INGILIZ VE FRANSIZ RESMI BELGELER/NDE
ISTANBUL'UN I~GALIN/
(~~6 MART
1920)HAZIRLAYAN
GELI~MELER
Doç. Dr. ÜNSAL YAVUZ30 Ekim 1918 tarihli Mondros B~rak~~mas~~ ile ~tilaf Devletleri'nin de-netim ve kontroluna girmi~~ bulunan Istanbul'un 16 Mart 1920 tarihinde resmen i~gali Ulusal Ba~~ms~zl~k Sava~~'n~n önemli bir dönemecini olu~-turmaktad~r.
Çünkü, i~galle birlikte üyeleri seçimle belirlenmi~~ Meclis-i Mebu-san'~n da~~t~larak mebuslann tutuklanmas~~ ülkede bir anda bir yönetim bo~lu~unun do~mas~n~~ beraberinde getirmi~tir. Buda, Erzurum ve Sivas Kongre kararlannda yer alan "ulusun temsilcilerinden olu~an ulusal bir meclisin" kurulmas~~ yolunda Mustafa Kemal'e arad~~~~ f~rsat~~ vermi~~ ve Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Ankara'da aç~l~~~n~~ h~zland~rm~~t~r.
Istanbul'un ~tilaf Devletleri'nce resmen i~galini haz~rlayan nedenler, za-man içinde yay~nlanan tarihsel belgelere göre de~i~kenlik göstermi~tir. Önceleri uzun bir aradan sonra tekrar aç~lan Meclis-i Mebusan'~n Ulusal Ant'~~ (Misak-~~ Milli) kabul ve ilan etmesi bir neden olarak görülürken sonradan 28 Kas~m 1919-12 ~ubat 1920 tarihleri aras~nda geli~ip tamam-lanan Mara~~ Olaylan'n~n i~gali haz~rlayan en geçerli neden oldu~u tarih ara~t~rmac~lar~~ taraf~ndan desteklenmeye ba~lanm~~t~r.
Biz, bu tarihsel olgunun nedenlerine, ara~t~rmac~ya aç~lm~~~ ve yay~n-lanm~~~ olan ~ngiliz ve Frans~z Ar~iv belgeleri ile yakla~maya çal~~t~k. Bu konuda Londra'da Public Record Office (PRO)'te bulunan Foreign Office (FO) ve War Office (WO), Paris'te, Frans~z D~~i~leri Bakanl~~~~ (Quai d'Or-say) ve Chateau de Vincennes'deki Frans~z Harp Tarihi Ar~ivi'nde (Archi-ves de Guerre) bulunan resmi belgelerin yan~s~ra Bilal ~im~ir'in ~ngiliz Belgelerinde Atatürk. c. I. Ankara, TTK. 1973. ss. 393-461 sahifeleri ara-s~nda yer alan Londra görü~meleri tutanaklanndan faydaland~k.
Böylece Mondros B~rak~~mas~'n~~ takibeden, Istanbul'un i~gali ile so-nuçlanan bir seneyi biraz a~an zaman diliminde, i~galin haz~rlay~e neden-lerini resmi belge ve yay~nlar~n izin verdi~i ölçüde takibederek irdelemeye
çal~~t~k. Bunu yöntem olarak kabul ederken, i~galin alt~nda yatan tarihsel gerçeklerin ancak, Itilaf devletleri ar~ivlerinde bulunan ve ara~t~rmac~ya aç~lm~~~ olan resmi belgelerin irdelenmesiyle ortaya konulabilece~i dü~üncesinden hareket ettik. Hiç ku~kusuz olanaks~zl~ldar nedeniyle ba~-vuramad~~~m~z Italyan resmi belgelerinin eksikli~inden do~an bo~lu~u bu-rada kabul etmek zorunday~z.
Bu çal~~man~n ortaya ç~kard~~~~ bir gerçekte ara~t~rmac~ya aç~lan ya-banc~~ ar~iv belgeleri ~~~~~nda yak~n tarihimizi yeniden gözden geçirmenin kaç~n~lmazl~~~~ olmu~tur.
Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu'nun 4-6 Eylül ~~ ggi tarihinde düzenledi~i 2. Uluslararas~~ Atatürk Sempozyumu'na sundu~umuz bu
bil-diri ile Istanbul'un i~galini haz~rlayan nedenlere yeni bir bak~~~ aç~s~~ getire-rek katk~larda bulundu~umuz inanc~nday~z.
Anadolu ve bo~azlar üç k~ta ortas~nda jeopolitik ve stratejik konuma sahip önemli bir kav~a~~~ olu~turmaktad~r. Hiç ku~kusuz bu konumlar~~ ne-deniyle tarih boyunca uluslararas~~ ili~kilerden önemli bir yer i~gal etmi~-lerdir.
Dünyaya egemen olabilmenin yolunun bo~azlar' denetim ve kontrol alt~na almaktan geçti~ine olan inanç; eski ça~lar~n s~n~rl~~ "Eski Dünya"s~-n~n büyük imparatorluklanndan yeni ça~lar~n büyük Osmanl~~ Imparator-lu~u'na uzanan çizgisinde ne denli geçerli idi ise, Yeni Ça~'larda Sanayi Devrimi'ni tamamlayarak sömürgecilik a~amas~na ula~m~~~ bat~l~~ geli~mi~~ ülkelerin d~~~ politikalar~nda da o denli geçerli, temel hareket noktas~n~~ olu~turmu~tur.
Hatta, günümüzde çevrede ve yerkürede de~i~ece~ine bir türlü inan~-lamayan ancak de~i~ime u~rayan de~er ve kavramlann y~k~lmas~~ ile ortaya ç~kan olu~umlar kar~~s~nda; devletlerin bölge ile ilgili politikalannda tekrar ön plana ç~karak, tarih boyunca hiç kaybetmedi~i güncelli~ini korudu~u-nu söylemek, san~r~m fazla iddial~~ bir yakla~~m olmayacakt~r.
Nitekim, XIX. yüzy~l boyunca ve XX. yüzy~l ba~lar~nda I. Dünya Sa-va~~'na giden y~llarda bat~l~~ devletlerin d~~~ politikalar~nda Anadolu ve bo-~azlar~ n giderek artan öneme sahip ve uluslararas~~ rekabete sahne oldu~u-nu görüyoruz.
Yüzy~llard~r biriken ve yanl~~~ konulan tan~larla bir türlü çözüme ula~-t~nlmayan sorunlar~n içinde k~vranan ve art~k da~~lma sürecine girmi~~ Os-
ISTANBUL'UN I~GALI 965
manl~~ Imparatorlu~u'nun görünümü de bu politikalar~n uygulanmas~nda elveri~li ortam~~ haz~rlam~~t~r.
Geli~mi~~ toplumlar aras~ndaki böylesine h~zl~~ bir yay~lmac~l~~~n ve re-kabetin sonucu olan kampla~ma ve nihayet; Anadolu ve çevresinde yeni nüfuz bölgelerinin olu~umunu beraberinde getirecek olan I. Dünya Sava-~~... Art~k bat~l~~ devletler, yüzy~llard~r geli~tirdikleri "Do~u Sorunu" yani Osmanl~~ Devleti'nin yay~lmac~l~~~na son verip, onlar~~ Avrupa'dan koyarak, topraklar~n~~ payla~may~~ hedefleyen politikalann~n da bu sava~la son a~a-mas~na ula~t~~~na güçlü bir biçimde inanmaktad~rlar.
Nitekim bu inanç do~rultusunda itilaf Devletleri'nin 1915 y~l~ndan iti-baren Birinci Dünya Sava~~'n~n hemen hemen her y~l~nda kendi aralann-da ikili üçlü "Gizli Payla~~m Antla~malan" yapt~klar~~ görülmektedir. 1915 Mart'~nda Ingiltere, Fransa ve Rusya aras~nda imzalanan Istanbul Antla~-mas~'n~n ayn~~ y~l içinde Nisan ay~nda Istanbul, 1916 y~l~~ Nisan ve May~s aylar~nda yap~lan bir dizi müzakereler sonucu ortaya ç~kan Sykes-Picot ve 1917 Nisan'~nda Fransa, Ingiltere ve Italya aras~nda yap~lan StJean de Maurienne antla~malan bat~l~lar~n, "Do~u Sorunu"nu kesin olarak çözümlediklerine olan inançlann~n somut kan~tlar~~ olan belgelerdir.
1917 y~l~~ sava~~ içinde önemli bir dönüm noktas~n~~ olu~turmaktad~r. Çünkü, Rusya'n~n bu tarihte ülkesinde patlak veren ihtilalin beraberinde getirdi~i kar~~~kl~klar nedeniyle tüm dikkatini iç sorunlar~na toplamas~, Iti-laf Devletleri kanad~nda dengenin Ingiltere taraf~na kaymas~n~~ beraberinde getirecektir.
Sava~~n Ittifak Devletleri'nin yenilgisiyle sonuçlanmas~~ ve 30 Ekim 1918 Mondros B~ralu~mas~'mn a~~r ko~ullar~n~n Osmanl~~ Hükümeti'nce kabulünü takiben, resmen i~galinin kararla~t~nlm~~~ olmamas~na kar~~n Iti-laf Devletleri donanmas~~ Istanbul önünde bo~azda demirlemi~tir. Bu belki sava~tan yengi ile ç~km~~~ sömürgeci devletlerin tarihte son kez bo~azlara i~galci s~fat~~ ile geli~leri olmaktad~r.
Mondros B~rak~~mas~~ sonras~nda 22 Aral~k 1918 tarihinde haz~rlanm~~~
olan ve "Ingiliz Imparatorlu~u için Istanbul'un Stratejik Önemi" ba~l~~~n~~ ta~~yan raporda ~u tarihsel analizlere yer verilmektedir:'
' PRO-WO 106/64 No. 172331. General Stafrtan (Ingiliz Genelkurmay') War Office (Sava~~ Bakanl~~~'na) 22 Aral~k ~ g~ 8 tarihli rapor.
Bo~azlar~~ da kapsayan niteli~i Istanbul'a hem kara köprüsü hem de su geçitlerinden kaynaklanan ikili bir stratejik önem kazand~ r-maktad~r. Bu yap~~ geçmi~te Avrupa ile Asya aras~ndaki istila dal-galann~n yolu olarak her zaman önemli idi ve bu gerçek sürekli olarak geçerli olmu~tur. Sahip oldu~u bu nitelik onlar~~ Rusya'n~n ana kap~s~~ olmas~n~n yan~s~ra Hint yollan içinde bir geçit durumu-na sokmu~tur.
Bu önem tarihsel gerçeklerle de de~erlendirilebilir. Bizans Impara-torlu~u'nun çökü~ünü beraberinde getirecek Türk istila dalgalan Istanbul'dan geçerek Viyana kap~lar~na ve Güney Rusya'ya ula~-m~~t~r. Ayn~~ ~ekilde Türk Imparatorlu~u'nun Orta Do~u ve Bal-kanlarda çökü~ü; Rusya ve Almanya gibi iki büyük gücün rekabe-tini bu bölgeye davet etmi~tir.
Bu rekabetin bask~s~~ alt~nda ülkelerin blokla~mas~~ büyük sava~~n haz~rlay~c~s~~ olmu~tur.
