Pertev Paşa ve Durr-i Mustaffa Na'tı

Ntisha

Sarkiyat

Ara~brmalan

Dergisi

Journal of Oriental Studies

9

Ali Bulut"

Ozet : Bu makalenin amaet, Osmanh devlet aclann ve §air Pertev Pa~'nm

Durr-i Musa.ffd adh na 'tmm tamttlmasubr. <;alt§ma ur;: boli.imden olu§maktadrr. Birinci boli.imde Pertev Pa§a'mn biyografisi verilmi§, ikinci

boli.imde na 't kavrami ar;:tldanmt§, i.ir;:i.incii boli.imde ise na 't, Arapr;:a ash ve Tiirkr;:e r;:evirisiyle birlikte takdim edilmi~.

Anahtar Kelimeler : Pertev Pa§a, na 't, Durr-i Musaffa

Pertev Pasha and the Eulogy of Durr-i Musaffa

Summary: The purpose of this article is to present the Durr-i Musaffii eulogy of Pertev Pasha that Ottoman State Man and poet. The article consists of three sections: While the first section deals with the life and works of the poet, the second section examines the concept of eulogy. The third present the eulogy with the Arabic origin and Turkish translation ..

Keywords: Pertev Pasha, eulogy, Durr-i Musaffii.

Ara§. Gor. Dr., O.M.U. il3hiyat Fakiiltesi Arap Dili ve Belagatt ABD (alibulut55@gmail.com).

PERTEV PA~A VE DURR-i MUSAFFA NA'TI Giri~:

islam'm ilk devirlerinden itibaren Mtishimanlar Hz. Peygamber'e olan sevgi ve muhabbetlerini degi§ik §ekillerde ifade ettikleri gibi, §iir yoluyla da dile getirmi§lerdir. Bu ttir ovgli §iirleri sahabeden ba§layarak glintimtize kadar her donemde ve her memlekette devam etmi§tir. 0 (sav)'na soyleyecekleri her soziin ba§ma Fiddke ebi ve ummi yd Raszlla '/ldh!Anam babam sana feda

olsun diyen sahabilerin kimisi Efendimiz'e olan Muhabbetini ac;1kc;a ifade

ederken kimisi de sava§larda bedenlerini O'nun bedenine siper ederek bu sevgilerini fiil1 olarak gostermi§lerdir. Sair olan sahabller ise, Efendimiz'e olan sevgi ve muhabbetlerini ic;lerindeki CO§kuyu m1sralarla dile getirmi§lerdir.Abdullah b. Revaha, Ka'b b. Zuheyr, Ebft Bekr S1ddlk, Omer b. el-Hattab, Osman b. Aflan, Ali b. Eb'.i Talip, Hassan b. Sabit, Ka'b b. Malik gibi bir c;ok sahabi Hz. Peygamber'e olan co§kun duygulanm ~iirleriyle ifade etmi§lerdir. Baz1 §airier birkac; beyitle bu duygular1m ifade ederken, baz1lan da sadece Peygamber (sav) sevgisini ic;eren c;ok say1daki kasidelerini Divanlannda toplallli§lardIT. Baz1 alimler de Hz. Peygamber (sav)'in methine dair degi§ik $3irler tarafmdan kaleme alman kasideleri hacimli eserlerde toplama yoluna gitmi§lerdir.

Daha soma Hulefay-1 Ra§idin, Emevller, Abbasiler doncmlerinde de

~airier Efendimiz'e olan gorevlerini O'na yazd1klan ovgli ~iirleriyle ifade

etmi~lerdir. Osmanhlar Doneminde de Ttirk §airier ~iirleriyle Efendimiz'e

olan sevgilerini §iirleriyle dile getirmi~lerdir. Divan sahibi her §airin Divan'mda mutlaka §l'iktir kabilinden D'.ivan'in ba§mda veya herhangi bir boli.imiinde bir na't.:.1 §erifbulunmaktad1r. Osmanh'mn bu degerli §airlerinden birisi de 19. yy. devlet adamlanndan ve Efendimizin neslinden Pertev Pa~a ad1yla me§hur Scyyid Muhammed Said'dir.

Pertev Pa§a'mn Durr-i Musajfd ad1m verdigi na 'ti tic; ayn alim tarafmdan ikisi Arapc;a biri Ttirkc;e olarak §erhedilmi§tir. Once Bursah Seyyid Mehmet Efendi Arapc;a bir ~erh yazm1§, bu §erh ba§ka bir alim tarafmdan 1252'de Tiirkc;eye c;evirilmi§, aynca Selimiye Dergah1 miiderrisi Vezirkoprtilii Ali Cami Efendi tarafmdan da el-Murtecd ad1yla §erh edilmi§tir1.

1. PERTEV PASA (1785-1837)

As1l ad1 Mehmed Said'dir. Dedeleri, Hicaz'dan Antakya'ya, oradan Nablus'a, Nablus'tan Konya'ya, oradan Kmm'a ve oradan da Bahc;esaray'a goc; etmi§lerdir. Seyyid neslinden gelen bu aile Osmanl11

da Nakibiile§raftayin edilmi§lerdir.

K1nm1

m Rusya Devleti tarafmdan zaptolunmas1 iizerine, Seyhiilislam Es'ad Zade Mehmed Serif Efendi, Pertev Pa§a'nm biiyiik babas1 Hafiz isa Efendi'ye istanbul'a gelmesini tavsiye ettiginden isa Efendi, I. Abdillhamid'e Arapc;a bir kaside takdim ederek §iikranlarm1 ifade etti. Emlak ve arazisini satarak istanbul'a gelmeye hazulanan isa Efendi'nin vefat etmesi iizerine aile}ri oglu Hamdullah Efendi istanbul'a getirdi. Hamdullah Efendi, Tophane'de, Dskiidar-ihsaniye'de ve Bahc;ekapts11

nda birer konak,

Demirciler Koyfi ve Alemdagi'nda birer ¢tlik alch. 0, kt§m konaklann birinde yazm da Danca'daki ¢tliginde otururdu. Pertev Pa§a, Hamdullah Efendi'nin torunu ulemadan

ibrahim

Efendi'nin oglu olup 1785 (h. 1200)

ydmda bu 9iftlikte dogdu. Annesi orduy-1 htimayun §eyhi <;erkes Halil Efendi'nin klz1 Hatice Hamm'cbr3.

