Or han Oğuz
*SPACE AS AN ASPECT OF CIVILIZATION IN THE POEM ‘AN EID**’ MORNING IN SÜLEYMANIYE
ABSTRACT
This article is a study of the way space is used in Yahya Kemal Beyatlı's poem 'An Eid morning in Süleymaniye'. The poet takes 'space' as the source of his ins-piration and creates the composition of his poem based on it. He turns emotions evoked by the architectural structure of the space into elements of sound and light and thus recreates in his poem a Turkish civilization in unity and harmony as an abstract reflection of this structure. The civilization embodied by this structure emerges as a whole created by the unification of man, time and space.
Keywords: Space, time, man, harmony, civilization
ÖZET
Bu ça lış ma da Yah ya Ke mal Be yat lı’nın “Sü ley ma ni ye’de Bay ram Sa ba hı” ad lı şii rin de mekânın kul la nı mı üze rin de du ru la cak tır. Şa ir, mekânı şii rin il ham kay -na ğı ola rak al mış ve şii rin kom po zis yo nu nu mekâ-na da ya lı ola rak kur muş tur. Şa ir, mekânın mi ma ri ya pı sı nın çağ rış tır dı ğı duy gu la rı me tin de ses ve ışık öğe -le ri ne dö nüş tür müş ve ya pı nın so yut bir yan sı ma sı ola rak bir lik ve ahenk için de bir Türk me de ni ye ti oluş tur muş tur. Ya pı dan yan sı yan bu me de ni yet, in san, za -man ve mekânın bir le şe rek uyum için de oluş tur du ğu bir bü tün şek lin de or ta ya çık mış tır.
Anah tar Ke li me ler: Mekân, za man, in san, ahenk, me de ni yet
* Do kuz Ey lül Üni ver si te si Eği tim Bi lim le ri Ens ti tü sü, Dok to ra Öğ ren ci si. ** Muslim festival.
Gi riş
Yah ya Ke mal, kla sik Türk şi iri ni mo dern söy le yi şe ta şı ma sıy la ve ya mo dern Türk şi iri ni yer li bir kö ke bağ la ma sıy la ta nı nır. Bu nu kla sik Türk şi iri nin bi çi mi ni kul la na rak yap ma sın dan da ha önem li si, Türk me de ni ye ti ni şii rin de, her yö nüy le bir du yuş kay na ğı hâli ne ge tir me si dir. Ki mi za man bir sa vaş mey da nı, ki mi za man da fa -kir bir semt te ha ya tın akı şı oku ra bu me de ni ye tin at mos fe ri ni ve rir. Bu at mos fer, Türk me de ni ye ti nin maddî ve ma nevî her un su run da bir bir li ği vur gu lar. Bi rin ci’ye gö re Yah ya Ke mal “millî var lı ğı mı zı dil den millî ben li ğe, ta rih ten dinî ha ya ta, ferdî du yuş ve dü şü nüş şek lin den or tak ru hun ifa de si ne, aşk tan va tan coğ raf ya sı na, mu si ki den mi ma ri ye, or du muz dan in sa nı mı za ka dar her yö nü ile, bir bü tün ola rak iş le miş tir” (1992: 124125). En gi nün’e gö re “ken di gök kub be miz al tın da ya şa yan mil -le ti mi zi, ta ri hi, ya şa dı ğı an ve ge -le ce ği i-le yek pa re bir za man akı şın da gö rür (1994: 54). Yah ya Ke mal’in iş le di ği bu bü tün, Türk me de ni ye ti nin ha ya tı gü zel kı lan bir ahen ge ve doğ ru kı lan bir sağ lam lı ğa sa hip ol du ğu nu an lat mak ve du yur mak ama cı ta şır. Şa ir, İs tan bul Türk çe si ni, bir me de ni ye tin bü tün mekân ve za man la rı nın bir bir -le şi mi ka bul ede rek (Ba nar lı, 1960: 52), bu me de ni ye tin olu şum şek li ne, bu bü tü ne iliş kin gö rü şü nü or ta ya koy muş tur.