Bu tarihsel görünüm bile Istanbul'un Avrupa ile Asya aras~ nda bir kara ba~lant~s~~ olarak önemini göstermeye yeterlidir. Türklerin bo-~azlara egemen olduktan sonra Karadeniz'i geçerek Güney Rus-ya'ya ula~malar~~ ve Rusya'n~n Çar Petro zaman~nda burada bir deniz gücü olu~turmalar~, Istanbul'un önemini daha da art~rm~~t~r. I. Dünya Sava~~~ y~llar~nda Çanakkale seferi s~ras~ nda ~tilaf Devletle-ri'nin ba~la~~klan Rusya ile ba~lant~~ kuramamalar~~ bo~azlar~n tart~~mas~z önemini ortaya koymu~tur. Tüm bu tarihsel gerçeklerin de~erlendirilmesi sonras~nda e~er Türkiye parçalan~rsa üç mirasç~~ aday~n varl~~~~ söz konusu olabilecekti. Yunanistan, Amerika ve ~tilaf Devletleri ... Yunanistan'~ n ~s-tanbul'u i~gali arzulanmamas~~ ve Amerika'n~n da yak~ n zamanda yay~ nla-d~~~~ denizlerin özgürle~tirilmesi ile ilgili d~~~ politikalar~~ nedeniyle Fransa ve Italya'n~n buralarda egemen olmas~ndansa zay~f deniz gücü olan bir ülkeye teslimi esas al~nmal~d~r. Sonuç: ~stanbul sadece Küçük Asya'dan geçen Hint yollan de~il ayn~~ zamanda KafIcaslara giden yollar~ nda geçi~~ yeri olmas~~ nedeniyle ~ngiltere'nin askeri ve ekonomik ç~ karlar~~ için önem-lidir.
Deniz ticareti ve askeri ç~karlar aç~s~ndan, Istanbul ve bo~azlar Türki-ye'de kal~rsa, bu bölge ulaslararas~~ geçi~~ yolu olmal~, Yak~n Do~u ve Av-rupa aras~ndaki geçi~i kontrol üstünlü~ü, Türkiye'nin yapaca~~~ ça~r~~ üzeri-ne ~ngiltere taraf~ndan kullan~lmal~d~r."
ISTANBUL'UN I~GALI 967
Dolay~s~yla rapor, ~stanbul ve bo~azlar~n, Mondros B~ rak~~mas~'n~n hemen sonras~nda ~ ngiltere'nin d~~~ politikas~n~ n temel konusunu olu~tur-du~unu belgelemektedir.
Mondros B~ rak~~mas~'mn imzalanmas~ndan yakla~~k bir sene sonras~-na kadar geçen süre içinde resmi belgelerde yeralan ve ~ngiliz Hüküme-ti'ni me~gul eden Anadolu'daki bir tak~m geli~melere göz atal~m. Bu geli~-meleri yine ~ngiliz resmi belgeleri ~~~~~nda ~öyle s~ralamak olanakl~d~r:
— Bölgede giderek artan Panislamist ve Panturanist e~ilimler:
Belgeler, Panislamist ve bunun yan~s~ ra Panturanist e~ilimlerin canland~~~n~~ ve eski ittihatç~lann bu hareketler içinde aktif rol üstlendiklerini göstermektedir. M~s~ r, Trablus ve Hindistan'dan sonra Kafkaslar'da da ba~lat~lan islamc~~ propagandalar içinde Itti-hat ve Terakki'nin önde gelen sorumlular~ndan Ziya Gökalp'inde yer alarak Istanbul'daki Azerbaycan temsilcileri ile gizli temaslarda bulunmas~, Kafkasya'daki Kürt ve Çerkez müslümanlar ile bura-larda ya~ayan hristiyan elemanlara kar~~~ hareketler ba~latt~~~~ hatta Istanbul'daki rum ve ermenilere kar~~~ Türkçü e~ilimleri ate~lendir-di~i yolundaki duyumlar~n giderek artmas~~ ~ ngilizler için rahats~z edici olmaya ba~lam~~t~r.
~ ngiliz yanl~s~~ Hürriyet ve ~ tilaf Partisi'nin yönetimde bulundu~u s~rada sava~~ suçlusu olan ittihatglann tekrar ortaya ç~lunalann~n 2 (~ngilizler için) endi~e verici bir geli~me olarak görülmesi do~al kar~~lanmal~d~r.
Dini tansiyonu giderek art~r~c~~ olan bu etkinliklerin bölgeyle s~n~ rl~~ kalmay~p Arap vilayetlerine de yayg~nla~abilece~inin belirtileri de ortaya ç~kmaya ba~lam~~t~r. Nitekim Aral~k ay~nda ~eyh-ül isla-m~ n, ~tilaf Devletleri'ne buralarda bir islam birli~i kurmak için 50-1 oo.000 Türk Liras~~ önerdi~i an~msat~ lmaktad~ r.
g Aral~k'ta D~~i~leri Bakanl~~~'na ula~an bilgilerde Hintli müslümanla-r~nda bu islamc~~ etkinliklerde rol ald~klar~~ belgelenmektedir. Aralamüslümanla-r~nda sünni Hintlilerin ~efi Nakip Efendi'nin, Seyyid Hassan ve Seyyid Müker-rem adl~~ o~ullann~n da bulundu~u bir heyetin Ba~dat'a gelerek burada
PRO-WO 158/933, No. 17274.8. Istanbul'daki General Staff Intelligence'in (Ingiliz Genelkurmay Istihbarat Birimi) 30 Kas~m 1918 tarihinde haz~rlad~~~~ rapor.
Türkçe konu~an ~ehirliler aras~nda ayn~~ propaganday~~ yapt~klar~, ancak bu ~ehrin dü~mesi üzerine Seyyid Hassan'~n Ittihatç~ lar taraf~ ndan Musul'a gönderildi~i ve komiteyi bilgilendirmek ve Ba~clat'taki arkada~lar~~ ile irti-bat kurmak için 50.000 Türk Liras~~ harcad~~~~ bildirilmektedir'.
Ingilizlerin as~l korkulu rüyas~n~n ise, islam dünyas~nda giderek artan dini duygular~~ körüldeyici çal~~malar~n oldu~u ortaya ç~kmaktad~r ki bu da belgelerde oldukça büyük yer tutmaktad~r.
Örne~in Amiral De Robeck'in 1920 ~ubat ay~~ içinde gönderdi~i iki rapor neredeyse bu konu üzerine kuruludur 4. Bu raporlarda;
Mouvahidin adl~~ panislamist e~ilimli bir örgütün Sivas ve Su~eh-ri'nde toplant~~ yapt~klar~~ hatta M~s~r, Suriye ve Hindistan'da dini duygulara hitap eden gösteriler düzenledikleri, ~sviçre ve Berlin'de-ki Ittihatglarla ili~Berlin'de-kide olduklar~~ hatta Teshinkoff ve Kourbansk~~ adl~~ iki bol~evik delegenin de bu gruplarla toplant~~ yapmak için Türkiye'ye gönderildi~i,
Hintli isyanc~lardan Abdurrab'~n o~lu te~men Rashid'in Ankara'da bulundu~u, Sivas yoluyla Hindistan'a döndü~ü,
Mustafa Kemal'in yard~m sa~lamak amac~~ ile Hindistan ve Afga-nistan'a özel görevliler gönderdi~i,
Istanbul'da örgütlenen Young Persian Committe'nin oldukça aktif Oldu~u ve ~sviçre ile ili~kide bulundu~u,
K~z~lay'~nda panislamist k~p~rdanmalara katk~da bulundu~u ve
bi-laf Devletleri'nin i~galinde bulunan Karadeniz bölgelerine eleman-lar gönderdi~i haberleri yer almaktad~ r.2 — Bol~eviklerin müslüman dünyas~nda artan prestijleri:
Raporlarda, giderek yo~unla~an panislamist hareketlerin yan~s~ra bol~e-viklerin islam dünyas~~ ile olan ili~kileri ve bu ülkelerde sa~lad~klar~~ prestij art~~~n~n da ingilizleri oldukça rahats~z eden di~er bir geli~me oldu~u gözlenmektedir.
3 A.g.e., s. 2-3.
PRO-FO 371/5165. No. 172743. Amiral Robeck'in 2 ~ubat 1920 tarihli raporu; PRO-FO 371/5165. No. 172743 Amiral Robeck'in 24 ~ubat 1920 tarihli raporu.
ISTANBUL'UN I~GALI 969
Bunun bir nedeni, bol~evik ordulann~n Ingilizler taraf~ndan destekle-nen Denikin ordulanna kar~~~ elde ettikleri ba~ar~lar, bir di~er nedeni de, yak~n zamanlara kadar müslüman dünyas~n~n kendilerine koruyucu olarak gördükleri Ingilizlerin, Yunanl~lan Izmir'e ç~kartarak Ayd~n'a kadar olan müslüman topraklar~n~n i~galine göz yummalann~n yan~s~ra Da~~stan ve Azerbaycan ile olan politikaland~r. Bu hatalar, ~ngilizleri Yak~n ve Uzak Do~u'daki müslüman dünyas~nda bir dü~man görünümüne sokmu~~ ve onlara kar~~~ sava~~ veren bol~eviklerin ise sempati kazanmalanna neden ol-mu~tur. Bu avantaj ise giderek bol~eviklere, yo~unla~makta olan panisla-mist hareketi ~ngilizler aleyhine yönlendirebilme olana~~n~~ kazand~r~yordu. Bunun yan~s~ra, Iran, Hint ve Afganistan temsilcilerinin Sivas'ta toplana-cak olan panislamist a~~rl~kl~~ konferansa, Anadolu'da ulusal hareketin lide-ri Mustafa Kemal'i davet etmelelide-ri önemli bir geli~me olarak görülüyordu. Böyle bir konferans~n gerçekle~mesi ve amac~~ hiç ku~kusuz, bölgede ve is-lam dünyas~nda ~ngiliz kar~~t~~ propaganday~~ h~zland~racakt~~
Görülece~i gibi Asya, Anadolu ve Rusya'da ortak dü~mana yani Ingi-liz yay~lmac~l~~~na kar~~~ verilen ortak nitelikli sava~, islam dünyas~n~n yan~~ s~ra bol~evilder ve özellikle Rusya'da ya~ayan müslümanlar aras~nda daya-n~~may~~ sa~l~yordu. Bunun beraberinde getirece~i sonuç ise, hiç ku~kusuz Büyük Britanya ile ~slam dünyas~~ aras~nda giderek artan güvensizli~in olu~turaca~~~ onanlmas~~ güç bir olu~umun yan~s~ra Ingiltere'nin ~slam dünyas~~ gibi bir gücü kar~~s~nda bulmas~~ olacakt~.
3 — Anadolu'da kökle~en ulusçu hareket:
1919 Ocak ay~ nda ~tilaf Devletleri'nin Paris'te ba~latt~ klar~~ görü~meler Osmanl~~ topraklar~n~n yeniden payla~~m~n~~ gündeme getirmi~ti. Birinci Dünya Sava~~~ y~llar~nda yap~lan Gizli Payla~~m Antla~malan'ndan St. Jean de Maurienne ile Italya'ya b~rak~lm~~~ olan Izmir ve çevresinin Yunanl~lara verilmesi, Italyanlar~n görü~meleri terketmelerini ve bir süre sonra da Yu-nanl~lann, Ingilizlerin deste~inde Izmir'e ç~kmalar~~ ile sonuçlanm~~t~. Daha sonra ~ngiliz devlet adamlar~n~n da kabul etti~i bu taktik hatan~n Anado-lu'da i~gallere kar~~~ olu~an yerel tepkilerin, Mustafa Kemal önderli~inde Erzurum ve Sivas Kongrelerini talciben ulusal boyuta dönü~mesinde önemli etken oldu~u bilinmektedir.
5 Istanbul'da Deniz Yarbay~~ Luke'ten Amiral Webb'e 25 Aral~k 1919 tarihli yaz~. Bkz. Bilal ~im~ir, Ingiliz Belgelerinde Atatürk (1919-1938). c. 1., Ankara, TTK. 1973. S. 312-313. Belge 109, Ek. 1.