Pertev ve agabeyi Mehmed Emin, s1byan mektebini bitirdikten soma Hoca Mehmed Ataullah Efendi'den ilim tahsil ederek icazetname aldllar. Me§hur Hoca Ne§'et Efendi'den de Fars9a olrudular. Ne§'et Efendi, Pertev'e me§reb mahlasim verdi. 0, bir gazelinde bu mahlaSiru kullandI. Ne§'et Efendi'nin vefatmdan soma Pertev ve agabeyi Hoca Vahyi Efendi'nin Mesnevi dersine devam ettiler4•

Pertev, annesinin akrabalarmdan olan Beylik~ Kisedan Hac1 Ahmed Efendi'nin yonlendinnesiyle ilim tahsilini b1rakarak 1804 (h. 1219) ydmda Divam Hiimayun Dairesi'nde once Rufis Kalemi'ne bir sene sonra da Divan Kalemi'ne girdi. Kalem'in adeti geregi kendisine Kisediir Ahmed Efendi'nin uygun gordugu Pertev mahlas1 verildi. Bu adla antlmaya ba§landI ve asd ismi unutuldu5.

Pertev, bir sene soma Sadaret Mektubi Odas1'na nakledildi. Reisillklittab/D1§i§leri Bakam Galib Efendi, bir ak§am ustii Kalem'lerden adam arattI. Kendisine Pertev Efendi'den ba§ka kimsenin kalmachgi soylendi. Pertev'i 9agrrtti ve bir musvedde yazchrch, sohbet etti ve Pertev'in liyakatini takdir etti. Rusya Devleti ile ate§kes §artlanm belirlemek lizere gorevlendirilince Pertev Efendi'yi de beraberinde gotfudii. 1811 (h. 1226)

yilmda. ban§ §artlanrun tayini i<;:in Petersburg'a gittiginde yine katip slfatiyla Pertev Efendi'yi beraberinde gotlirdu6•

Donii§tinde Amedi Kalemi'ne memur oldu. Galib Efendi'nin vezir olarak Bolu ve Viran§ehir Valiligi'ne tayin edilnce Pertev Efendi de Amedi Kalemi'nden <;:IkanldI. Galip Pa§a, Sivas Valiligi'ne atarunca Pertev Efendi'yi oraya ald1. Pertev Efendi, bir sene sonra istanbul'a dondu ve Halet Efendi vesilesiyle tekrar Amedi Odas1'na memur oldu7.

1820 (Sevval 1236) senesinde Amedicilige tayin edildi. Gosterdigi gayret ve ehliyeti, padi§ah nezdinde takdir edilerek Arallk'ta bagt§lar ve Ramazanlarda Has Kiler'den re9eller ve i<;:ecekler gonderilmek suretiyle taltif edilir ve te§ekkiir i<;:in saraya gittiginde huzura kabul edilirdi. F akat bu durum ba§ta Tebs1ra sahibi Akif Pa§a olmak lizere bir <;:ok ki§inin klskan9hgma sebep olur8.

Pertev· Efendi, 1824 (Sevval 1240) ydmda Divan-1 Humayftn Beylik9iligi'ne, 1826 (Saban 1242) ytlmda da Reisulkiittaphga tayin olunur9.

1829 (1245) senesinde bir rivayete gore padi§ah huzurunda halk1 savunan bir konu§ma yapmas1, ba§ka bir rivayete gore de Rusya ve Yunan rneselelerinde ihmalkar davranmas1 nedeniyle padi§ah tarafmdan Reisillklittapllk gorevinden azledilir ve Meclis-i VUkelaJBakanlar Kurulu'na rnemur olarak atamr10.

Girit'te isyan c;1kmas1 ve Devletin, Mtstr Valisi Mehmet Ali Pa~ ile aras1mn a91lmas1 i.izerine padi~ah baz1 bakanlarla isti~are etti. Bakanlar Mehmet Ali Pa~a ile olan meselenin halli i9in Pertev Efendi'nin M1str'a gonderilmesini teklif ettiler. Bu iki mesele i9in Pertev Efendi, en bi.iyi.ik

karde~i Mehittin Efendi'nin oglu Divam Hi.imayun Miihime Niivisam'ndan

Ahmed Edip Efendi ve Amedi memurlarmdan Mustafa Re~it Bey'i katip slfat1yla yanma alarak 1829 (Muharrem 1246)'da gemiyle Misir'a gitti. Mehmet Ali Pa~a'y1 Devletin isteklerini kabule ikna etti. Bunun sonucunda padi~ kendisine "Efendi ! i~te bu sana aferin klhc1du11

diyerek pirlanta ile siislti bir klh9 hediye etti. Sadaret Kethi.idal1gi makamma getirildi ve kendisine vezir ri.itbesi verildi11.

Pertev Efendi, 1836 (h. 1251) y1lmda Kethi.idah.k makam1mn Umfui Miilkiye Nezareti/i9i~leri Bakanhgi'na donti~tiirtilmesiyle ilk i9i~leri Bak.am oldu. 1836 (Rebitilevvel 1252)'de kendisine Pa~ tinvaru verildi. Bakanhg1 doneminde Serif Bey'e miiste~ar tinvaru verilerek bu unvan ilk defa

kullantlrm~ oldu12.

Sultan Mahmut'un zaman zaman Pertev Pa~a'nm Beylerbeyi'ndeki yahsma ve istanbul'daki konagma giderek baz1 geceler de buralarda kalmas1; yine Pertev Pa~a'mn damadt K6pri.iltizade13 Vassaf Efendi'nin Fmdtkh'daki sahil evine gitmesi baz1lanmn Pertev Pa~a'ya olan dti~manl1klanm arttrdl. Bunun yanmda Pertev Pa~a'nm Seyhzade Abdiilmecit ve Abdulaziz hakkmdaki ovgti dolu sozleri padi~aha ba~ka ti.irli.i nakledildi. Damat Halil Rifat Pa~a, Akif Pa~a, Hi.isrev Pa~a gibi 9ekemeyenlerin de ~ikayeti uzerine Pertev Pa~a ve MtihimmatI Harbiye Naz1n Emin Efendi 1837 (11 C. Ahir 1253)'de gorevlerinden azledilerek Pertev Pa~a Edime'ye, Emin Efendi Kiitahya'ya ve damad1 VassafEfendi de Varna'ya si.irtildiiler14.

