~öyledir: kr~. Sevin,

Özfirat, Kavakl~~ 2000.

Yap~~ kat~: Orta/Yeniça~~ Mezarl~~~~ Yap~~ kan: Ortaça~~

Yap~~ kat~: Geç Demir Ça~~—tr~angle-festoon ware evreleri- 4c Yap~~ kat~: post-Urartu

4b Yap~~ kat~: Orta Demir Ça~~ Urartu geç evre 4a Yap~~ kat~: Orta Demir Ça~~ Urartu erken evre 5. Yap~~ kat~: Erken Demir Il geç evre

362 _{VEL~~ SEVI N}

gold-glass türündedir. Ucunda mavi camdan bir pendant_{~~ bulunan} kol-ye Urartu Krall~k ça~~n~n iyi bilinen ta~~ ve cam gibi bonculdarmdan ta-mamen farkl~~ özellilderiyle dikkati çeker (Arslan Sevin, Sevin 2007: res. 13; 2008). Özellikle Urartu'dan iyi tan~nan, yakla~~k 1 cm çapmdaki sar-~na camdan renksiz ya da aç~k mavi küre boncuklar, mekik biçimli akik taneler ve nihayet manyezitten yap~lm~~~ tipik ve yayg~n örneklerin bu-lunmay~~~, mezar~n IÖ. 7• yüzrldan sonraya konabilece~i yolunda bir kan~t olarak ele al~nabilir.

Anla~~laca~~~ üzere, Çavu~tepe, Van Kalesi Höyü~ü ve Karagün-düz'deld post-Urartu tabakalarmda Urartu dönemine fazla a_~ina olma-yan yeni kültürel ö~eler belirmi~tir. Çanak çömlekler aç~smdan etkile-rin geli~~ yönü aç~k bir ~ekilde Do~u, yani Bat~~ iran'd~r. Bu nedenle, yu-kanda da de~inildi~-'i üzere S. Kroll Bastam'daki post-Urartu yerle ~me-sini "Medisch?" olarak tammlama cesaretini kendinde bulabilmi_~tir. Van bölgesine Medler gelmi~~ midir? Biz bu soruya kolayca yan~t yerle-bilece~i inanc~nda de~iliz. Bu yüzden ~imdilik etnik sorunlan bir kena-ra b~kena-rak~p arkeolojik veriler ~~~~~nda meseleye ba~ka bir aç~dan bakakena-rak bir sonuca ula~maya çal~~aca~~z.

Van kentinin 35 km kuzeyinde, Van Gölü k~y~s~nda Argi~ti o~lu Rusa döneminde kurulmu~~ Ayanis (Rusahinili Eidurukai) IÖ. 7. yüzr-lin ortalar~nda önce deprem ve onu izleyen bir yang~nla tahrip olmu~-tur. Y~k~m sonras~~ sitadel Ortaça~lar'a de~in ~ss~zla~m~~~ ve derin bir sessizli~e bürünmü~tür. Buna kar~~l~k sitadelin kuzey eteklerine yay ~l-m~~~ P~narba~~~ a~a~~~ ~ehir alan~nda yap~lan kaz~larda, büyük Urartu ya-p~lar~n~n rk~nt~lan üzerinde zay~f bir evrenin (squatter phase) _varh~~~

orta-ya konmu~tur19. Ancak bu tabaka malzemesi ise Urartu dönemindeki-lerin bir devam~ndan ibarettir; Çavu~tepe ve Van Kalesi Höyü~ü'nde-kilere benzer Do~u etkili mallar bulunmam~~t~r. Triangle Ware türünde boyal~~ iki parça daha geç bir zay~f evrenin varli~ma i~aret eder (Erdem, Batmaz 2008: 72, res. 8). Kamm~zca bu durum Ayanis'in, Çavu~tepe ve Van Kalesi Höyü~ü'nden farkl~~ bir zaman diliminde ve post-Urartu