Bu olu~umun, Istanbul ile Anadolu aras~ndaki güç dengesini birincisi-nin aleyhine de~i~tirdi~i gözlenmektedir. Nitekim, Sivas Kongresi'birincisi-nin he-men ertesinde Damat Ferit'in istifas~~ istenmi~~ bu olmad~~~~ zaman ~stanbul ile tüm ba~lant~lar kesilmi~tir. Yeniden diyalogun ba~lamas~~ ancak onun istifas~~ ve Ali R~za Pa~a'n~n hükümeti kurmas~~ ile gerçelde~mi~tir.
Yeni hükümet Anadolu ile diyaloga aç~k oldu~unu 20-22 Ekim 1919
tarihlerinde Bahriye Naz~n Salih Pa~a ba~kanl~~~nda bir kurulu Amasya'ya göndererek göstermi~tir ki bu ayn~~ zamanda Anadolu'daki bu güç olu~u-munun ~stanbul için ne denli tedirgin edici bir boyuta ula~t~~~n~n da göstergesi olarak al~nabilir.
Amasya Görü~meleri'nde Anadolu'nun isteklerinden baz~lar~~ gerçek-le~memi~se de, hem Erzurum hem de Sivas kongrelerinde üzerinde ~srarla durulan seçimlerin yap~larak meclisin aç~lmas~~ gibi ko~ul gerçekle~mi~~ ve
12 Ocak 192o'de bir seneyi a~an bir süre kapal~~ duran Meclis-i Mebusan,
üyelerinin seçimle saptanmas~n~~ takiben aç~lm~~t~r.
Böylece bölgesel ç~kar politikalar~~ nedeniyle önemli gördükleri bir merkezde Ingilizleri rahats~z edecek yeni bir olu~um ortaya ç~kmaktayd~. Nitekim, General Staff Intelligence'~n 13.2.1920 tarihinde Istanbul'dan gönderdi~i rapor özellikle ulusçulann Istanbul'da elde ettikleri güç ve et-kinlikleri ~öyle s~ralamaktad~r:
Meclis-i Mebusan'~n aç~l~~~~ için yap~lan çal~~malar ve seçimlerle Mustafa Kemal taraftan mebuslar seçilerek Istanbul'a gönderilmi~lerdir. Böylece Anadolu'daki ulusal hareket taraftar~~ veya sempatizan~~ olan ço-~unluk burada olu~turulmu~tur.
Eldeki bilgilere göre Istanbul'da gizli bir ulusçu örgüt a~~~ da ger-çeide~tirilmi~tir. Bunlar~n aras~nda eski ~ttihatç~lar da bulunmaktad~r.
Ayr~ca gizli polis örgütü içinde de güçlü bir haber alma a~~n~~ da ulusçular gerçekle~tirmi~lerdir.
Di~er bir geli~me ise Üsküdar'da islami duygular~~ körüldeyici gizli toplant~lar~n düzenlenmesi ve buralarda "gerekti~i takdirde yeni bir devlet kur-maya" kadar giden ileriye dönük dü~üncelerin hem de Ingilizlerin yan~ba-~~nda tart~~~labilmesi ise geli~melerden duyulan tedirginliktelci haid~l~~~n bir ba~ka kan~t~d~r.
ISTANBUL'UN I~GALI 97 1
Bütün bu geli~melerle ulusçular~n, ~tilaf Devletleri'ni tehdit etmek ye-rine kamuoyunu bilinçlendirmeyi amaçlad~klar~~ anla~~lmaktad~r'.
Asl~nda ulusçular~n Istanbul'da elde ettikleri inisyatifle ~ngilizleri ra-hats~z eden tablo bununla kalmamaktad~r. Ayn~~ raporda; Istanbul'un tüm askeri kontrolunun ulusçulardan Kemalettin Bey kumandas~ndaki 10
tümenin elinde bulundu~u ve bu tümenin alaylann~n Genelkurmay'dan atanan seçkin subaylar~n yönetiminde bulunup modern silahlarla donat~l-d~~~; Bostanc~'da ~ngilizlere ait silah depolann~~ basarak silahlanan sivillerin Gebze ve Erenköy'de bir tehdit unsuru olu~turdu~u; gizli ulusçu örgütün sahip oldu~u istihbarat ve kar~~~ istihbarat gruplan ile kamuoyu duygular~-n~~ co~turduklar~, hatta, Nasihat, Izmir'e Do~ru, Irade-i Milliye, Eski~ehir, Babal~k gibi gazeteleri el alt~ndan kente sokarak halk~~ bilinçlendirdikleri, gerek Akba~~ Bask~n~~ gerekse Band~rma'n~n ~ngilizler taraf~ndan bo~alt~lma-s~n~n ise tamamen ulusçular~n bask~lar~~ sonucu oldu~u bilgileri yeralmak-tad~r 7.
Yukar~da detaylan ile belgeleyerek aç~klamaya çal~~t~~~m~z ve aralar~n-da koordineli bilgi al~~veri~i çal~~malar~~ oldu~u belgelerden sezinlenen pa-nislamist, bol~evik ve nihayet Anadolu'daki ulusçu geli~melerin eksenini olu~turan ve Ingilizlerin harekete geçmelerinde barda~~~ ta~~ran olay~n sal-tanat~n tek varisi ve Sultan Abdülaziz'in o~lu olan Abdülmecit ile ilgili bilgilerin varl~~~~ olmal~d~r.
Asl~nda elimizde bulunan ve Istanbul'un i~galinin oldukça sonras~n~n tarihini ta~~yan gizli rapor bu konuda önemli bilgileri içermektedir. 25.9.1920 tarihini ta~~yan bu gizli raporda Prens Abdülmecit ile Sadr-~~ azam Damat Ferit Pa~a aras~nda ~iddetli bir rekabetin ve geçimsizli~in ol-du~u, bunun 1919 y~l~n~n erken aylar~nda ba~lad~~~~ anlat~lmaktad~r. Bu geçimsizli~e temel nedenin ise teamül gere~i tören yap~lmadan Prens Abdülmecit'in e~inin prenses ünvan~n~~ kullanmas~~ ve Damat Ferit'in e~i-nin buna itiraz etmesi gösterilmektedir. Ancak, ulusçular~n, Istanbul'un i~-galini takiben saltanat makam~n~n gelece~i ile ilgili tasar~mlar~~ içinde Abdülmecit'e de bir rol biçildi~i hatta onun kaç~nlma olas~l~~~na kar~~~ Da-mat Ferit'in yerini koruyabilmek için ~ngilizlere ve Sultan'a yakla~arak on-lar~~ Abdülmecit'e kar~~~ tav~r almaya davet etti~i dü~ünülebilir. Nitekim,
PRO-WO 158/933. No. 17274.8 S. 3. Istanbul'dan General Staff Intelligence'in 13 ~ubat 1920 tarihli raporu.
Abdülmecit k~sa bir süre sonra Dolmabahçe'de gözalt~na al~n~rken ~u ge-rekçeler öne sürülmekteydi:
Abdülmecit ulusçularla ili~ki içindedir ve onlara sempati göster-mektedir.
Ulusçu liderler, onu Anadolu'ya kaç~rmak için büyük bir plan ha-z~rlam~~lar ve escort görevi üstlenmek üzere bir grup süvariyi He-kimba~~~ çiftli~inde konuldand~rmaktad~rlar.
Bütün bu duyumlar Damat Ferit taraf~ndan saltanat varisini bertaraf ederek hem sultan~~ hem de kendi pozisyonunu kurtarmak amac~na dönük bir politik manevra oldu~u dü~ünülebilir, ancak gerçekle~me olas~l~~~~ kar-~~s~nda Anadolu ve islam dünyas~ndaki olu~umlar yeni bir lidere kavu~-mu~~ olacakt~~ ki buda Ingilizlerin, Hinde kadar uzanan islam dünyas~~ ile ilgili politikalar~= iflas etmesi demekti.
Çünkü, Ingilizler islam dünyas~nda etkin olman~n yolunun Saltanat ve Halifelik makamlann~~ (heme kadar eski gücünü yitirmi~~ olsa da) dene-tim alt~nda tutmaktan geçti~ine inan~yorlard~. Nitekim varl~~~~ tart~~~l~r olsa da 12 Eylül 1919 tarihinde Damat Ferit'le imzalad~ldan sözle~menin
ko-~ullar~~ aras~na "Suriye ve Mezopotamya'da ve müslümanlar~n oturduklar~~ yerlerde Halifenin moral deste~ini kullanabilme” yetkisini s~lu~t~rm~~lard~.
Mondros B~rak~~mas~'m takibeden bir y~ll~k sürede bölgede ortaya ç~-kan bu geli~meler kar~~s~nda ~ngiliz karar alma meç~-kanizmalar~n~n, haber alma örgütlerince elde edilen bu bilgi ak~m~~ kar~~s~nda bo~~ durmad~~~, ye-ni analizlere yönelerek yeye-ni projeksiyonlar olu~turdu~u görülmektedir.
~ngiltere'nin önce ~stanbul ve bo~azlarda, giderek bölgede (Anadolu-Yak~n Do~u-Kafkaslar) ve Uzak Do~u'daki ç~karlar~n~~ olumsuz olarak etki-lemesi olas~~ bu geli~meler kar~~s~nda daha 29 Aral~k ~ g~ g'da Yüksek Ko-miser Ba~çevirmeni Mr. Ryan taraf~ndan yay~nlanan ve yukardaki sat~rlar-da de~indi~imiz Istanbul'sat~rlar-da Deniz Yarbay~~ Luke taraf~nsat~rlar-dan haz~rlanan 25. 12.1919 tarihli raporclaki görü~leri destelcleyerek haz~rlanan memoran-dumu, ~ngiliz diplomasisinde yeni aray~~lara yönelindi~inin göstergesi ola-rak kabul edebiliriz.
Bu raporda;
— Bol~evikler ve panislamistlerin ayn~~ politik çizgide eylemlere geç-ti~i ve bunun temel amac~n~n Islam dünyas~nda bat~l~lara kar~~~ bir tepki yaratmaya yönelik oldu~u, ~tilaf Devletleri ve özellikle Büyük Britanya'n~n hedef al~nd~~~,
ISTANBUL'UN I~GALI 973
2 - ~slamc~lar~n, bu eylem için en elveri~li üs olarak Istanbul'u seç-tikleri,
3 — Her iki taraf~n izledi~i politikan~n Islam dünyas~nda ~ngiltere'nin egemenli~ini zedeleyici nitelikte oldu~u,
4 — Anadolu'da giderek güçlenen ~tilaf ve ~ngiliz kar~~t~~ ulusçu hare-ketin her iki alumla ili~kide oldu~u, bu nedenle;
Güç kullanarak ulusçu hareketi bast~rmak ve ko~ullar~~ sert bir bar~-~~~ kabul ettirmek,
Büyük Britanya'dan ba~ka bir gücün kontrolu alt~na girecek Sul-tan-Halife makam~n~n Islam~n hangi ~ubelerince tan~naca~~n~~ amaç-layan k~~k~rt~c~~ bir ara~t~rmadan kaç~nmak 8.