Si.irgtinden otuz dort gtin sonra istanbul'daki yabanc1 devlet elc;ileri

padi~a Pertev Pa~a'mn aff1 ic;in istekte bulundular ve padi~ yakmda

Pertev'i geri getirecegini soyledi. Pertev Pa~a'y1 c;ekemeyenler padi~ah II. Mahmud'a onun Sehzade Abdi.ilmecid Efendi'yi tahta gec;irmek i.izere oldugu iftirasmda bulundular. Bunun tizerine padi~ah, "Vali Emin Pa~a'ya bir fennan yaztlsm, ula~1ginda idam edilsin" dedi. Daha onceden haztrlamm~ olan fennan1 bir tatarla/postac1 hemen Edime'ye gonderirler. Ertesi sabah padi~ah

pi~man olarak tekrar bir ferman gondererek idarmn icra edilmemesini emretti.

Ancak Deli Emin Pa~a olarak bilinen V ali Emin Pa~a, o gece idam emrini yerine getirir ve Pertev Pa~a, cellathga memur edilen kavas/koruma gorevlisi Topuz Hasan tarafmdan yaglanm1~ kay1~ ile bogulur (1837/Saban 1253). Fakat halka ans1zm oldtigu bildirilir. Cenazesi Seyyid Celalettin Ttirbesi'nin yanmdaki kabre defnedilir. Padi~ah, Pertev Pa~a'mn oliimtine tiziiltir ve buna sebep olanlan cezalanduacag1m soylerse de daha sonra bunlar unutulur. Kabri Sultan Mahmut'un emriyle devlet biit9esinden yaptmhr15.

Pertev Pa~a, orta boylu, zay1f, yiizti uzunca, gozleri kii9Uk, biraz c;ukur ve eta, bumu 9ekme ve kemerlice, sol tarafa az meyilli, sakah kumral ve hafif idi. Giileryiizltiydti ve kimseyi incitmemege 9ah~udt. Giyime ve temizlige

ozen gosterirdi. Agrr ytiriirdu. Sigara tiryakisiydi. Hannmna ve ktzma mfulasip gordiigu bi~imde elbise bi~erdi ve elbiseyi goren hammlar yeni moda imi§ gibi aymru yaptmrlanh16•

Pertev Pa§a, hem Arap~a ve Fars~a konu§Ul', hem de nazim ve nesir tfirlinde bu dillerde yazardt. Biraz Rus~a da bilirdi. ~air kimligiyle kendisi devrinin sultanu '§-§Uartisz kabul edilmi§ti17•

Nak§i §eyhlerinden Ali Behc;et Efendi'nin mfiritlerinden olan18 Pertev Pa§a'nm Divan'1 1840 (h. 1256) senesinde hem istanbul, hem de Bulak'ta bastlm1§trr. Bunun yamnda Edime'de sfirgtinde ge~en Yazdtgi §arkt sozlerinin Sultan Mahmut tarafmdan bestelenerek sarayda saz fastllan tertiplendigi soylenir19•

Su beyit Pertev Pa§aya

aittir2°:

Yolunda Z§k sebeptir lisana gelmemize

Degil lisana ve belki cihane gelmemize

Divam Hiimayun Beylik~isi Raif Efendi, Pertev ve Akif Pa§alan §oyle k1yaslar: "Akif Pa§a gayet buyfik bir elmastrr, fakat ic;i tfirlu §aibelerle doludur. Pertev Pa§a kii~ fakat temiz bir prrlantadrr. "21

inal'a ve Bursab Mehmet Tahi.r'e gore Akif Pa§a'nm Tebszra adh eserde Pertev Pa§a hakkmda yazdtgi §eyler tarafstz degildir. <;iinkfi Akif Pa§a, Pertev Pa§a'ya hep dii§manca bir tutum izlemi§tir22.

2. NA'T KA VRAMI a. Sozliik Anlam1 :

Na't kelimesi, Arap~a ne-'a-te fiilinden, fa'l vezninde siilasi bir mastardrr. Na 't, sozliikte bir §eyi vasfetmek, medih ve ovgiiyle beraber tammlamak ve anlatmak, miibalagah bir §ekilde vasfetmek, medih ve sena ederek vasrllanm gostererek bir §eyi anlatmak anlamlanna gelir. Coguiu nu 'ut §eklindedir23. Aynca gramerde "Bir ismi niteleyen stfat" kar§1hgiDda da kullamlmaktacitr24•

b. Terim Anlam1 :

Terim olarak ise na't, i•EvsMu medayih-i Cenab-1 Risfilet-Penahl'yi miitezammm kaside", "Hz. Peygamber (sav)'i oven ve vasfeden kaside, na't-1 §erif', "Peygamberimiz (sav)'i methederek yaztlan kaside", "Efendimiz Hz. Muhammed (sav)'i methetmek maksadtyla yaztlan §iirler" vb. anlamlara gelmektedi.r25.

Hz. Peygamber (SA V)'in mehdine dair yaztlan manzfuneler ic;in na 't, na't-1 §erlf, na't-1 nebevi, na't-1 peygamberi, na't-1 resfil tabirleri kullamlrrken, dort halife (Ebu Bekir, Omer, Osman, Ali)'nin medihleri hakkmda yaztlan manzfunelere "Na't-1

<;ar-Yar",

yalmz Hz. Ali'nin mehdi hakkmdakilere de "Na 't-1 Ali" denir26.