19 Stone, Zimansky 2001: 362; 2003: 222; Zimar~sky 2005: 238, not 7. Erdem, Batmaz

(2008) Ayanis A~a~~~ ~ehir'de Urartu çanak çömle~i ile biangle ware denen mallann beraberce bu-lundu~u, bu nedenle krall~~~n y~luh~~~ sonrasmda yerli halk ve göçmenlerin ya~amlar~n~~ birlikte

sürdürdülderine inamrlarsa da, Urartu çanak çömlekleri ile triangle ware _{türü boyal~~ mallar~n}

or-taya ç~k~~~~ aras~nda uzunca bir zaman süresi bulundu~u unutulmamal~d~r (blcz. Kroll 2000;

Se-vin 2002). T~iangle Ware _{türü birkaç parça boyahya Çavu~tepe Yukar~~ Kale, saray sarn~dan ve}

VAN BÖLGESINDE POST-URARTU DÖNEMI 363

evresinden önceki bir tarihte son bulmu~~ oldu~unu dü~ünmeye zorla-maktad~r. Ayanis Kalesi'nin dü~ü~ünün ~Ö. 653 ya da 645 y~llar~~ dva-nnda ya da ~Ö. 655 y~l~ndan sonra oldu~una inaruhr (Çilingiro~lu 2001: 48; Erdem, Batmaz 2008: 72). Y~k~l~~~ ertesinde a~a~~~ kent uzun bir aradan sonra ancak triangle ware evresinde çok sm~rh bir iskan

gör-mü~~ gibidir.

Sonuç olarak: Yukar~da tart~~~lan geç-Urartu ve post-Urartu türü çanak çömlekler, Çavu~tepe Kalesi, Van Kalesi ve Karagündüz höyük-lerinde Ayanis'tekinden farkl~~ bir sürecin ya~and~~ma tan~kl~k etmekte-dir. Dolay~s~yla Ayanis Kalesi'nin nr~ahvma yol açan nedenler ile Çavu~-tepe, Van Kalesi ve Karagiindüz'ün sonunu getiren olaylar farkl~~ za-manlarda meydana gelmi~~ olmal~d~r. Çavu~tepe'nin Ayanis'ten daha uzun ö~nürlü oldu~u belirgindir. Henüz bu üç merkezin ne zaman son buldu~una ili~kin çok sa~hkh kan~tlar yoktur. Ancak ~Ö. 7. yüzy~l~n or-talar~ndan sonra bir süre daha ya~ad~klar~~ aç~kça anla~~l~yor. Urartu Krall~~~'n~n ~Ö. 7. yüzy~l~n ortalar~~ ve hatta son çeyre~ine do~ru tarih sahnesinde I '~ala bir oyuncu olarak rol alm~~~ bulunmas~~ güçlü bir olas~-ilkin

Çavu~tepe Kalesi'nde ortaya ç~kar~lan post-Urartu iskku, özellikle A~a~~~ Kale Irmu~ini Tap~nak koridorlarmdaki küçük Haldi Kutsal ala-n~na dayarularak, yabanc~~ (Med) bir güce de~il ve fakat Urartulu k~l~ç ar-t~klanna ba~lanabilir.

Yukar~da ele alman ve post-Urartu özellikleri ta~~d~~~~ dü~ünülen tabakalarla ilgili malzemeler bu zamanda kültürel aç~dan, bir yandan kimi Urartu özelliklerinin azalarak da olsa süreklilik gösterdi~ine, öte yandan bir de~i~im süreci içine girildi~ine i~aret etmektedir. Etkilerin geli~~ yönü ise Do~u'dur.

KAYNAKÇA

Arslan Sevin, N., V. Sevin 2007. "Eastem Anatolian Beads Through the Ages", International Bead & Beadwork Conference (yay. haz. J. Ailen, V.

Hector), ~stanbul

, 2008."Urartu Boncuklan", Toplumsal Tarih 171:32-37.

Barnett, R.D., 1982. "Urartu", The Camlnidge Ancient History (2),

Cambrid-ge: 314-371.