Bundan yakla~~k bir hafta sonra konunun, Earl Curzon'un 4 Ocak ~~ 920'de haz~rlayarak kabinede da~~tt~~~~ memorandum ile hükümete malol-du~u ve ilk kez Istanbul'un gelece~i ile ilgili dü~üncelerin aç~k bir biçim-de dile getirildi~i gözlenmektedir. Earl Curzon bu memorandumunda; Is-tanbul'un gerek Türklerden gerekse kutsal makamlardan temizlenmesinin ~slam dünyas~nda yaratmas~~ olas~~ tepkileri üzerinde durmakta ve böyle bir geli~menin panislamist ve panturanist duygular~~ lu~lurtabilece~ine dikkatle-ri çekerek "... Sultan~n Istanbul'da bulunmas~n~n örne~in Bursa'da bulun-mas~ndan daha kabul edilebilir oldu~unu, çünkü bu taktirde eski ba~kent-teki Sultan~n bundan sonraki hareketlere (~tilaf Devletleri'nce yap~ lmas~~ dü~ünülen) potansiyel güç lcazand~rabilece~i ..." 9 tezini ortaya atmaktad~r.
Böylece ~ngiliz hükümetinin gündemine giren Istanbul ve bo~azlar~n durumu, Lloyd George taraf~ndan da yava~~ yava~~ ~tilaf Devletleri'nin gündemine sokulmak üzere bar~~~ konferans~na sunulmu~tur. Lloyd Geor-ge aç~kça;
— Istanbul ve bo~azlar~n ~ngiliz ve Frans~z egemenli~inde uluslar-aras~~ konuma getirilmesi,
2 - Hükümetin Anadolu'ya transferi,
3 — Istanbul'un sadece Halifelik makam~~ ve dini bir merkez olarak korunmas~n~~ önerebilmi~tir.
8 Mr. Ryan'~n 29 Aral~k ~ g~ g tarihli raporu, Bilal ~im~ir, Y.a.g.e., S. 314, v.d. Belge
~ og. Ek. 2.
9 Istanbul'un gelece~i üzerine 4 Ocak 1920 tarihinde Earl Curzon'un haz~rlad~~~~
Bunun gazetelerden ö~renilmesi üzerine, Anadolu ve Rumeli Vilayet-lerini Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi s~fat~~ ile Mustafa Kemal'in tepkisi oldukça sert olmu~tur
Bunun yan~s~ ra, Lloyd George'un bu önerilerinin haber al~nmas~~ üze-rine Anadolu'da büyük bir tepki olu~mu~~ ve ~~ 16 yerle~im biriminden im-zal~~ protesto mektuplar~~ toplanm~~t~r ".
Bu olaylar ~ngilizleri rahats~z edici biçimde geli~irken Meclis-i Mebu-san'~ n aç~ lmas~~ ile birlikte yeni olu~umlarda ortaya ç~ kmaktad~ r. Anado-lu'dan seçilerek gelen güçlü ulusçu temsilcilerin, sadece meclis çat~s~~ alt~n-da de~il ayn~~ zamanalt~n-da Istanbul'alt~n-da halk aras~nalt~n-da co~ku yaratmaya çal~~-malar~~ '2, meclis ba~kanl~~~na, ulusçulara sempati duyan ve onlara yard~m etti~i söylenen Re~at Hikmet beyi seçmeleri '3 Istanbul'da dengeyi lehleri-ne çevirmeye ba~lad~ klar~n~n i~aretleri idi.
Hele ~ngiliz General Head Quarters'dan War Ofrice'e gönderilen 18 ~ubat 1920 tarihli ve "üst düzeyde çok güvenilir bir Türk ajan~ n~ n" verdi-~i bilgilere dayan~ larak haz~ rlanan gizli yaz~da yeralan: "... ulusçular~ n ba-r~~~ ko~ullar~ n~ n a~~r olmas~~ kar~~s~nda Halifeyi de~i~tirerek yerine Sultan ai-lesinden bir ba~kas~n~~ getirmeyi dü~ündükleri ..." yolundaki istihbarat~n yan~s~ra; Batum'un panislamist, panturanist ve bol~evik etkinliklerin mer-kezine dönü~tü~ü yolundaki ek bilgiler 14, Abdülmecit ile ilgili duyumlarda gerçek pay~~ oldu~u yolunda Ingilizleri, ba~la~~klar~~ ile birlikte giri~imde bulunmaya iten son geli~meler olmal~d~ r.
Ancak, tüm bu geli~melerden Frans~z taraf~n~n habersiz oldu~unu ka-bul etmekde yanl~~~ olacakt~r. Anadolu ve Orta Do~u'da kurduklar~~ güçlü haberalma a~~~ ile elde edilen ve Paris'te D~~i~leri Bakanl~~~'na ve Sava~~ Bakanl~~~'na ula~t~nlan bilgiler bize bunu do~rulamaktad~r.
9 Ocak 1920 tarihli Istanbul'da Defrance taraf~ndan haz~ rlanan rapor-larda; Kafkasya, Türkistan, Afganistan, Iran, Anadolu, Arabistan, M~s~r ve Suriye'de etkili bir bol~evik propagandas~n~n varoldu~u ve bunun, ~tilaf
1° Mustafa Kemal'in ii Ocak 1920 tarihli protestosu, A.g.e., Bel. ~~ 18. Ek. 2.
" Istanbul'da Amiral Sir Robeck'in, Earl Curzon'a yazd~~~~ 29 Ocak 1920 tarihli mek- tup. A.g.e., Belge 118. Ek. ~ .
I 2 Amiral Sir Robeck'ten, Curzon'a 6 ~ubat 1920 tarihli yaz~. A.g.e., Bel. ~~ 23. " ~~ 2 ~ubat 1920 tarihli MI. I. C. haftal~k istihbarat raporu. A.g.e., s. 379. Belge. 131. '' General Head Quarters'dan War Office'e gönderilen 18 ~ubat 1920 tarihli rapor. A.g.e., S. 377.
ISTANBUL'UN I~GALI 975 kanad~ndan özellikle Ingiltere ve Fransa'ya kar~~~ düzenlendi~i vurgulan-maktad~r. 3 ~ubat 192o'de La Haye'den Quai d'Orsay'e çekilen telgrafta ise bol~eviklerin Suriye ve Anadolu'daki etkinliklerine yer verilmektedir 3. Bol~eviklerin dünya politikalar~n~n en çarp~c~~ belgesi ise 24 Mart 1920 ta-rihinde Ankara'ya gelen 1<azanl~~ bir tüccar~n aç~klamalar~n~~ içeren rapor olmal~d~r ki bu belgenin fotokopisini bildirimize ekliyoruz 16.
Böylece Istanbul'un gelece~i ile ilgili tart~~malar ilk kez Londra'da 28
~ubat 192o'de, Ingiliz, Frans~z ve Japon temsilcilerinin olu~turdu~u
ulus-lararas~~ platforma ta~~nmaktad~r.
LONDRA KONFERANSLAR!
Tüm bu geli~melerin Londra'da 28 ~ubat 1920 tarihinde Itilaf Devlet- leri'nce de~erlendirmeye al~nd~~~~ ve sonuç a~amas~na do~ru bir satranç görünümündeki görü~melere ba~land~~~~ gözlenmektedir. Ingiltere'nin hiç zaman kaybetmek istemedi~i ve görü~melerin daha ba~~nda inisyatifi ele alarak Mara~~ olaylar~n~~ gündemin esas maddesine dönü~türdü~ü,
ba~la-~~lclann~n dilckatlerini hep bu konuda toplamak istedi~i anla~~lmaktad~r.
Japonya'n~nda kat~ld~~~~ ilk görü~melerde gündemdeki ana tema: Mustafa Kemal Mara~~ olaylar~n~n ba~~ sorumlusudur, O, ~stanbul Hükümeti ile gizli ili~kiler içindedir,
Bab-~~ Ali arac~l~~~~ ile Mustafa Kemal bask~~ alt~na al~nmal~d~r.
Ancak görü~melerin di~er üyeleri olan devlet temsilcileri Mustafa Ke-mal üzerinde kurulmas~~ dü~ünülen böyle bir bask~n~n etkili olaca~~ndan emin olmad~klar~n~~ vurgulamaktad~rlar".
~ tilaf Devletleri'nin temsilcilerinden olu~an bu kurulun ayn~~ gün
~ngil-tere Ba~bakan~~ Lloyd George'un ba~kanl~~~nda Downing Street numara
~ o'daki ba~bakanl~ k konutunda yapt~~~~ görü~melerde, ise tart~~ma
konula-r~n~n billurla~t~~~~ ve bir önceki toplant~da Ingiltere'nin ba~la~~klar~n~~ konu-ya haz~rlama safhas~n~~ olu~turdu~u aç~kça sezilmektedir.
15 Dr. Bige Yavuz. istiklal Sava~~~ Döneminde Türk-Frans~z ili~kileri (Frans~z Ar~iv Belgeleri aç~s~ndan ~~ g ~~ g-1922) Ankara, TiTE 198g Bas~lmakta olan doktora tezi. s. tog.
16 Istanbul'da Frans~z Askeri Ata~esi'nin (SR Marine) 24 Mart 1920 tarihli raporu.
Chateau de Vincennes Archive de Guerre Seri 7 N 3210 DOS. 6. s. 1'2; PRO-FO 371/ 5220 No. 173049. Ayn~~ konuda Tahran'da Sir Cox taraf~ndan 17 Nisan 1920 tarihinde yaz~-lan rapor.
' ~ngiliz D~~i~leri Bakanl~~~'nda 28 ~ubat 1920 tarihinde yabanc~~ d~~i~leri bakanl~~~~ sek-reterlerinin kat~ld~~~~ konferans zab~tlan. Bilal ~im~ir. ra.g.e., s. 393. Bel. 135.
Itilaf Devletleri'nin en güçlü üyesi Fransa'y~~ yak~ndan ilgilendiren Ma-ra§ olaylar~n~n, Ingiltere taraf~nca alabildi~ince sömürülüp etkili bir provo-kasyon arac~~ olarak kullan~ld~~~~ görü~melerde, tart~~ma konulan ~öyle or-taya ç~kmaktad~r;
Mara~~ olaylar~~ ön planda Fransa ve ermenilere kar~~~ olmakla bir-likte tüm itilaf devletlerine yöneliktir ve ba~la~~ldan prestij kayb~na u~rat-m~~t~r.
Bu olaylar~n direkt sorumlusu Mustafa Kemal'dir ve O, Istanbul ile son derece gizli ili~kiler içindedir,
Bu nedenle O'nun yola getirilmesi gerekmektedir.
Bu durumun devam~~ halinde kendilerine a~~r bar~~~ ko~ullar~n~n dikte ettirilece~i yolunda Istanbul Hükümetine bask~~ yap~lmal~d~r.
Ancak, Ingiltere'nin bu tezine kar~~l~k Fransa temsilcileri M. Cambon ve M. Berthelot, Italyan temsilcisinin de kat~l~m~yla;
Mustafa Kemal'in hareketlerinin durdurulmas~~ yolunda Istanbul Hükümeti nezdinde giri~imlerde bulunman~n hiçbir sonuç vermeyece~i,
Çünkü O'nun Istanbul Hükümeti ile ili~kide oldu~unun ku~kulu oldu~u, kald~~ ki O'nun ulusçu güçleri, Istanbul d~~~nda olu~turdu~u,
Bu nedenle Kilikya ve Istanbul'a donanma göndermenin yararl~~ olmayaca~~n~~ savunarak bir kar~~~ tez geli~tirmektedirler.
Londra Görü~meleri'nin ö~leden sonraki oturumunda Ingilizlerin ba~-la~~klann~~ ortak hareket etme yolunda ikna ederek, kendi amaçlar~~ yönünde önemli kazanç sa~lamalanna kar~~n yine de onlar~n, son giri~im-de bulunmadan önce Istanbul'daki Yüksek Komiserlerin olu~turaca~~~ Yüksek Konsey'e hükümet nezdinde sert bask~da bulunma yetkisinin ve-rilmesi yolundaki önerilerini kabullenmek zorunda kald~klar~~ gözleniyor'''. Nitekim, Yüksek Komiserlere Kilikya olaylar~n~n önlenmedi~i takdirde sert önlemlerin al~naca~~n~~ ve Istanbul'un i~galinin ba~layaca~~n~~ hüküme-te bildirme talimat~~ verilmi~tir 19.