Bu ça lış ma da, şai rin “Sü ley ma ni ye’de Bay ram Sa ba hı” şii rin de mekân un su ru üze rin de du ru la cak; mekânın za man ve in san un sur la rı için bir “ter kip” sa ha sı du ru -mu na ge li şi, şai rin Türk me de ni ye ti ni bir bü tün hâlin de al gı la yı şı ir de le ne cek tir. Tan yol, bu şi ir de ki her ke li me nin “bu ye ni uy gar lık şen li ği ni kut sa dı ğı nı” (1985: 71) söy le ye rek şii rin asıl he de fi ni en doğ ru şe kil de be lir le miş tir. Cun bur, bu şi ir de “za -man, in san, eser ve sa nat”ın “bü yük bir bü tün” oluş tur du ğu nu be lir tir (1994: 62). Yah ya Ke mal’in şi ir le rin de ışık un su ru nu in ce le yen Fi li zok, bu şi ir ler de mu si ki ve ışı ğın bir bi ri ne dö nüş tü ğü nü, “Sü ley ma ni ye’de Bay ram Sa ba hı” şi iri nin bir “ışık ima jı”yla baş la yıp bit ti ği ni be lir tir; şii rin baş lan gı cın da ay dın lan ma ya baş la yan gü -nün ışı ğı, so nun da ise şai rin ay dın la nan ru hu nun, içi nin ışı ğı bu lu nur [http://www.ege ede bi yat.org/docs/442.doc (01.01.2007)]. Bu ça lış ma da or ta ya ko nan, ışı ğın ve se sin kul la nı lı şı, bun la rın bir fon ol mak tan çı ka rı lıp bir form hâli ne ge -ti ri li şi, Fi li zok’un tes pit le ri ne pa ra lel dir. Şi ire bir aşk la baş la yan (Ba nar lı, 1960: 64) ve da ha son ra ka dın, me de ni yet, va tan kav ram la rı nı bir bi riy le bağ lan tı lı aşk un sur la -rı ola rak iş le yen şa ir, bu şi ir de bir âşı ğın sev gi li si ni ide ali ze edi şi ne ben zer şe kil de bir me de ni ye ti yü celt miş, bir mekânın at mos fe ri için de onu bir ahenk me de ni ye ti ola rak al gı la mış tır.
Yah ya Ke mal’in şii rin de kuv vet li bir “ma zi” duy gu su var dır; bu lun du ğu anın ver di ği sı kın tı yı geç mi şe dö ne rek gi de rir (Şen ler, 1997: 161). Bu şi ir de geç miş, ya şa nan an la bir le şir; bu bir leş me yi sağ la yan ise mekândır: Sü ley ma ni ye, için de ki ler, için de ki le rin Sü ley ma ni ye’de ya şa dık la rı şa iri bü yü le mek te dir. Bu du rum da şa ir, geç mi şe ol du ğu ka dar ya şa nan an’a hay ran dır, ya şa nan an dan bü yü len mek te dir; da ha doğ
-ru bir ifa dey le, şa ir, geç mi şi ve ya şa nan an’ı ay nı za man di li mi gi bi al gı la mak ta dır.
Va ka ye ri ola rak Sü ley ma ni ye
Şi ir da ha çok tah ki ye li eser le rin çö züm len me sin de kul la nı lan bir yön tem le ele alı nır sa, me tin de ki olay, ana hat la rıy la aşa ğı da ki şe kil de ve ri le bi lir:
1- Ma be de yö ne liş: Şa ir, bir bay ram sa ba hı Sü ley ma ni ye’ye yö ne lir. Ma be de yö ne lir ken git tik çe ar tan bir he ye can du yar; için de bir ay dın lık uya nır.
2 Ma bet te bu lu nuş: Ma be de yö ne len yal nız ca şai rin ken di si ve ora da ki ler de ğil dir; on la ra öte ler den ge len ler de ka tı lır. Ke sin ti siz bir ta rih çiz gi si üze rin de in san lar bir ara ya ge lir: Geç miş te ki ler ve ya şa yan lar ay nı za man di li mi ni pay la şır lar. Ma -bet, gök yü zü ne, öte ye açıl mış bir ka pı gi bi dir; bu dün ya ile öte dün ya yı ay nı mekân-da yan ya na ba rın dı rır. Bu nun ya nın mekân-da ma be din bir ara ya ge tir di ği baş ka mekânlar da var dır: ül ke ler, şe hir ler, semt ler. Şa ir, ma be din yal nız ca bir mü hen dis lik ha ri ka sı ol ma dı ğı nı, bu nun öte sin de an lam lar ta şı dı ğı nı fark eder. Bu an lam la rı ona yük le yen, bir mil let ta ra fın dan in şa edil miş ol ma sı dır; bu mil le ti tem sil eden sı ra dan bir ki şi, isim siz bir as ker de ola bi lir: ne fer es vap lı bi ri.
3- Ma bet ten ay rı lış: Şa ir, ma be din için de so lu du ğu at mos fer den son ra tam bir ay dın lan ma ya şar.