PERTEV PA~A VE NA'TI

Divan edebiyatmda, Peygamberimiz (sav) ic;:in yazllan na'tlar c;:ogunluk te~kil etmekle beraber, diger peygamberler, a~ere-i mtibe~~ere, dart halife, Hz. Hasan ve Hz. Hiiseyin, Hz. Hazma, Hz. Abbas, Ebu Hanife, imam Safii, imam Mfilik, imam Ahmed, imam Buhfui, imam Muslim ve Seyh ibni'I-Vela, Abdfilkadir Geylani gibi sahabi, alim, mezhep imamlan ve tarikat buytikleri hakkmda da na 'tier kaleme abnnn§tir27. Fakat na 'tin en me§hur ve en yaygm manas1 Hz. Peygamber (sav)'in oviildugu §iirlerdir. XVI. asrrda, iran sahasmda Hz. Ali hakkmda yazilmt§ olan na 'tier geni~ bir yer tutmaktachr28.

Divan §airlerinin hemen hepsinin na't yazd1g1 bilinmektedir. Na'tlar, ~airlere ait Divan'larda genelde tevhid ve mfinacat bOlumlerinden sonra yer almakla beraber, sadece na 'tla ba~layan Divan'lar da mevcuttur. Tevhid, mfinacatlar gibi, Divanlar dt~mdaki islami eserlerin ba~mda yine na 'tlar yer almaktachr29.

c. Konusu:

Na 'tm konusu edebi bir dille bir ~airin Sezai Karakoc;:'un kaleminden §U §ekilde anlattlnu~rr:

"insanm ufku mu'mindir. Mii'minin ufku Peygamber, Peygamber'in u:tku da mutlak gerc;:eklerin habercisi, her peygamberi §ahsiyetinin katlannda bir yaprak gibi bulunduran son Peygamber ... Peygamber, nastl insanm ufkuysa, na't da §iirin ufkudur.

Na 't, insanm, kendini Peygamber'de aramas1, gen;egi onun c;:evresinde

dola~arak bulmaya c;:ah§mas1, ona yakla~maya c;:ah~arak yaratih§rn s1mna

erilecegini idrak edi~idir.

Na't, Peygamber'in ~iirle yaptlmak istenen bir portresidir. Her ~air, durdugu terden ve gorme kabiliyeti olc;:iisunde ona bakar; o buyiik mtikemmelligin kar~1smdaki duygulariru zaptetmeye c;:ah~tr. Biitfin na 'tlar adeta, tarih boyunca yapdan tek bir portrenin farkh cephelerden hirer omegi gibidir ve tek bir portre ic;:indir. Bir portre ki, tarih ve insan devam ettikc;:e bitmeyecektir. Biitfin na'tlar, bir me~ale orman1 gibi partldar, insanhgm ilstfinde; ve insanllk, Peygamber'e dogru bu 1~1klarin altmda sevinc;:le, a~kla, giivenle yiiriir.

Na 't, en ileri ve en miikemmel bir sevgi abidesidir.

Na'tta, biitfin unsurlar, kelimeler, nusralar ve biitiiniiyle ~iir canhchr. Na 'tm atmosferi, sahabelerin ic;:inde bulundugu atmosferden bir omektir. Peygamberlik yolunun diri havas1ru tatmak. Yani na't, sahabelige bir uzaru§. 0 ideal diinyadan bir 1~1k, bir renk, bir ses getirmek, oraya bir yiirek, bir goniil ta§tmak geleneginin ~iirdeki c;:ah~rilasmm bir verimidir.

Fuzftli'nin Su Kasidesi'nde insan, denizini arayan bir kaynak suyu gibi, o aleme dogru gider. 0 alemin a§k ve aynllk ac1s1yla ba~1m ta§tan ta~ vurup gezer.

Seyh Galib1

in na 'tmda da insan, ebedi sultanhgt ilfilli takdirle takdir ve ilfilli hUkiimlerle teyid edilmi§ olan Peygamber (sav)'i, sonsuza kadar butiin ufuklan dolduran funmetinin ortasmda, dimdik ve pml pml durur gibi

.• •• 1130

gorur.

Na 'tlarda, Peygamberimize kar§t duyulan muhabbet, sevgi ve saygi dile getirilir. 0 (sav), be§eriyetin en hayirhs1drr; alem 0 (sav)'nun nuru ile aydmlanmt§tlr. Hie; kimse Allah'a yakla§mada 0 (sav)'nun ula§tlgt makama erememi§tir. insanhgm ruhlanna ytikseklik bah§eden 0 (sav)'dur. 0 (sav), her hastal1gm devas1, Cennet yolunun klavuzu, Hakk'm Habibi'dir. Allahu Tefila, ismin 0 (sav)'nun ismine yakm kt1mI§tlr. Peygamberimizin 9e§itli meziyetleri, butiin glizel stfatlan anlaulchktan sonra, dogdugu zaman meydana gelen harikulade hadiselerden bahsedilir. Uzunca olan na 'tlerin hemen hepsinde mii§terek olarak zikredilen mucize Sakku'l-Kamer(Ayin yanbnas1 mucizesidir31.

Peygamber a§kl ve sevgisini ihtiva eden na 't, aym zamanda a§k ve sevginin mfisikide terennlim edildigi bir §ekildir. EdebiyatlmIZda kasideden tek rmsraa kadar butiin nazim §ekilleriyle, aym zamanda nesirle ele ahnan bu till; Tlirk Din Mfisikisi'nde; hem cami hem de tekke musikisine dahil bir §ekil olmu§tur. Bu sebeple na 't kelimesinin manalan iizerinde dururken musiki terimi olarak "ilfilll usftlleriyle bestelenen, ilfilliden daha uzun, daha ta:iltanah, daha tumturak11, daha agrr ve daha ytiksek olmasina dikkat edilen11 ve edebiyatim1zdaki manzfun na 'tlarm bestelenmi§ §ekline verilen bir isimdir. Itri'nin Rast makammda ve Darb-1 Tfuki usfillindeki me§hur eseri, bu §eklin Tlirk Musikisi'ndeki §fiheseridir32•

Bir de na 't mastarmm nisbe eki alrm§ na 'tiyye §eklindeki kull3Illffil vardrr. Bu §ekildeki kullanim yalmzca Enderunlu Faztl Bey'in Divan'mda. gorillmektedir. 0, Divan'mda

Hz.