Bu talimat üzerine Yüksek Komiserlerin giri~imlerini ba~latt~~~~ anla~~l-maktad~r. Nitekim, Ingiliz Yüksek Komiseri Amiral De Robeck 29 ~ubat
18 A.g.e., s. 393-411. Bel. 135-137.
~STANBUL'UN ~SGAL~~ 977
ve 2 Mart 1920 tarihinde Lord Curzon'a gönderdi~i telgraflannda;
Türklerin bar~~~ antla~mas~nda direndiklerini, bu direni~i Ic~rman~n tek yo-lunun, General Milne'inde destekledi~i tek çözüm olan; Istanbul'da fiili durum yaratmak oldu~unu hararetle savunmaktad~r 2°.
Yüksek Komiserlerin, ~stanbul Hükümeti nezdinde ve kendilerine ve-rilen talimat üzerine ba~latt~klar~~ giri~imlerin sonuçlar~n~~ görü~mek üzere ba~la~~klann temsilcileri 4 ve I o Mart 1920 tarihlerinde biraraya gelerek Istanbul ve bo~azlar ile ilgili politikalar~n~~ yeniden gözden geçirmi~lerdir. Bu görü~melerde Ba~bakan Lloyd George ve D~~i~leri Bakan~~ Earl Curzon Istanbul'daki Ingiliz Yüksek komiseri De Robeck'in yapt~~~~ de~erlendirme-ler üzerinde durmu~lard~r; Mustafa Kemal'in s~radan bir e~kiya olmad~~~~ ve Erzurum yöneticisi oldu~unu unutmamak gerekti~i bu nedenle ilk ola-rak ~stanbul Hükümeti'nden O'nun görevden al~nmas~n~~ istemenin gerek-ti~i, ancak bundan sonra Istanbul'un i~gali sorununa s~ra gelece~i yolun-daki Ingiliz önerileri Frans~z temsilci Cambon taraf~ndan anlay~~la kar~~-lanm~~t~r. Lord Curzon bu geli~menin, yani Istanbul'un i~gali konusunun Frans~zlar taraf~ndan destek gördü~ü izlenimini edinmesi üzerine ikinci etap önerilerini görü~me masas~na getirmektedir. O da Istanbul Türklerde kalacak ancak Sultan ba~la~~ldann korumas~~ alt~nda bulunacakt~r'.
Böylece Ingilizler, Istanbul ve bo~azlar ile ilgili politikalar~nda ba~la-~~ldan kar~~s~ nda önemli bir a~ama kazanarak onlanda kendi tarallanna çekmeyi ba~arm~~~ görünmektedirler. Bu arada Italyanlar~n, Mustafa Ke-mal'e Erzurum yöneticili~inden el çektirilmesinin pratik bir sonuç verme-yece~i ve O'nun ulusçu hareketin lideri, olmaya devam edece~i hatta dik-te ettirilmek isdik-tenen bar~~~ antla~mas~~ ko~ullar~na ~iddetle kar~~~ koyaca~~~ görü~ünde ~srar ettikleri görülmektedir 22.
Görü~melere bu a~amada kat~lan Venizelos'un ise Yunanl~lann tarih-sel k~~k~ rtma politikalar~na devam etti~i, Lloyd George'unkine ko~ut politi-ka izleyerek dikpoliti-katleri Do~u Trakya üzerinde toplad~~~~ görülmektedir. An-cak, Ingiltere'nin yakla~~m~n~n Istanbul ve bo~azlar~n yan~s~ra Anadolu'ya
yay~lma e~ilimi göstermesi üzerine Frans~z temsilci Cambon'un duraksad~-~~~ anla~~lmaktad~ r. Zira, böyle bir e~ilimin Türkiye'ye karduraksad~-~~~ büyük bir sa-
20 Amiral Sir Robeck'ten Lord Curzon'a 29 ~ubat 1920 ve 2 Mart 1920 tarihli telgraf-lar. A.g.~., S. 410. v.d. Bel. 138-140.
21 Baglas~klann 4 Mart 1920 tarihli Londra Konferans~~ zab~tlan. A.g.~., S. 429-431.
22 A.g.e., s• 434.
ya~~ verme gere~ini beraberinde getirebilece~i ve bununda parlamentonun onay~n~~ zorunlu k~laca~~n~~ dü~ünmektedir.
Bundan sonra M. Cambon, Frans~z politikas~n~~ aç~k bir biçimde orta-ya koymaktad~r. Buna göre:
Kilikya olaylar~~ direkt olarak Fransa'y~~ ilgilendirmektedir,
istanbul'a kar~~~ bir operasyon'a giri~meden önce, Bab-~~ Ali'nin Mustafa Kemal nezdinde giri~imleri istenmeli ve sonucu beklenmelidir.
Ingilizlerin bir oldu-bitti çabuklu~u ile sonuca ula~t~ rmak istedikleri politikalarm~n Fransa taraf~ndan verilen bu öneri ile yava~lat~lmaya çal~~~l-mas~~ kar~~s~nda, samimiyeti tart~~~labilir olmas~na kar~~n Lloyd George'u, Cambon'la ayn~~ dü~üncede oldu~unu vurgulamak zorunda b~rakm~~t~r'.
Ancak, bu arada Venizelos'un k~~k~rtmalanna h~z kazand~rarak ba~la-~~k devletler temsilcilerini etkilemeye devam etti~i gözlenmektedir. Ona
göre;
Istanbul'da bir mebuslar meclisi vard~r,
Üyeleri demokratik seçimle i~ba~~na getirilmi~tir,
Bir çok mebus Mustafa Kemal taraf~ndan gönderilmi~tir,
Al~nan karar ve Kilikya olaylar~ndan bu meclis sorumludur. Kapa-t~lmal~~ veya la~vedilmelidir24.
Ancak, ~ngiltere'nin birazda Yunan lu~lurtmalan etkisinde ~stanbul ve bo~azlar~n d~~~na yay~lan, Anadolu'nun yeniden payla~~m~n~~ beraberinde getiren önerileri, ba~la~~ldann duraksamas~na ve kafalar~nda bir ~ngiliz oyununun piyonu olduklar~~ dü~üncesinin uyanmas~na neden oldu~u gözlenmektedir. Özellikle ~ngiltere'nin Trakya'da Çatalca hatt~n~n bat~s~n~n ve Izmir'in Yunanl~lara b~rak~lmas~n~n, Erzurum'u içine alan ba~~ms~z bir Ermenistan'~n yan~s~ra ba~~ms~z bir Kürdistan'~n kurulmas~~ yolundaki önerileri ba~la~~ldann di~er kanad~~ ülkelerini duraklamaya itmi~tir25. An-cak, bu duraklama Venizelos'a bir koz kazand~rm~~~ ve o, ~ngiliz politikas~~
23 A.g.e., S. 436.
24 Bagla~~klar~n Londra'da Downing Street to (Ba~bakanl~k Konutu)'da 5 Mart ~ g2o'de yapt~klar~~ toplant~~ zab~tlar~. A.g.e., S. 439.
25 Lord Curzon'dan Amiral Sir Robeck'e 6 MArt 1920 tarihli yaz~. A.g.e.
ISTANBUL'UN I~GALI 979
do~rultusunda kuvvet kat~l~m~nda bulunmaya Yunanistan'~n haz~ r oldu~u-nu alelacele bildirmi~tir 26.
Ba~la~~ldann 'o Mart 1920 tarihinde Downing Street fo.'da yapt~klar~~
toplant~n~n ise tam bir satranç görünümünde oldu~u gözlenmektedir. Bu görü~melerde Lloyd George'un ~stanbul için dü~ünülen operasyonu sonuç safhas~ na ula~t~ rd~~~~ ve detaylar~n~~ saptad~~~~ görülüyor. Buna göre;
~stanbul i~gal edilecek, Sivil idare el de~i~tirecek, Ulusçu liderler tutuldanacak, Parlamento la~vedilecek.
Buna kar~~~ Mr. Cambon, Frans~z kar~~~ önerilerini ~öyle s~ralamakta- d~r;
~stanbul zaten i~gal alt~ndad~ r,
Harbiye Nezareti tüm olaylardan sorumlu ise buraya el koymak yeterlidir,
Seçilmi~~ bir parlamentoyu la~vetmek beklenmeyen sorunlar~~ bera-berinde getirebilecektir.
Kald~~ ki Italyan delegesi Signor Scialoja'da benzer görü~ler ifade mektedir.
— Seçilmi~~ parlamentonun la~vedilmesi pratikte fayda sa~lamaz, özellikle Istanbul'dan sürülen bir parlamento Anadolu'da çok teh-likeli bir ~ekilde Mustafa Kemal taraf~ndan kullan~hr 27.
~~te bu nedenle konferans, Ingiltere'nin amaçlar~na araç olmayarak; hristiyanlann kar~~~ eylemlerini önlemek ve ileride saptanacak bar~~~ ko~ul- lar~n~~ Türklere kabul ettirmek üzere Istanbul'u i~gal ve Harbiye Nezareti'-ni kontrol alt~na almaya karar veriyor 28. fo Mart 192o'de yaNezareti'-ni i~galden tam 6 gün önce Istanbul'daki Ingiliz Yüksek Komiseri De Robeck'in gönderdi~i telgrafta Ingiliz, Frans~z ve Italyan Yüksek Komiserlerinin,
26 Kerr'dan Mr. Cambelle'a g Mart 1920 tarihli yaz~. A.g.e. 27
~~ o Mart ~ ggo tarihinde Londra'da Downing Street ~~ o'da yap~lan Baglas~ldar Konfe-rans~~ tutanaldan. A.g.e., s. 445-446.
28 A.g.e., s. 446.
Yüksek Konsey'in, Istanbul'un i~gal edilmesi ve Anadolu ile ilgili kararlar~~ kar~~s~nda olmas~~ muhtemel geli~meleri ~öyle s~ralad~klan görülüyor:
Türkiye böyle a~~r bir bar~~~ antla~mas~n~~ reddedebilir,
Sultan~n istifas~~ veya istifa ettirilmesi; yeni sultan atanmas~ , Anado-lu'da yeni hükümet kurulmas~, parlamentonun Anadolu'ya kaçmas~ , Ana-dolu ve Trakya'da hristiyanlara kar~~~ katliamlar~~ ba~latabilir,
Avrupa'da, Bulgar ve Türklerin Yunanl~ lara ortak hareketi, söz ko-nusu olabilir,
Yak~n gelecekte, Asya'da Bol~evikler, Araplar ve Türklerin birlikte harekete geçmeleri olas~d~r'''.
Bütün bu de~erlendirmelere kar~~n, Yüksek Komiserler, Yüksek Kon-sey'in emirleri uyar~nca: Istanbul'un i~gal edilece~ini, ~tilaf Devletleri'nin, Harbiye ve Bahriye Nezaretlerini i~gal ve PTT'yi ve polisi kontrol alt~na alarak, asayi~i sa~layacaklar~n~~ içeren 15 Mart 1920 tarihli ortak kararlar~-n~~ aç~klarlar30.
16 Mart'ta ise yay~nlad~klar~~ bildiride; Istanbul'un geçici olarak i~gal edildi~ini, saltanat otoritesinin y~lulmayaca~~n~~ ancak kar~~~kl~klar yayg~ nla-~~rsa niyetin de~i~ebilece~ini vurgulayan ikinci bir bildiri yay~nlarlar31.