Bu üç ke sit, şii rin an lat tı ğı ola yın mekâna da ya lı bir kom po zis yon için de ve ril -di ği ni gös ter mek için çı ka rıl mış tır.
Şi ir de mekâna, za ma na ve in sa na da ir ifa de ler
Şi ir de ge çen mekân, za man, in san kav ram la rıy la doğ ru dan il gi li ifa de le rin kı -sa ca ir de len me si, şii rin tah li li ne kat kı -sağ la ya bi lir.
Şi ir de Sü ley ma ni ye Ca mii şu ifa de ler le anıl mış tır:
Sü leymâni ye, ilahî ya pı, Tan rı nın mâbe di(nin) her bir ta ra fı, İs tan bul’un uf kun da bu kudsî te pe, za fer mâbe di, ulu mâbed, hen de se den bir âbi de, Kub be (n) al tı (nda), Ulu mâbed, ön sâf, ulvî eser
Sü ley ma ni ye ile il gi li bu ifa de le re ba kıl dı ğın da, onun mi marî ya pı sın dan zi ya -de, millî ve ilâhî ya pı sı nın vur gu lan dı ğı gö rü lür. Bu, şai rin, Mi mar Si nan’ın so mut ese ri üze rin den so yut de ğer ler üret me si dir. Bu an lam da, ken di me de ni yet id ra ki içe -ri sin de Mi mar Si nan’ın ese -ri ni baş ka bir açı dan, ye ni den üre tir.
Şi ir de Sü ley ma ni ye İs tan bul’un mer ke zi ne, İs tan bul ise “hür ve en gin va tan” ola rak vas fe di len Os man lı’nın kal bi ne yer leş ti ri lir. Üs kü dar, Hi sar, Ka vak lar ve Ada
-lar, İs tan bul’un şi ir de anı lan semt le ri dir. Bu mer ke zin, İs tan bul’un, et ra fın da yer alan şe hir, eya let ve di ğer mekânlar ise şun lar dır:
Ma laz girt ova sı, Bur sa, Kon ya, İz mir, Çal dı ran, Mo haç, Ko so va, Niğ bo lu, Var na, Tu nus, Ce za yir, Bel grad, Bu din, Eğ ri ve Uy var, Be ya zid, Van
Aşa ğı da sı ra la nan, mekâna da ir ifa de le rin bir kıs mı ise, yu ka rı da sı ra la nan mekânla rı ma nevî bir at mos fe re bü rün dür me fonk si yo nu gö rür:
ken di gök kub be miz, bü tün mem le ket, gök, ne ga rib âlem, ha va, ufuk, se fer ler le açıl mış ni ce yer ler, yer, va tan, ced le rin mağ fi ret ik li mi, bir yer, yurt, bu top rak, ka lan her yer, kay bet ti ği miz yer ler, kar şı dağ lar, gül bah çe le ri, gök, yüz ler ce şe hir, çok ya kın, çok uzak lar, uzak tan uza ğa, her yan, ne re ler, de niz uf ku, ye ni doğ muş aya bak tık la rı yer Şa ir, de ğer üret me ça ba sı nı mi marî ya pıy la sı nır la ma mak ta, bü tün bir coğ raf ya -yı dik ka te al mak ta dır. Bu coğ raf ya, “ken di gök kub be miz” ifa de siy le özet le ne bi le cek, ide ali ze edil miş bir mekânı işa ret eder.