Ba~aran, S., 1989. "Çavu~tepe Madencilik Atölyesi", Jale Inan'a Arma~an

364 _{VEL~~ SEV~N}

Cuyler Young, T. Jr., 1965. "A Comparative Ceramic Chronology for Western Iran, 1500-500 B.C.", Iran III: 53-83.

Çevik, Ö., 2008. "Periodisation Criteria for Iron Age Chronology in Eastern Anatolia and Neighbouring Regions", Ancient Near Eastern Studies 45: 1-20.

Çilingiro~lu, A., 1999. "When was the castle of Ayanis built and what is the meaning of the word Anatolian Iron Ages 4 (eds. A.Çilingi- ro~lu, R.J.Matthews), Anatolian Studies 49: 55-60.

, 2001. "Temple Area", Ayanis _{I (eds. A.Çiingiro~lu}, _M.Salvi- ni), Roma:37-65

, 2008. "Rusa son of Argi~ti. Rusa II or Rusa III? ", Ancient Ne- ar Eastern Studies 45: 21-29.

Çilingiroglu, A, Z. Derin 2001. "Armour and Weapons ", Ayanis I (eds. A.Çilingiro~lu, M. Salvini), Roma: 155-187.

Dyson, R.H., 1965. "Problems of Protohistoric Iran as seen from Ha-sanlu", journal of Near Eastern Studies 24: 193-217.

, 1999. "Triangle-Festoon Ware Reconsidered", Iranica Antiqu- a XXXIV: 115-144.

Emre, K., 1969. "Alt~ntepe'de Urartu Serami~i", Belleten 131: 279-289. Erdem, A., A. Batmaz 2008. "Contributions of the Ayanis Fortress to

Iron Age Chronology", Ancient Near Eastern Studies 45: 65-84. Erzen, A., 1964. "Çavu~tepe Kaz~s~", Belleten 111: 569-570.

, 1965. "Van Bölgesi Kaz~lan", Belleten 115: 554-555.

, 1968. "Van Bölgesi Çavu~tepe 1967 Kaz~s~", Belleten 127: 412-418.

, 1978. _{Çavu~tepe k MÖ. 7.-6. Yüzy~l Urartu Mimarl~k An~tlan ve Orta-} ça~~ Nekropolü, Ankara.

, 1986. "1985 Y~l~~ Çavu~tepe Kaz~s~~ Çah~malan", VIII Kaz~~ So- nuçlar~~ Toplant~s~~ I: 305-309

Ghirshman, R., 1954. Mission Arcldologique en Iran XXXVI Village Perse-AcId~nnide, Paris.

Goff, C., 1968. "Luristan in the First Half of the First Millennium B.C.", Iran VI: 105-134.

, 1985. "Excavations at Baba Jan: The Architecture and Pot- tery of Level I", Iran XXIII: 1-20.

VAN BÖLGES~ NDE POST-URARTU DÖNEMI 365

Gopnik, H., 2000. The Ceramics of Godin H: Ceramic Variabil4y in the

Archcwologi-cal Record, Universiy of Toronto.

Kalkan, H., 2008. MO.6-4. Yüzy~llarda Do~u Anadolu: Tarihsel ve Kültürel

De~er-lendirme ~zmir (Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

yay~nlan-mam~~~ doktora tezi).

, 2011. "Do~u Anadolu'da Geç Demir Ça~. Sorunlar ve Göz- lemler" Olba (bask~da)

Kessler, K., 1986. "Zu den Beziehungen zwischen Urartu und Mesopo-tamien", (hrsg. V.Haas), Das Reich Urartu.Ein altorientalischer Starlt im 1.

jahrtausend v.Chr. Xenia. Universittsverlag Konstanz GMBH:

59-86.

Khodjach, S.I., N.S. Troukhtanova, K.L. Hovannisian 1972. Erouni, Moskva.