Buna kar~~~ Mustafa Kemal, Heyet-i Temsiliye ad~ na 16-17/03/192o'
ve 25 Mart'ta yay~nlad~~~~ bildirilerdeB olay~n tam bir "modern haçl~~ sefe-ri" niteli~inde, islamiyete ve Halifeye bir sald~r~~ oldu~unu vurgulayarak özellikle ~slam ülkelerinin duygular~na seslenir.
Sonuç:
Istanbul'un i~galini haz~rlayan geli~melerle ilgili olarak yabanc~~ ar~iv belgelerinin ~~~~~nda elde etti~imiz sonuçlar~~ ~öyle s~ralamak olanakl~d~r:
29 Amiral Sir Robeck'ten ~~ o Mart 1920 tarihli yaz
~ . A.g.e., s. 433. Belge 150.
" Ba~las~k Yüksek Komiserlerince haz~rlanan 15 Mart 192o tarihli istanbul'un i~gali
karar~. A.g.e., s. 461. Ek No. 153.
31 Ingiliz, Frans~z ve Italyan Yüksek Komiserlerinin 16 Mart 1920 tarihli bildirisi;
A.g.e., s. 463. No. 154.
32 Nutuk C. 1. s. 559.
33 Istanbul'da Frans~z Yüksek Komiseri'nin 25 Mart 1 920
tarihli telgraf~n~n kopyas~. Bilal ~im~ir. s. 466, No. 158.
ISTANBUL'UN I~GALI 98 ~~
— XIX. yüzy~l boyunca ~ngiltere'nin d~~~ politikas~nda önemli yer i~gal eden bo~azlar ve dolay~s~yla Istanbul'un, Mondros B~rak~~mas~'n~n sonras~nda da bu önemini sürdürdü~ü anla~~lmaktad~r. Ingiliz makamla-r~nca haz~rlanan raporlar ~ngiltere'nin Orta Do~u ve Kafkaslardaki ç~ karla-r~= korunmas~nda ~stanbul ve bo~azlara ne denli önem verdiklerini ve bu konuda orta ve uzun vadeli politikalar geli~tirmeye ba~lad~klar~n~~ bel-gelemektedir.
2 - Bölgede giderek geli~en panislamist e~ilimlerin, güçlenen bol~e-viklerle ortak noktalarda biraraya gelerek bir birle~ik güç oda~~~ olu~tur-malar~, ~ngilizleri, bölgedeki ç~karlann~n korunmas~nda ivedi olarak giri-~imlerle bulunmaya itmektedir.
3 — Bunlar~n yan~s~ra, Anadolu'daki ulusçu hareketin Istanbul'u etki alan~na almas~~ ise en yak~n ve en büyük tehlike olarak de~erlendirilmekte-dir.
4 — Bir yandan panislamist, di~er yandan bol~evilderle temasta bulu-nan ulusçulann "gerekti~i takdirde yeni bir devlet kurmay~~ dü~ünebilecek-leri ve böyle bir olu~umda saltanat varisi Abdülmecit'e görev biçebilecek-leri" yolunda duyumlann al~nmas~, Ingilizlerin bölgede uygulamay~~ dü~ündükleri politikalar~n~~ ba~ar~s~z lulabilecekti. Çünkü böyle bir olu~um islam dünyas~nda etkili oldu~u kabul edilen makamlar~n Istanbul'dan Anadolu'ya geçmesi demekti. Bu ise, Ingilizlerin 12 Eylül 1919 tarihinde Damat Feriele yapt~klar~~ gizli antla~ma tasla~~~ maddeleri aras~na koyarak elde ettikleri "müslümanlar~ n oturduklar~~ yerlerde Halifenin moral deste~i-ni kullanabilme" yetkisideste~i-nin s~f~ rlanmas~~ anlam~na gelecekti.
5 — Deniz Yarbay~~ Luke'un 25.12.1919 tarihli raporunu destekleyen Istanbul'daki ~ngiliz Yüksek Komiserli~i Ba~çevirmeni Mr. Ryan'~n 29.12.1919 tarihli raporu üzerine Earl Curzon, haz~rlad~~~~ memorandum ile Sultan-Halife ve bu makamlar~ n bulundu~u Istanbul'un gelece~i ile
dü~üncelerini 4 Ocak 19213'de ustal~kla ülkesinin gündemine sokmay~~ ba~arm~~t~ r. Ayn~~ günlerde Lloyd George'da ~tilaf Devletleri'ni yava~~ yava~~ konuya ~s~nd~rmaya ba~lam~~t~r. Ancak, bu geli~melerden bilgi sahibi ol-mas~~ üzerine Mustafa Kemal ii Ocak 1920 tarihinde oldukça sert tepki göstermi~tir.
6 — Ingilizlerin Istanbul'un i~galini dü~ünmeye ve kamuoyu olu~tur-maya ba~lamalan bu tarih öncelerine rastlamaktad~r ki bu s~rada ortada ne Meclis-i Mebusan vard~ r ve ne de Misak-~~ Milli kabul ve ilan edilmi~-tir.
Sonuç olarak; Itilaf Devletleri'nin, Meclis-i Mebusan'da 28 Ocak'ta kabul edilen Ulusal Ant'~~ (Misak-~~ Milli) an~nda haber ald~klar~n~~ kabul etsek, bu takdirde i~galin gerçekle~ti~i 16 Mart'a kadar 2 aya yakla~an bir
süre beklemelerini nas~l aç~klayabiliriz?
E~er, Itilaf Devletleri'nin Ulusal Ant'tan, ilan tarihi olan 17 ~ubat'ta haberdar olduklar~n~~ kabul ederek bunun i~galde arad~klan geçerli neden oldu~unu dü~ünsek, bu tarihten ii gün sonra ba~layan ve i~gal karar~n~n al~nd~~~~ Londra Görü~melerinde Ulusal Ant'~n hiç söz konusu edilmemesi nas~l aç~klanabilecektir?
Bu nedenlerle Istanbul'un i~gali karar~n~n al~nmas~nda Ulusal Ant'~ n (Misak-~~ Milli) geçerli bir nedeni olu~turdu~unu kabul etmek kan~m~zca oldukça güçtür.
7 — Acaba Mara~~ olaylar~~ i~galin tek ve geçerli nedeni olarak kabul edilebilir mi?
Bilindi~i üzere, Sykes-Picot antla.~mas~~ ko~ullar~na ayk~r~~ olarak Fran-s~zlara b~rak~lan yerleri i~gal eden Ingilizler 15 Eylül 1 g g'da yapt~klar~~ gizli sözle~meyle, bu yerleri tekrar Frans~zlara b~rakm~~lard~r. Frans~zlar~n bölgeye geli~i hadiseli olmu~~ ve halk direni~e geçmekte gecikrnemi~tir. Özellikle konumuzu olu~turan Mara~'a gelen Frans~z Gouverneur An-drea'n~n kaledeki Türk bayra~~n~~ indirmesi tansiyonun biranda yükselmese-ni ve olaylar~n patlak vererek geli~mesiyükselmese-ni beraberinde getirmi~tir. Yerli halk~n kahramanca ba~kald~ns~~ ve ulusçulann deste~i ile ~iddetlenen çar-p~~malar sonunda sorun, 12 ~ubat 1920 tarihinde Frans~zlar~n bu kenti
terketmeleri ile çözümlenmi~tir.
Sorunun çözümlenmesinden alt~~ gün sonras~n~n yani 18 ~ubat 1920 tarihini ta~~yan General Head Quarters'dan (Askeri Karargah) War Offi-ce'e (Sava~~ Bakanl~~~) gönderilen raporda Mara~~ olaylar~ndan yine hiç söz edilmezken, "ulusçulann a~~r bar~~~ ko~ullar~~ kar~~s~nda Halifeyi de~i~tere-rek Sultan ailesinden birini bu makama getirmeyi dü~ündükleri"
haberi-nin yeralmas~, art~k tüm dikkatlerin Abdülmecid üzerinde yo~unla~mas~n~~ beraberinde getirmi~tir.
8 — Bu raporun üzerinden on gün geçtikten sonra ba~layan Londra Görü~meleri tutanaklan irdelendi~inde, Ingilizlerin, ba~la~~ldann~~ Istan-bul'un i~galine raz~~ edebilmek için tüm diplomatik oyunlara ba~vurduklar~~ görülmektedir.
ISTANBUL'UN I~GALI 983
a) Ne Londra Görü~meleri'ne en yak~ n tarihi ta~~mas~~ nedeniyle he-men yukar~daki sat~rlarda de~indi~imiz, ne de daha önceki belgelerde ye-ralarak ~ngiliz D~~i~lerini u~ra~t~ran konulara Londra Görü~meleri tuta-naldannda rastlanmad~~~~ gibi, tam tersine özenle dikkatlerden uzak tutul-maya çal~~~ld~~~~ gözlenmektedir.
b) ~ngiltere saltanat ve hilafet makamlar~n~n bulundu~u Istanbul'un i~galini ba~la~~klanna kabul ettirmeye çal~~~rken;
Denetim alt~ na alca~~~ Halifenin manevi gücünü tüm islam dünya-s~nda kullanmay~,
~stanbul, dolay~s~yla bo~azlar~n konumunda faydalanarak Anadolu ve Orta Do~u'nun yan~s~ra zengin maden kaynaklar~n~n bulundu~u Kaf-kaslan da denetim alt~nda tutmay~,
Bunun için, bölgedeki ekonomik ve politik ç~karlann~n korunma-s~na ba~la~~klann~~ da ortak etmeyi planlamaktad~r. Çünkü islam dünya-s~nda kendisine kar~~~ ba~lam~~~ olan ve geli~en tepkileri yaln~z ba~~na kar~~-laman~n güçlü~ünün bilincindedir.
~ngiltere'nin amac~ na ula~mada bir araç olarak kulland~~~~ Mara~~ olay-lar~~ 15 gün önce bitmi~~ olmas~na kar~~n Frans~zlan tahrik etmek için ilk oturumundan itibaren ~ngiltere taraf~ndan ustaca Londra Görü~meleri gündeminin ba~~ maddesine dönü~türülmü~tür. Hatta etkili olmamas~~ ola-s~l~~~na kar~~~ Kilikya olaylar~ndan da faydalan~lma~a çal~~~ld~~~~ gözden kaçmamaktad~ r.
c) Görü~melerin 1 o Mart 1920 tarihli oturumunda herne kadar Lloyd George'un felaketli sonuçlar~~ beraberinde getirmesi olas~~ önerisi, Frans~z ve Italyan temsilcileri taraf~ ndan önlenmi~~ ve Istanbul'daki Yüksek Komi-serlerin 15-16 Mart 1920 tarihlerinde halk~n tepkisini hesap edip
yumu~a-tarak ilan ettikleri kararlar~~ do~rultusunda i~gal gerçekle~mi~~ ise de, ~ngi-lizler 18 Mart'ta çal~~malar~na ara veren Meclis-i Mebusan üyelerini tu-tuldatarak i~galin ~eklini tamamen kendi planlar~~ do~rultusunda de~i~tire-rek ba~la~~ldann~~ oyuna getirmekten çekinmemi~lerdir.
Bu gerçek, iki ay sonra 20 May~s ~ gzo'de Istanbul'da Frans~z
Habe-ralma örgütünün Sava~~ Bakanl~~~'na yollad~~~~ raporda ~öyle de~erlendiril-mi~tir: "~ngiltere sömürgecili~in tek suçlusu ve 16 Mart 1920 i~galinin tek sorumlusudur". "
34 20 May~s ~ g2o Istanbul'da C.A.A.'dan Paris'te Sava~~ Bakanl~~~na gizli yaz~, Archi-ves de GUelTe 7 N 3210. Dos. 4.