Peygamber dt§mda Hz. Ebil Bekir, Hz. Ali, Meviana, Sah-1 Nak§ibend, Seyh Abdiilkadir Geylam ve Ahmed er-Rif"ai gibi §ahislara yazd1g1 na 'tlar ic;in na 'tiyye terimini kullanmi§llr33.

Na't yazanlara na 'tgu, Cuma giinleri bazi selatin camilerinde ve tekkelerde giizel sesle na't okuyan hanende ve zakire na 'than denir. Glizel na't okumakla me§hur olanDede Efendi onemli na'thanlardan biridir34.

Na'tlarm §iiri ekseriya don rmsrah, bazen de be§ hatta on iki m1sral1dtr35.

Osmanh §airlerinin hemen hepsi na 't yazrm§larsa da ic;lerinde en c;ok na 't yazan istanbullu Nazim ile Neccarzade Seyh Rtza1

dtr3

6

• Tlirk §iirinin en

onemli na 'tlan arasmda Fuzftli'nin Su Kasidesi'ni, Seyh Galip ve Seyyad Hamza'mn Na'tlan, Siileyman Celebe'nin Mevlid'i, Hilye-i Hdkani,

Mirar;nameleri, Nazim'in na 'tlan, Cumhuriyet devrinde ya§alill§ miihtedi ve

mevlevi bir §air olan Y aman Dede'nin ic;li, derin ve yamk §iirleri zikredilebilir37•

Tlirk edebiyatinda, hem sayi hem de nitelik baklrmndan oldukc;a onemli bir yer tutan ve Peygamber a§klm dile getiren na'tlar, yabanc1 Tiirkologlann da dikkatini c;ekmi§tir. Bunlardan Anne-Marie Schimmel, Tiirk §airlerinin

PERTEV PA~A VE DURR-i MUSAFFA NA'TI

yazd1g1 na ·ttardan yapt1g1 antolojileri Almanya ve Amerika'da terctimeleriyle birlikte yay1mlad1gm1 ve btiyiik bir alaka gordiigunti ifade etmektedir. Kendisi Hristiyan olmasma ragmen, Hristiyanlar arasmda ve bilhassa Amerika'da boyle bir duygunun ve bu tiir 9ah~malann olmad1gma i~et etmektedir38. Bunun yanmda Alman ~leri Goethe ve Rilke'nin Hz.

Peygamber (sav)'i oven ~iirlerine de burada i~et etmemiz gerekir.

Tiirk edebiyatmda na 't teriminin bu denli yaygm kullamh~1na kar~1hk Arap edebiyatmda bu tfir i9in medih, Fars edebiyatmda ise sitayi§ terimleri

kullanllffil~t1r39 .

d. Medih Kavram1

Tiirk Edebiyat1'nda na't kavramI sadece Hz. Peygamber'e ve sahabenin ileri gelenlerine yazilan kaside tiirleri i9in kulJamhrken, Arap Edebiyatmda medih kavrammm daha geni~ bir anlamda kullan1ld1gi gorillmektedir. Hz. Peygamber'i ovmek amac1yla yaztlan ~iirlere medih dendigi gibi sultan, vezir, vali, kumandan gibi bir devlet adamimn, bir kavmin ya da gelen olarak Arap milletinin ovtildugu ~iirlere de medih ach verilmektedir. Bu ovgtiler bazen ge9im saglamak, bazen siyasi bir menfaat elde etmek bazen makam ve mevki sahibi birisinin ~errinden korunmak gibi bir 9ok gayeye yonelik yaz1ld1g1 gibi s1rf bir insana olan sevgiden dolayi da bu tiirden ~iirler yaztlm1~1u40.

Sairlerin medih ~iirlerini gazellerle de giizelle~tirdikleri gortiliir. Sair, mehdine memleketini, dostlanm, tabiat tasvirlerini, sevin9, htiztin vb. psikolojik durumunu, hayat tecrtibelerini, hikmetli sozlerini ve ogutlerini de katarak medhiyesini muhteva a91smdan zenginle~tirmi~tir41•

Cahiliye ~iirinde medih tarzmdaki kasidelerde ki~iler kahramanhk, ctimertlik, iyilik, ~arap i9me, ata binme, sava~, yagma. ve esir alabilme konulanndaki kabiliyet gibi Araplann ovtindtigu degerler etrafmda stiylenmekteydi 42.

Hz. Peygamber (sav)'in gonderilmesiyle birlikte Mtisliiman olan ~irler 0 (sav)'nu methetmeye yonelmi~ler, bu ~ekilde Hz. Peygamber i9in soylenen medih ~iirleri ba~lamI~tu. Klsaca "Hz. Peygamber (sav) hakkmda soylenen her ~iir"43 olarak tarif edilen medihlerde ~airier, 0 (sav)'nun yiiksek ahlak1m,

~emaili ~erifini, gtizel soz ve fiillerini 0 (sav)'na olan a~klannda yogurarak

dile getirmi~lerdir. Ka'b b. Malik ve Hassan b. Sabit gibi sahabilerin

soylemi~ olduklan Efendimiz'i oven medih ~iirleri daha sonra yazilan medih

ve na 't ~iirleri i9in ilk numilneler olmu~tur. Hz. Peygamber'in dan bakaya irtihfilinden soma da devam eden bu ovgii ~iirleri i9in mersiye tabiri ·

kullamlmamI~tu44_.

<;tinkii hayatta olan ki~i i9in yaztlan ovgii ~iirlerine medih denirken, oltintin arkasmdan soylenen ~iire mersiye denir45. Oysa 0 (sav)'na

vahyedilen Kur'ful-1 Kerim ve siinneti · seniyyesi ile ogretileriyle aramizda

ya~amakta, 0 (sav)'na okunan her salatii selam kendisine ul~maktachr46.

J. DURR-i MUSAFFA NA'TI VE .;EviRisi

Dizilmi§ inci anlamma gelen Du"-i Musajfd veya Du"etu'l-Musajfd adb na't-1 §erifine daha once de ifade edildigi gi.bi, fi~ ayn §erh yaztlmt§t.tr. Aynca na 't, Pertev Pa§a'nm matbu olan Divan'tnm ba§mda da yer ahnaktadtr47.