Kohl, P.L., S. Kroll 1999. "Notes on the Fail of Horom", Iranica Antiqua 34: 243-259

Konyar, E., 2011. "Excavations at the Mound of Van Fortress/Tushpa",

Colloquium Anatolicum X: 147-166.

Kroll, S., 1976. Keramik Urartiiischer Festungen in Iran, Archologische Mitte-ilungen aus Iran Ergünzungsband 2, Berlin

, 1979. "Meder in Batsam", Bastam L Ausgrabungen in den urartiiisc-

hen Anlagen 1972-1975 (hrsg. W. Kleiss), Berlin: 229-234.

, 1984. "Urartus Untergang in anderer Sicht", ~stanbuler Mit-

teilungen 34: 152-169.

, 2003. "Medes and Persians in Transcaucasia?", Continuip> of

Empire (?) As.97ria, Media, Persia (ecls. G.B. Lanfrachi, M.Roaf, R.

Rolliner), History of the Andent Near Fast/Monographs- V, Pa-doya: 282-287.

, 2011. "~ran'daki Urartu ~ehirleri", Urartu. Do~uda De~i~im (yay.haz. K.Köro~lu, E. Konyar), Yap~~ Kredi Yay~nlar~, ~stanbul: 150-169

Martirosyan, AA, 1961. Gorod Teisebaini, Erevan.

Medvedskaya, I., 1989. "The End of Urartian Presence in the Region of Lake Urrnia", Archaeologia Iranica et Orientalis. Miscallenea in Honore~n

366 VELI SEVIN

Oelsner, J., 1999/2000. "Rezenzionen", Archiv fir OrknOrschung 46/47: 373-380. Piotrovskii, B., 1969. Urartu, Archaeologia Mundi, München.

Roaf, M., 2010. "Thureau-Dangin, Lehmann-Haupt, Rusa Sarduri hi and Rusa Erimenahi", Armenian journal of Near Eastem Studies V 11: 66-8-2. Rollinger, R., 2008. "The Median `Empire', the end of Urartu and Cyrus' the Great's Campaign in 547 (Nabonidus Chronicle II, 16)", Ancient West and East 7: 51-65.

Salvini, M., 2002. "Una Stele di Rusa III Erimenahi daha zona di Van",

Studi Micenei ed Egeo-Anatolici XLIV: 115-143.

, 2006. Urartu Tarihi ve Kültürü (Almanca'dan çeviren B. Aksoy), Arkeoloji ve Sanat Yay~nlar~, ~stanbul.

Sarkhosh Curtis, V., J. Simpson 1998. "Archaeological News from Iran: Second Report", Iran 36: 185-194.

Sevin, V. 1985. "Van Bölgesi Yüzey Ara~t~rmas~, 1984", III. Ara~t~rma

So-nuçlar~~ Toplant~s~: 287-295.

, 1998. "Van/Karagündüz Kaz~lar~mn I~~~~nda Do~u Anado- lu Geç Demir Ça~~ Çanak Çömle~i", Karatepe'deki I~~k. Halel Çambel'e

Sunulan Yaz~lar (yay.haz. G.Arsebük et al.), ~stanbul: 715-726.

, 2002. "Late Iron Age Pottery of the Van Region Eastern Anatolia: In the Light of the Karagündüz Excavations", Mauerschau.

Fetschnfl fiir Manfied Komann 1 (hrsg. R.Aslan et alii),

Remshalden-Grunbach: 475-482.

Sevin, V., A. Özfirat 2001. "Van-Alt~ntepe Excavations", ~stanbul

Univer-sipr's Contributions to Archaeology in Turkey (yay.ha~. O. Belli), ~stanbul.

Sevin, V., A. Özfirat, E. Kavakl~~ 1999. "1997-1998 Van-Alt~ntepe Urar-tu Nekropolü Kaz~lan", 21. Kaz~~ Sonuçlar~~ Toplant~s~~ 1: 421-434.

, 2000. "Van-Karagündüz Kaz~lan (1997 Y~l~~ Çal~~malan)",

Belleten 238: 847-867.