Kan~m~zca konu ile ilgili ~öyle bir genel de~erlendirme yapmak ola-nakl~d~r:
Panislamist e~itimlerin ve giderek güçlenen bol~evik yay~ lmac~ l~~~n~n bölgesel ç~karlar~n~~ tehdit edici boyuta ula~mas~~ kar~~s~nda Ingilizler Istan-bul'un i~galini programlamaya ba~lam~~lard~r. Çünkü tüm bu olumsuz ge-li~meleri Istanbul'dan kontrol ve denetim alt~na alabileceklerine inanmak-tad~rlar.
Böylece ayn~~ tarihlerde Ititaf Devletleri'nce haz~ rlanan ve ileride a~~r ko~ullu S&~is'e dönü~ecek olan Üçlü Uzla~ma (Accord Tripartit) metnini Türklere kabul ettirebilmek için etkili bir bask~~ arac~~ elde etmi~~ olacaklar~~ yolundaki savda geçerlilik Icazanmaktad~r. Ancak, Istanbul'un i~galinde Ulusal Am geçerli etken olmad~~~~ gibi, Mara§ olaylar~n~n ise, Ingiliz dip-tomasisinin, i~gal karar~n~~ ba~la~~klar~~ ile birlikte alabilmek için görü~me masas~na getirerek, i~galin haz~rlay~c~s~~ olan gerçek nedenleri gizlemekte ustaca kulland~klar~~ bir politik araç oldu~u gerçe~i ortaya ç~kmaktad~r.
Onsai Yavuz
SCRET. 8 1
THE STRATEGIO IMPORTANCE OF CONSTANTINOPLE TO THE BRITISH EMPIRE.
Ounatantillople, in whicl~~ term ia included the Straits ur the Dardanellesa~~d the Beephorus, derin') i~e strategic importance frou~~ ta dual cupacity of (o) a land bridge and, (6) ~~~ men p~tssuge.
In itn former mpacity it will alwaye provide, as it has in the.paat, a route for waves of invaaion between Europe and Asia. Ifn ~te tette*. rapacity it g~ves roma to the insin door of &mala and to an important line of advance on Imha.
To realize the above it le merely necemely to make a cursory exa~nination of hiatory. On the collapae of the Byzantine E~npire the reaultlu~t ware ot invesion carried the Turku acr~~as the cauneway of Constantinople ta the gates of Vienns, ad well as huto Southern Russia as f~~r as Poland and Tzaritain. The subeequent decline of the Turkisl~~ E~upire produced a gradually inereasing va~n~um in the Neer &at, ~ls~l~med by the Balkan bridgehead. Mos ~~~ey now be said to be complete, owing to the final oollapse of Turkey in the preeent war es a Great Power.
There hava been two notable attempla to fili thia vacuum whilat in procesa of fiumation (u) The Ruasian tide, the firat app~suunce of wh~ich was the advance on the Bl~~ck Sea inaugumted by Peter the Great. Thie was seriounly penutrating the T~~ rkiah Empire until it was brought to a staudstill by (b) The Germenic tide, the set of which is market' by the actiou of Bismarck and Lord Beaconsfield when tl~eysecured the an~end~uent of the treaty of San Stefeno hy that of Berlin.
The ebb of Turkey and the combined preasure of these rival Genuanic and Rusaian efibrts forced iuto being the block of Balkan States which in 1914 repreaented the weatern bridgehead of Conetentinople, and it waa, at ku~st partly, the Germanic a~umult on Serbia which caused the preeent war.
The above historical aketch &how!) autficiently the importance of Oonstantinople mis a land communication between Europe and Asla.
It has been mentioned tl~at the origi~~al Turkish invaaion, after reaching the Boephorum cromed the Bleck S~z~~ i~~te Southern Ituesia, and when the lt~n~sian tide first set, toward~~~ the Bleck Sea the acth~n of Peter the Great iu the formation of the Russia!! Navy bri~~gs into historic~d prosainetiet. the irt~podance of Com~lautinople as a aea passape. Of Un& the important%) Ima al~n) ken acceutuated in the present w~~r bY the Da~ da~~elles cemp.lign. fl~e failure to open the Straits n~ay be ~aid to have been Ona of the main cause~~~ ler the preeent state of Russia. Had the other &dente powers been able to niaintdin com~numeation With RUSSi& thrOugh the Bleck Sea it is probable
that there would have been no collapse of Russia and tl~at el~e would now be ~t great organized power in being.
Thougl~~ the abovu two attempted inveziona of Asla Minor by the land and sea passage through Constantinople hava lailed, the law of the vecuum ~s inexorable, and unlar~') the autochthonous state.% of Arabia, Annenia and Tmna-Caucasia can satiefy Nde yemenin, we most. face an i~~evitable fiow of invanion trom Europe into Asia Minor. What form thie invasion will tako it il) early tü propheay, but ~l~n Gennanie population of Europe stili numbero 90,000,000, Prend~~ umbitions have been remwakened, and above all. a powerful and ~~mbitioue Slavic Stl~tt~~ in the neme of Great« Serbie is being formed. Perhaps we hava the most to fuar from the laat named for it doea not acem that Bulgurlu ak~m~~ will be elde tü atand between this Saate and Conetantinople, and the present policy of Ituly tonda to alienate Greatur Serbia from the &tante. At the aamu time the inability of the Entunte to give pn~cticar help to Russia during the war and an~m~~ the revelution l~my well reault in an anti-Eutente orientation of Russian p~liuy in the tutum..
Then~fore, from the broadest point of viuw the importance of' Ouns~antinople to an E~npire auch as ouraelves, witl~~ great biten:ata in the It~'~st, le elear, and it is there that any future naval expansiun bas, d on a reconstructed Ituazia must be tl~ n~ttled.
(11110,111) mit, mWIs 111,11 alika~m•
I a-b. The Strategic Importance of Coustantinople to the British Empire. General Staff War ()Eke 22 Aral~k 1918. PRO-WO 106/64-172331.
6. Admitting tl~is argument, it ~naittu tr~~ bn examined what method of holding the gate we Gee acccpt aa providing aullicient security.
Shuuld Turkey be diapossessed, candidates ta bn considered might be— Greece,
Tito United Statea er Ourselvcs.
(a.) It would not be desirable ta ~dlow Greece to occupy Constantinoplu even should it be diplu~natically possinle, for Creece would h0 liable and very volut~rable to attack and we al~ould then he culled upon to defend her witl~out having had any voice in her preparations for defence.
(1r.) Ac regards the United States, her recently duclared naval a~nbitions and her policy of the freedom of the seas, ~mdat her an undesirablu tenant, evcil in the duubtful coutingeucy of her buil% will~ ng ta aceept the responsibility.
(c.) .A direct assumption by ourselves of the position of cuatadian of Cc. .ustar~ tinople would prubably ~neet with too mucl~~ upposition for it to be a practical proposition.
Thu eandidature uf France and Italy have not been considured since hey are as undesirabls na America from the naval point of view, from whicl~~ it ta essential that Constantinople and the Straits should be l~ eld by a weuk Hayal power.
7. The Ad~uiralty would prefer to el:. the Straits internationaliced witl~~ free passage for al~ip.s ot all dearryiptions, ~~ll forts ~~~~d ad~ or defer~eus completely destroyed aud a co~n~~~issial~~ similar to the Dauubu Commission to adminiater the waterways. Titus Turkey might be left in possession under international guarantees.
Tl~is solutiM~~ would be aeceptable to tl~u General Stafi provided the Straita reu~ained untunnelled and unbridged„ and that it Turkey friendly to ourselves \Vali
ensured. 1n thia conuectiun it has already been suggested that we should take over and adminiater the country. Tl~e invitation *n~~ under investigatiou, but should it be pulitically d. sirallie, its acceptance woold be i~~ ilitur~ ly advautageous ; for we should bn the surest guardians of our own interests and a predo~nimult position at Cunstantinople wriuld place under our cout~ ol t ready-m~de Turkish, garr~son to bar the roud to the East. This would be un important cunsideration in relation to post-war narrisous overseas.
8. So far La' natantinople only has been considered as a croasing into Asia kinor, but it ~at ~tlways bu ru~l~mulered tl~~~~ t there is anuther ruute aeress the Caucasus. If We ca~ t ensure the security of Cs~nstanti~mple an well as that of the Caucasua agail~st any prospect of invasior~ , we girdi have ooly the Orm~ burg-Tasl~kent iine to fear leading towards l~ntl~ ti, and we al~an bu strategically saLisf~ed from the inilitary point of view for sucl~~ time as we can now see i~~ to the Future.
9. Tim eanclusion in that our naval and military intereets will betit be servet( if Turkey remaius itt passession af Cul~ stantinople and tl~n Straits, but that the sea pas,age ~nust be intornatim~aliced, and we n~ ust cloau with any uff.. madu Uy the T~~rka for our tutelage aver the~nselves, i•t~~ ika ta ol~t~~i~~~ a beuevulent buil'« State cantrollud by na butween Europe and our Easter» is~ssessious.
GENERAL STA YY,
W Alt Omuz,
22m1 December, 1912.
NoTa.
Ünsal Yavuz
0
Er
k Erit,
Organisation bol-oheviete pour la propagande en O Orient Asiatique page I. Exemplaire n° 3 Le 24 More 1920. O 0 O 0 O J O O O O O O C~~ O O BOLCHEVISMECOMPTE-RENDU de reneeignements epeoiaux n°530.
D'un agent parfoie tendanoieux. L'Informateur reçoit d'Angora Mineure) per lettre. l'expos4 suivant:
Un Tatar., russe,intelleotuel,grand commerqant de Kazan.apre avoir etd h Mosouu,puis prhs de l'arm6e de Koltohak,00mme four-niseeur,est arri.0 N .1gora et a fait les dholaratione suivantea:
"Les musulms.& en Russia jouiseent de tout l'appui du Gou-vernement.Ile Ele grApent en nombreuses Sooiftdx.I1 suffit pour ttre membre de prouvof qu'on ot musulman et d'obeerver striote-mont les rhglements de>oes Soci4t6e.
<Cs Il y a 8 Soci4tes prinoipalee: I) Nationelistes Egyptiens Societd Turque -o Union et Progrhe Petiowlistee Hindou Patriotes Afghane o Union dee Musulmans Su Gaucase Congrhe dee Musulmans Ruepes Congrhs dee Nationalistes >reane
Toutee oes Soci6t4e ee grouT:enane une "Central° Musul-mano de Yosoou" dont les dirigente prWipaux sont:
I) Arajow (Are/off),2) AktcAorajow (Aktohoreloff),3)Ra5-jajow.,4)Malhidjeioff.
Au doesus d'eux se trouve un Comite Duprieur de Dlreotion compos6 de :
I) Deprawine,2) Cora non (perean d'Azerbeldjan,bolohevie-te oonnu,qui travaillO dernihrement en Georgie),3) Wezis,4) Neohli (armelnien ou azerbeldjanien rusee).Tous 002 dirigeente sont in-timement unie aux chefs bolchevistee qui leur ont overt'des orddite de plus de 300.000.000 de roubloe.
Les Bolchevistes eont les dirigeante ddfinitif o oea or- ganisatione.Ils ooncentront cette action dans l'organiestylon euivPnte:
I) Comite do l'Asie Central° comprenant .Anetolle,Turkertan,Afghenieten,Hiefieuetan.
2) Comit4 dee Mueulrnens qui comprend:
: Peree,Caupaee,
a)
II a-b. Bolchevisme ba~l~kl~~ Rapor 24 Mart 1920. Archives de Guerre-Chateau de Vin-cennes. 7 N 3210. Dos. 6.
page 2 erDplrire r~ 3
Ce. a) Seotion de l'...lurope Contrele pour lee T~laulmans,aveo
filtale importante Berlin.
b) Europe en gdndral oomprenant la Turqule
4 deux eeotione J'lgdrie - Tuniele - Tripolitine&rMareo. . Le Comitd ilueulman publie une feuille on quatre langnea arabeoperean,turo,tatare.