~imdi be§ mtsrah olarak yaztlmt§ na 'tm once Arap~a metnini soma da

Arap~a ve Ti.irk~e §erhlerinden yararlanarak yapttgtmtz ~evirisini verecegiz:

'",j.t°'4

~ ~t ~_fa.. ~'~

~ _iJA'

...

~'"".<'-~' _{"' ('...J-,}

_,,,r

.

~

tt').

ti T ~lj

i.,.ia"_;Yl

,'1·

ti

Burasz Haremdir48; kalemle in§a eden

Ar§tzr; azerinde sancak gibi nur-u Muhammed dalgalanan Ezelde yaceltilip §eref9e ebedile§tirilen

Semada degerli, meleklerle destekli

Goklerin ve yerin efendisi efendimiz Muhammed

~~_; ~f

':.([.,.

~ Ll:;JI ~fol

~~~l t:J~ ~

~~' ~~t

~~~ i~' ~ ~~.J ~ tAi:.

L;\S

~..

_

... ,,._

~ ~ ~

,

t.-.J~

r , ... ..) .

j ~lt'fi··<.>~,~~· Nurunun parlaklzgmdan batan varlzklar aydmlanan

Peygamberligi kalplerdeki szrlarz ortaya 91karan 0 (sav) 'dur ezelde hi9bir varlzk yokken var olan 0 (sav)'dur gecenin karanlzgmda dolunay gibi dogan Hidayetin dogdugu gilne§ Efendimiz Muhammed

"•tbj\ _ 1'\.:.. • ,, ~' _"...,. ~' ,

t...a

U'

r-

,,,r

<.S ~ I r:- ~

-:.·."\!".!

11

t.

tr -:. ,

"° I · ... ·--.~ , b.

~ i.s»- _y.is <.S ~-

v---

~

.

~ ll ..

'1···

~I ,jt_i~ ~

Bir yildzz gibi parlayzp cehalet karanlzklarma l§lldayan Tepedeki giine§ gibi yukselip varlzklara nur sa9an Rabbini goren beri olarak her tiirlii mahzurdan

42

PA~A

Sireti miinezzeh olan butiin be§eri kusurlardan

Kudsi cevherlerin yzld1z1 Efendimiz Muhammecf9

Yiice zatmdan ilimler ortaya pkan.50

Sag elinde giizellikler toplanan

Allah'm dini gelmeden once de peygamber o/an.51

A.dem (as), 0 (sav)'na §ehddet getirerek kalkm1§ r;amur halinden

Dost/arm goz aydmllg1 Efendimiz lvfuhammed

Cemalinin nuru ezelde parlayan Giizelligiyle Yusuf (as)'u a§an

:t:..w:..JI .. At •. 1-_ "·I ~ , _. , . 09 (..},4 ~- , , • .J.Y ~I

·u:.i •

t .. ~-..

u

, ~ ~i..s--- ~'-' ~~1- ... ~- .. , :.tc::, Li , ~ y, \-""' _) ~tl..JI ~ ~. ~·

i .. , ,

1 · , .. , (j,4 _)~_)_)

1\1usa (as), fesahatte yiiriimii§ izinden

jsa (as), Ravzas1m ziyaret ir;in gelmi§ semadan

Biitiin peygamberlerin oviinr; kaynag1 efendimiz Muhammed

-~ ,•,'.1\ ."I __ 11. ~ , •

t!i

~·

,

r---

~':: J

u.a

_)_J -~ .. -:. 11

w ·.

4.nJ .. _.,

u:is. t-:- ,, (j,4

c

Ji:! .. . _1.:..:.'.1\ -:.l'.:.11. Ajl~ "·' "',.,

r---

~--: _JC _,;A fe

-".:.."."'.1\ .IC::•., Ajt.i...:i. c& IS~

~~UC , .J

~ts'\!··· ,.~)11E:w4.lJ..J

Kokusu giildiir saba riizgar1yla yaylian Ne ho§tur o sozler tebessiimlii agzmdan r;1kah

0 (sav) e§siz bir cevherdir yiiksek ah/aka sahip olan

0 (sav) bir incidir sifatlar1 m1sralara s1gmayan

Peygamberlik tacmm zineti Efendimiz lvluhammed

.uG uL.i ' • .. Uli tr .~ 1t -··-· --~ .-9' ..}"WJ ~4~~~~J~u~ <LiL _{.. . ... . y} 1...Jf A ~ _up '" - _~ -r.~ <: u~ _...

' '-

_<..»i <LiL u'.JlS ~ ,.,. ., , ,,. ~ -.

·t

• . . - . ~u~U:!

Kapzsznzn kubbesi arijlerin lablesi Kapzszmn perdesi Arafat'm vakfesi Kapzszmn topragz Kabe'nin Hi/ bolgesi

Muradzmdzr a/mmm kapzsmdaki latmirlerin topuklarma degmesi Pertev aciz bir kuldur, ancak Efendimiz Muhammed

Rabbim! 0 (sav)'nu katmdayuce/tttn

Wt! _- ~.lJ _{.. .. l.J:H} -. "' ~ _.) LS LI _{• .)}

f '{j - .. •.i __. ~'

4.t1

~~

,

Lui

"""' ~.;A " .. .. .)