Stone, E., P. Zimansky 2001. "Survey and Soundings in the Outer Town of Ayanis 1996-1998", Ayanis I (eds. A.Çilingiro~lu, M.Salvi-ni), Roma: 355-375.

, 2003. "The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis", Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and B9ond (eds. A.T.Smith, K.S.Rubinson), California, Los Angeles: 213-228.

VAN BÖLGESINDE POST-URARTU DÖNEMI 367

Stronach, D., 1969. "Excavations at Tepe Nush-i Jan, 1967",

I-19.

, 1974. "Achaemenid Village I at Susa and the Persian

Mig-ration to Fars",

XXXVI: 239-248.

, 2007. "The Campaign of Cyrus the Great in 547 B.C. A

Hitherto Unrecognized Source fort he Early History of

Armeni-a",

II: 163-173.

Stronach, D., M. Roaf 1978. "Excavations at Tepe Nush-i Jan: Part 2.

Median Pottery from the Fallen Floor in the Fort",

11-24.

Tarhan, M.T., 1993. "An Urartian Intramural `Pithos Burial'from the

Mound of Van Kalesi",

43:

279-282.

, 1994. "Recent Research at the Uartian Capital Tushpa",

Tell Aviv

21/1: 22-57.

, 2007. "Median and Achaemenid Periods at T~spa",

haemenid Impact on Local Populations and Cultures in Anatolia

(yay.haz. ~.

De-lemen et

Papers presented at the international workshop

~s-tanbul 20-21 May 2005: 117-130.

Tarhan, M.T., V. Sevin 1992. "Van Kalesi ve Eski Van ~ehri Kaz~lan,

1991",

I: 407-429.

, 1994. "Van Kalesi ve Eski Van ~ehri Kaz~lan 1990 Y~l~~ Ça-

li~malan",

220: 843-854.

Tiratsyan, N., 2010. "An Urartian Jar Burial from Nor Armavir",

Ar~ne-nian journal of Near Eastern Studies (ARAiVIAZD), Urartu and its Neighbours.

Fetschrift in Honor of N Harupn~nyan

V/2: 134-146.

Wartke, R-B., 1993.

Mainz am Rhein.

Xnkikyan, 0.S., 2002.

Mayreni

Publis-hing.

Young, T.C. Jr., 1965. "A Comparative Ceramic Chronology for

Wes-tern Iran, 1500-500 B.C.",

53-85.

Zimansky, P., 1981. "Bones and Bullae: An Enigma from Bastam,

368 _{VEL~~ SEV~N}

, 1988. "MB2/0B5 Excavations and the Problem of Urarti-an Bone Rooms", Bastam ~~~ (hrsg. W.Kleiss). Teheraner Forschun-gen 5, Berlin: 107-124.

, 1995. "Ar~~ Urartian Ozymandias", Biblical Archeologist 58/2: 94- 100.

, 2005. "The Cities of Rusa II and the end of Urartu", Ana-tolian Iron Ages _{5 (eds. A.Çilingiro~lu, G. Darbyshire), Ankara:}

Veli Serin

â

A;p

r-

o —

Resim 1 - Bastam Kalesi güney giri~i

Resim 2 - Çayu~tepe kaz~lar~= ilk mimari Wilhelm Zuschlag tarafindan çizilen saray plan~na i~lenmi~~ post-Urartu dönemi • kalmulan

Veli Sevin

Resim 3 - Çavu~tepe ~rmu~ini Tap~na~~~ kuzey koridoru

Wir‘

10

1,

)

Resim 5 - Çavu~tepe (1-4, 6-12), Ye~ilabç 2 (5), Van Kale Höyü~ü (13-14, 16) post-Urartu çanak çönakkleri

Veli Sevin

Resim 6 - Van Kale Höyügti IIb tabakas~ndan ikiz kap

Resim 7 - Karagiindüz post-Urartu (4c) tabakas~ndan çocuk mezar~~

"440 '414 4144,,

‘11

4r.

v