4otsky et Ldnine ne 8'er/41-tent pas dEMB leur propegande
aux pavdmueulmene de l'Aele. O
Une l~ouvelle eeetion es ocoupe aotuellement du. Japon oil de nombreueee organisatione orddee sur le mod~le dee seetes religieu-Bea viennent d'etre formdee.
Il en est de meme pour la Chine.
La Coree et l'objet athsntion partiouliera 1 Une pro- blamation rdoente..eux Cordene lee adjure de BhUOUOT le joug ja-
ponale,de e'unir b e Euesie qui eoeure aux Cordene toute libert~l et affirme que l'he99 de leur ddlivranee set proobe.
L'informFteur tPare e feit partie de la eeotion dee MUeul-mans de Ruesie et oonne1t b fond toue lee rouages.I1 nrdtend que la propaganda rdussit p14'inement et que lee viedee pan-ruesee aont tr~ e largee.Le rattachemeeft de la Corde et de 1..P.zerbeidjen peraan eet edrieueemont envisagd.11 assure que Ldnine veut, UMB immense
Ruesie et vise dgalement CoNstantinople et un port en kale Mineure Alexandrette,00mme terminus du chemin de fer futur transoauoaeien
General Staff "Intelligenoe" CONSTANTINOP 2353011
oS ~~
(Insal ravuz 30 IL. 14) 6 3 3 4 9REMORANDUM ON ENEMY PROPAGANDA AT PRESENT REING CONDUCTED IN TURKEY. (Al, TURKISH.
Turkieh propaganda at preeent falle into three main groupe, that whioh le intended to influence the opinlon of the kilim' (partloularly America) and of neutrale in favour of a lenlent
pea00-eettlement.
Ielamlo propaganda of a eecret kind, the object of which is to enateh from the fire ae muoh of the TurkIeh Emplre ae popeible and to euetain Turkieh claime In Pereta and the Caueaeue~~
NetIonalIst propaganda, not noceeearlly Zelanda. The Commlttee of Union and Progrees i~~~ believed to have or/ginated and to be dIreeting propaganda on eli three linea.
(1) The flret le earrIed out both openly in the preee, and aleo by meane of eacret manonle Influencea. In elther eeee the Jewleh and nolinme membere of the C.U.P. are well reprea-ented and powerful. Among them the beat known are EMANUEL CARASSO Effendl, who le eaId by well-Informed non-UnIonlet Turke to be receiving eeeret ordere from TALAATj and AHMED EMIN Bey, now e consplcuous 'ellsonlan i , formerly German-paid and Intimate with HENTIG,one of Germanyee propagandIste during 1915 and 1916 In Turkey, Pereta and Afghanietan. EMIN Bey le reported to be oontemplating e vIeIt to France and perhape to England, In order to organlee pro-Turkieh propaganda, notably in Paris, before the Peaoe Conference. ilie paper, the 4 VAKIT', unllke the majorlty, le not In the habit of offering up the prominent maeone and fInanoiere who form the Inner r1ng of the C.U.P. at~~ Scapegoate for the erime of Turkey ae a whole. Hle appeal ~ le baeed rather on an 1nterpretatIon of the prinotplea of Preeldent Mileon. It has the two-fold object of dietractlng attention from TALAAT. III. a-b-c. ~stanburcla General Staff Intelligence'in 13 ~ubat 1920 tarihli raporu.
The arrival of tho bolohovieto In Turkey during Marob ta thought probnble. If the Peaoo Oonforonce giyen e deolalon removing the indepondenoe and dootroyino the Intogrity of MEM.
the Turke intend ta deolaro for Bolahovion. The Mationallote oount on the largu proportton of the Turkish offioere ta folloW them in thle.
The Hationoliate, in tho poraon of KEMALUDIN Box, oom-maro1ing the 10th Divielon (N at BAYAZIU, DIRMER AQUA8g) hav*
f.; 1-.../oonp1eto control ot the milltary for000 ot CONSTANTIOOPLE. The
Vo.,,,,- throo roginonto ot thle diviolon aro woll arned with riflee and hand oronadee, on4 o largo proportion of tho offlmere hav. been opeolally eeleoted by the Peroonal Bronoh of the Var Attloo ao heing abeolutely toiGhful ta the bationnliota.
OZMAMMIN Bey, with his largo utook of bombe ond revol-vere, wIll Inetruot his offloere t° mak., a ouddon ~ltetribution Of anne ta the boolem population. Led by the regular troopo, tl* oLvillano wIll then right logalnot anj oppoeitlon. Saoh of the re-olo~ente have opparently ueorot depote of hand grenadoe known onlx
ta the offloore speolally seleotod.
1
Althhuoh there la no anned oivilion organloOtiOn La 000-STAIITINOPLO, there ero armal olvIlLan honds at GBazz aad at EREM:SU The Iotter band le eald to be'armod with BrItloh ritlee otolon rrom the British depoL et IGUTANNIK.
The main reaeon that there lo a vory etrong bellef.io the. town that the Turka are amino to attaok tho Obriatiano le that the Ohrtattane thboaolvoa.'holno in fear lust thuy ohould be' loft, ta the moroy ot the Turke, aro oxaogoratl~o: the runoure. .At the somo time the Turkloh propaganda, boing on, ol' intimidation,largely oon-'tete la~~ oonveying the bspr000lon of boing in e bottor ototo of pro-parodneeo than le oetually the c~ one, and of oonatitutIng a formid-ablo form>. The rouult Le that th000 Turks, who aro not in touoh with the ~morot deoioLone of the r7ommitteu, bolleve that the Hation-al/nta hove an araed forne nepnr3.r.:, from the military..- Thte belief le oPPoreutly enoouracen by the cono~ lttoo, who puhlisbed reoently • pamphlot, whloh ece oeorotly 41ntrthdtod in vortoos Parto of
00B-oTooTroopLO, with a vLoo opparentlx t° ddundlk; Turktsh opinlon to,ardo auuh an oran1sat1~n, and 11AarhIn;; the All1oe eithout Gtvtnj proofe enahlIni: thom to teke nuctnn. .It doen not nem 11ke. 17 thnr, tho dnnnment 1m n falne one, ononnttn;.; from e Ohriottan
›urcOf fubrLuntud 1,", oodor.to Tar~m to .n1I1ou 1nto aotion.: The objecto of the socrot uotionellot or~onniaation ore propogonda, oopionoge otL~~ eOntr., -ed,,Lowco. Public° fooling in
,O0HOTAHOD4.PL2 Le vorX muoh oxoltod, ohlorlx e: a rosult of the tool
eble propagonda oarried on by tY~ main controls ot aotivity. 'the Preou is most aotivo, eopootolly no,hpoporo t~muggled In from Anatolio, aueh an ni« "lit~zthat","IzrtIreDnbru.: Idore Btlllo': Maklmlot•oll1Lo", "Unal ,4hah1r", "UoluilIk", "aAm-u-.V', etc.-Thune Pnrord ~eh Om~ oLootInoplo in lar..› ~bere, ahLofly *n the porannn of travellor4 fr -,in tho Intortn0, and nre rood in the coffee
hoo.00, o. 000 tl.« aru'elt er ocouptol MI rupreeontla~o faote, or ao nhowInc. the belpleoenoss of the Allloo in Anatolla.. A largo numbor ot paid ot' unrald propk:flnd1st3 aro ola* aotive; theeo r~~ -oolve their ot-dara dally from the l000l eub-oentroo. An oxample of Gbo offiolent mermer' in wh1Qh tb000 sub-oontroo work to ahown s
I
by the foot that the propagonla ogonto oero opreading the mo~ o ot the evocuation ot ODSSOA, tut-it umbrn1AorLoa, on the mornIng of the 10th of Pehruary. The inoLdent ot AKBALH, oxaggerated any
fold and ulth Brltioh guarda ouhatituted for Pronob, waa:boing ro-tallod an Vehruary 3. Tho ovoouAtIon hy Lilo Britloh .of PANELTCBL,
Ünsal Yavuz - 3 -
r
oo o rooult of Nationallot preaouro", y!t~ o eN~v~ou property on the4.th ol' Yebruary, (3atur4ay). By far the moot Lanc~ortant develop-me~xt in the eituatton in CW.;TAI'~TIWIPLJ.; durirk; tho leo!. month haa been the perfeotion of the propaeanda oreoni otlon. Thia, aa proviouoly otated, ta the work of the eeeret Nationoliot organiea-tion in the town. Thia oreanioaorganiea-tion le built up by many of the orizinal orennieers of tho .4.0 the oame doroe of aeore- cy. It iz very improbable that the C‘bill)t, 81.1011, as e~ny k210w-•
lede of tho detailo of thia oreenloatton, but it muot be aware of ito exiotenoo. The Turklah rolloo roe,>enico~s many of the indivi-dual& eneneed on the wark, and the hirootor of Yoliee makueii ohow of follo,in~~ thon up. ne ta, however, oompletely helploas in the
f000 of rtaiatenoe on the part of hia onhardinatoe, e.~d on tho port
,f the Minister of the Interior, UAZIM Bey.
Tho third element, tendinet inrlar~o Moole~a su~ttiment, io the lorce inereeoe in the numhor ot amarot nootinCM h44 in
()PI:TttnTtn0P/n e~nd MUTARI. At.th000 mootinee extravaeantj pro-jeoto aro dioeueeed wt.ioh, even it not intundod to' be put Int° prootioe,' cweate a etate ot mind most deneeroun to publie aueurity.
Thore 000« to ha no <imalat th~~ t tho obi~et of the
Hation-alLato in to inflmne publlo opinlon, in ordor to oreate n menece t) the Allioe, but wIthaut the 'atter nny uxoune tur adopt- IN; repru~selve meaourea.
Ioauod by General 8taff /ntollienno0, Ar-ay of Ur' HiRck Son,
^orbItanttnoplo. 13.2. 20. Copleo to D. I. 2. to ~~ 'il.
(Ho~o d iop000dol.) / 2) ~ yi ) ~ q 1,0 (IadeL) (€44) Next Paper. Itantern1 Turkey. 13262/264/44. FROM Admlral de Robeck leonetantInople) (Secretj D eb.2nd. 1920.
EASTERN.
TUfMCEY,E—
262 192(1 IntellIaence Report'.TranemIte copy of report for week ended January 22nd. 62 Reun~ed Peb.18th, 1920. Last Paper. (Priv.) §§ - s- 4 I• ~e
§l ~t. Y4,.)t.s. oy AA4a • 1....-1.A.414‘
AVy. ~~ kits § Il (11) k O. cC:Get.~ es.4... 4~ra~~
1/4-14-7
flhlZl._WLIS,i$,/t-44t---.I/20.—W Ot 1.41.—(10).IV a-b-c-d-e-f-g-h. Amiral de Robeck'ten 2 ~ubat 1920 tarihli gizli rapor. PRO-FO 371/ 5165-172243.
Ünsal ravuz
Briti eh High Commne Conotantinople.
N. :401112
1 Enclovure.
2nd Februar
IIY Lord,
I heve the honour ta forward for Your Lordohip's Informat lon, a copy of the Weekly Summary of Inte 11 igence Reporto, issue d by t. I.1. c. , Conotant inople Branch, for veek ended 22nd January 1920.
I hava the honour ta be, Uy Lord,
Yaar Lordeh ip , s obedient Servant,
HIGH COVKIsSIOIMR,
The Right Honourable,
The Earl Curzon of Kedleeton K.G. , P, C. ta. .14 .