W1.l 4

·.t ... t~·

-

4

"'t-... ~ ....}U ... u...:a

O(sav)'nu o gece uyamk bir ha/de yuriittan 0 (sav) 'na ebediyyyen salat daima selam olsun

Ummeti Ramazanlarz orur;la sardarsan $efaat bayram1m1z Efendimiz Muhammed

Sonm;:

Asn saadetten itibaren peygamber sevgisinin edebiyatnruzda ayn bir yeri olmu§tur. Hz. Peygamber (sav)'in peygamberligini ilan etmesinden itibaren §airler, m1sralanyla O'nu ovmii§ler, O'nun §emailini ve ahlalaru anlatmt§lar, O'na olan sevgi ve a§klanm ifade etmi§lerqir. Bu edebi gelenek Osmanhlarda da devam etmi§, §aider, Divanlanm O'na yazd1klan na 'tlarla stislemi§lerdir.

i§te bu §airlerden birisi de Osmai1h devlet adamlanndan ve de Hz. Peygamber (sav)'in neslinden olan Pertev Pa§a lakaph Mehmet Said'dir. 0, be§ m1sra tizerine sekiz kttadan olu§an ve her k1tasmda ayn bir kafiyenin gozetildigi bu na'tmda, Ravza-y1 Mutahhara'nm degerinden ve Hz. Peygamber'in ·Allah katmdaki yiiceliginden bahsetmi§tir. Na'tta, Hz. Peygamber'in tistiin vas1flan anlatihrken hiiyiik ol9fide te§bih ve istiare sanatlanndan yararlamld1g1 gortiltir. 0, cehalet karanhklanm aydmlatmas1 a<;1smdan giine§, ay ve ytld1za; diger insanlara tisttinltigfi a91smdan inci ve cevhere; giizel kokusu itibariyle de giile benzetilmi§tir.

..

PA~A 1

Mahmud Kemal inal, Son Aszr Turk $air/eri, MEB Yay., istanbul, 1969, III, 1309. Bu ~erhlcr Siileymaniya Ktitiiphanesi Pertev Pa~a Boliimti no. 279'da bir mecmua ir;inde bulunmaktadu.

2

inal, a.g. e., III, 1301.

3 •

· Inal, a.g.e., III, 1301.

4 .

Inal, a.g.e., III, 1301.

5

inal, a.g.e., III, 1302; Serafeddin Turan, "Pertev Pa~a" mad., lv!EB hlam Ansik/opedisi, IX, 554.

6 .

Inal, a.g.e., III, 1302; Turan, a.g.e., IX, 554.

7 .

Inal, a.g.e., III, 1302.

8 .

Inal, a.g.e., III, 1302.

9

inal, a.g.e., III, 1302; Sahaflar Seyhizade Seyyid Mehmed Es'ad Efendi, lTak'anuvis Esad Efendi Tarihi (Bahir Efendi'nin Zey/ ve j/dveleriyle)

1237-12./111821-1826, N~r. Ziya Y1lmazer, OSAV, istanbul, 2000, s. 438.

10

inaL a.g.e., III, 1302-1303;; Turan, a.g.e., IX, 554-555.

11

inal, a.g.e., III, 1303-1304;; Turan, a.g.e., IX, 555.

12

inaL a.g.e., III, 1304; ; Turan, a.g.e., IX, 554; AnaBritanica, Ana Yaymc1hk, istanbul, 1990, XVII, 541.

13

Orban Siireyya, Sicilli Osmani,, IV/II, 206.

14

inal, a.g.e., III, 1304-1306; ; Turan, a.g.e., IX, 555.; M.B. Poujoulat, Voyage en l'Asie Mineure, Paris, 1841, I, 227 vd;

15

inal, a.g.e., III, 1307;; Turan, a.g.e., IX, 555-556; Osman Nuri Pererneci, Edirne Tarihi, istanbul, 1940, s. 278.

16 .

Inal, a.g.e., III, 1309. ·

17 .

Inal, a.g.e., III, 1309. ·

18

Hur Mahmut Yiiceer, Osmanlz Toplumunda Tasavvuf (19. YuzyII), insan Yaymlan, istanbul, 2003, s. 263; Bursah Mehmet Tahir, Osmanlz lvfiiellifleri, II, 114.

19 .

Inal, a.g.e., III, 1309.

20

Pererneci, a.g.e., s. 279 .

..,]

.

- Inal, a.g.e., III, 1309.

22

inal, a.g.e., III, 1310; Mehrnet Tahir, a.g.e., II, 114.

23

ibn Manzur, Lisdnu'l- 'Arab, II, 99; Feyyfiml, el-Misbahu'l-Munir, II, 612; Semseddin Sarni, Kdmus-i Tiirki, Enderun Kitapevi, istanbul, 1989, s. 1464; Abdullah Yegin vd., Osmanlzca-Tiirkr;e Ansiklopedik Buyuk Lugat, Ttirdav, istanbul, 1992, s. 769; Emine Yeniterzi, Divan $iirinde Na 't, DiA Yay., Ankara, 1993, s. 1.

24

Semseddin Sarni, a.g.e., s. 1464.

25

Semseddin Sarni, a.g.e., s. 1464; Yegin vd., a.g.e., s. 769; Adem <;alt~kan,

Fuzuli'nin Su Kasidesi ve $erhi, Diyanet i~leri Ba~kanhg1 Yaymlan,

Ankara, 1992, s. 35.

26

Tahiru'l-Mevlevl, Edebiyat Lilgatz, Enderun Kitapevi, istanbul, 1973, s. 113; Yeniterzi, a.g.e., s. l; Mehmet Z. Pakalm, Osmanh Tarih Deyirnleri ve Terirnleri Sozhigu, istanbul, 1983, II, 664.

27 y _emterz1, . . _{a.g.e., s. - .} 1 2

28 _<;alt~an,

a.g.e., s. 35.

29 _<;alt~an,

a.g.e., s. 35.

30

Abdullah Oztemiz Haettahiroglu, Hazret-i Peygamber'e $iirler Antolojisi (Na 'tlar), Yagmur Yaymlan, istanbul, 1996, s. 6-7; Yeniterzi, a.g.e., s. 2.

31 _{<;alt~an, a.g.e., s. 35.}

32

Ytlmaz Oztuna, Turk Musikisi Ansiklopedisi, istanbul, 1974, II, 64; Nuri Ozcan, On Sekizinci Aszrda Osmanlzlarda Dini Mtlsiki, istanbul Yliksek islam Enstitiisfi, Y ayimlanmann§ Ogretim Uyeligi Tezi, istanbul, 1982, I, 40; Yeniterzi, a.g.e., s. 2.

33

Enderunlu Faztl Bey, Divan, Bulak, 1258, s. 24-31; Yeniterzi, a.g.e., s. 2-3.

34

Semseddin Sarni, a.g.e., s. 1464; Yeniterzi, a.g.e., s. 3; Pakalm, a.g.e., II,

664; Turk Dili ve Edebiyatz Ansiklopedisi, VI, 529; Oztuna, a.g.e., II, 64.

35

Pakalm, a.g.e., II, 664.

36

Tfilriru'l-Mevlevi, a.g.e., s. 113; Pakahn, a.g.e., II, 664.

37

Bekir Oguzba§aran, "Na't Gelenegimiz ve Muhsin ilyas Suba§t'run Siirlerinde Hz. Peygamber (sav)", jsldmi Edebiyat, Ocak-Mart 2001, istanbul, s. 24.

38

Oguzba§aran, a.g.m., s. 24.

39 y _emterzt, . . _{a.g.e., s. .} 3 40

Mahmud Salim Muhammed, el-Meddihu'n-Nebeviyye hattd Nihdyeti'l-'Asri'l-Memluki, Daru'l-Fikr, Beyrut, 1996, s. 47-48.

41 _{Salim Muhammed, a.g. e., s. 48.} 42

Salim Muhammed, a.g. e., s. 48.

43

Muhammed b. Sa'd b. Huseyn, el-Meddihu'n-Nebeviyye beyne'l-Mu 'tedilin ve'l-Guldt, Riyad, 1986, s. 9.

44 _{Salim Muhammed, a.g.e., s. 51-54. Ancak Salim Muhammed'e gore}

baz1lan Hz. Peygamber'in ahirete irtihalinden sonra sahabenin soyledigi §iirler i¢m mersiye ifadesini kullanmt§lardtr.

45

ibn Re§ik el-Kayravani, el- 'Umde

fl

Mehdsini'§-$i 'ri ve Adabihi ve Nakdihi, Daru'l-Ceyl, Beyrut, 1972, II, 147; Sa'd b. Huseyn, a.g.e., s. 9.

46

Salim Muhammed, a.g.e., s. 56.

47

Pertev Pa§a, Divan, Babt Hazreti Seraskeriye Matbaas1, istanbul, 1256, s. 2-3.

48

ilk §arihe gore Harim ifadesinden maksat Mescidi Nebevi iken, diger §arih Vezirkoprillu Ali Cami'ye gore maksat Kabe'dir. Ancak §iir bir biitfin olarak goz onfine almd1gmda Harim'den maksadm Mescidi Nebevi olmast daha kilvvetlidir. Bkz. Me~hul Yazar, Durr-i Musaffd $erhi, v. 4a; Vezirkoprulu ·Ali Cami, el-Murtecd 'aid Kasideti Durr-i Musajfa, SUleymaniye Kutiiphanesi Pertev Pa§a Bollimu, no. 279, v. 78a.

49

ilk §arihe gore kutbu devtiiri'l-uld'dan maksat kudsi cevherler degil, yedi kat gok, ar§ ve kiirsfi olup Efendimiz bunlann kutbu yani yortingesidir. Bkz. Me~hul Yazar, Durr-i Musajfd $erhi, v. 22a-22b.

50

Vezirkoprillu Ali Cami'ye gor cebin/alm'dan maksat cuz'i ve killli alakaya binaen zatt ve gfizelligidir. Suhuf lafztrun, cebin lafzma muzM olmas1 NUSHA, YIL: V, SA YI: 18;Y AZ 2005 45

PERTEV PASA VE DURR-i MUSAFFA NA'TI

mu~ebbehun bih'in mu~ebbeh'e izafeti kabilindendir. Bkz. Vezirkopriilii

Ali Cami, a.g.e., v. 88b-89a.

51

Burada "Bizim biitiin peygamberlerden: Senden, Nuh'tan, ibrahim'den, Musa'dan, Meryem oglu isa'dan soz ald1g1m1z1 hatirla. Biz onlann hepsinden saglam bir soz ald1k" (Ahzab 3317) ayetiyle "Ben yarat1h~ itibariyle peygamberlerin ilki, gonderili~ itibariyle sonunculany1m11

ve

11

Adem, su ve ~amur halindeyken ben peygamberdim" (el-'Aclfmi, Keifu'l-Hafd' ve Afuzilu'-ilbds 'amma'§tehera mine'l-Ehddisi 'aid Elsineti'n-Nds, Darn ihya'i't-Turasi'l-'Arabi, Beyrut, 1351, II, 128-130) hadis-i ~eriflerine

i~aret vardu. Me~hul Yazar, Durr-i Afusajfd $erhi, v. 26b-27a.

Ekrem Bekta, •

Ozet: Erzurumlu ibrahim Hakkt, XVIII. ytizytl tasavvuf edebiyatnnn en onemli temsilcilerinden birisi olup, Marifet-name adlt ansiklopedik eseriyle me§hur olmu§tur. Hacimli bir Divan'a sahip olan Hakkt'mn §ehir ovgiislinde ui; manzumesi vardtr. Bunlar, Hasankale, Bitlis ve Tillo'dur.

Sairin

Tillo methiyesi diger iki manzumeden farklt olarak Arap~ yaztlmt§ttr. Bu yaztda, bugiine kadar §airle ilgili yaptltm§ i;alt§malarda hii; deginilmemi§ bu manzume ele almacakttr.

Anahtar Kelimeler: ibrahim Hakkt, §ehir methiyesi, Tillo ovgiisli, Divan

§iiri.

Tillo's Verse by Er.mrumlu ibrahim Hakkl

Abstract: Erzurumlu ibrahim Hakkt, who was well known as author of mystery and encyclopedic book "Marifet-name" in the literature world, one of the representative of XVIII th century Islamic Mysticism ("Sufism"). There

are three piece of poem related to city praise of ibrahim Hakkt. These cities are, Hasankale, Bitlis, and Tillo. Tillo's verse was written as Arabic as to be different from the others. In spite of many investigation was done about "Erzurumlu ibrahim Hakkt" by many researchers, nobody studied on Tillo's verse. In this article, as city praise, Tillo's verse is being studied that it is not touched upon until today.

Keywords: ibrahim Hakkt, the praise of city, the praise of Tillo, Divan poetry.

·Ar§. Gor. Dr., Harran Uni. Fen-Edb. Fak. Tlirk Dili ve Edebiyat1 BolUmu, (e-posta: ekrembek13@yahoo.com)