Şi ir de ki za mana da ir ifa de ler de geç mi şin ön pla na çık tı ğı, ya şa nan anın da onun la bir bağ lan tı fonk si yo nu gör dü ğü söy le ne bi lir:
bay ram sa ati, do kuz asır, toz lu za man per de si, an, ge ce nin bit me ğe yüz tut tu ğu an, ta rih, ge ce, gün düz, sa bah, se ne ler den be ri, bir za man, her za man, bu gün, se her, ha tı ra lar rüz -ga rı, bu bay ram sa ba hı, bu sa at ler
İn sa na da ir ifa de ler de fer din de ğil, ce mi ye tin vur gu lan dı ğı gö rü lür; şi ir de ferdin, bir mil le tin sem bo lü ola rak yer al dı ğı gö rü lür. Şa ir, şir de ko nu şan ses ola rak, bu fer -din tem sil et ti ği kit le ye hay ran dır:
halk, in san ve ha ya let, or du-mil let, ga zi ler, ser dar, iş çi, mîmâr, ruh or du la rı, bir ne fer, bir vâris, bu cumhûr, in san yı ğı nı, her kes, ne fer es vap lı bi ri, bu mü’min, ne fer, bânî, Tür -koğ lu, o, Bar ba ros, ya şı yan lar, er vah, ka dın er kek ve ço cuk
Bir ahen gin so mut yan sı ma sı ola rak Sü ley ma ni ye
Yu ka rı da dö kü mü ya pı lan ke li me le re ba kıl dı ğın da, ay rın tı lı bir sı nıf lan dır ma ya gi dil me den ve ril me le ri ne rağ men, mekândan et ki le nen şai rin, za man çiz gi si, top lum ke sim le ri ve coğ raf ya üze rin de ge niş bir ala na ya yı lan bir me de ni yet un su ru nu iş le di ği gö rü lür. İs tan bul, şi ir de mer kezî bir ko nu ma yer leş ti ril miş tir; bü tün coğ rafî yön le re doğ ru ge niş le di ği ve on la rı ken di ne çek ti ği gi bi alt ve üst le, yer(in al tı) ve gök le iliş ki için de dir. Gök le iliş ki, ye rin al tı nı de ğer len di riş tar zın dan ge lir: ölüm le ba rı şıl mış tır. Sü ley ma ni ye İs tan bul’un bir te pe si ne ku ru la rak, İs tan bul’un iç te ki bir öğe -si ol du ğu ka dar, uf ka ba kan yü zü (ya da yüz le rin den bi ri) ol mak la onun son suz luk la ve uzak lık la olan bağ lan tı sı nı, aşa ğı ve yu ka rıy la iliş ki si ni so mut laş tı rır. Son suz luk, bu me de ni ye tin dün ya yı al gı la yı şı ve me ta fi zik yö nü nü ve rir ken; uzak lık, coğ raf ya
-sı nın ge niş li ği ni ya da coğ raf ya -sı nı ge niş let me ar zu su nu ve rir.
Şa ir, mekânda bul du ğu at mos fer den yo la çı ka rak mekân, za man ve in san kav -ram la rı nı ele alır ken bir bir li ği, kur ma nın pe şin de dir. Bu bir li ği iki aşa ma da ku rar; ilk aşa ma da bu kav ram la rın her bi ri nin ken di için de ki bir li ği ni ku rar, da ha son ra ken di için de bir lik olan bu üç kav ra mı bir leş ti re rek asıl he def le di ği ter ki be ula şır. Bu ter -kip ise Türk me de ni ye ti nin ru hu, ken di si dir. Bu bir lik-ahenk me de ni ye ti aşa ğı da ki şe ma ile gös te ri le bi lir:
Şa ir, mekânda ki bir li ği baş ta İs tan bul ol mak üze re, mem le ke tin her ta ra fı ile öte âle mi bir ara ya ge ti re rek oluş tu rur. İslâm ül ke le ri nin her ta ra fın da ev ler ile me zar lık la rın bir ara da ol ma sı gi bi “ulu mâbed”de bir me zar lı ğa yer ve ril me si bu bir li ğin vur -gu la nı şı dır.
Şa ir, za man da ki bir li ği geç miş ile ya şa nan “an”ı bir leş ti re rek sağ lar. Türk ta ri hi ni 1071 Ma laz girt za fe riy le baş la tan şa ire gö re, bu gün kü Türk me de ni ye ti nin ben -li ği “do kuz asır” ön ce ki bu za fer den iti ba ren yoğ rul ma ya baş la mış tır (Ba nar lı, 1984: 199); şa ir bu me de ni ye tin ta ri hi ni bir de vam lı lık için de al gı lar (Öz bal cı, 1990: 201). Şa ire gö re bir za man üst üs te ye nil gi ler le geç miş te ki ih ti şa mı na ay kı rı bir va zi ye ti ya şa yan “mem le ket”te şa ir, “ha tı ra lar rüzgârı”na sı ğın mış tır; da ha son ra ce mi yet, mağ lup bir hâlde ol sa da geç mi şin fa tih, mu zaf fer ru hu nu ta şı dı ğı için tek rar iz ze ti -ne ka vuş muş tur.
Şa ir, in san da ki bir li ği, gök te ki ruh lar ile yer de ya şa yan la rı ay nı mâbed de bu luş -tu ra rak an la tır. Bu ma bet, yal nız ca mi ma ri özel lik le rin den do la yı şa ir üze rin de et ki li de ğil dir; geç miş te bu ya nıl gı ya düş müş tür fa kat şu an da mekân ona bir uya nış ya şa -tır. Ce mi ye tin özü ve nü mu ne si olan bu in san, ki mi za man ca mi nin ön sâfla rın da ki “ne fer es vap lı bi ri” ki mi za man ise ce lal le ile ri atı lan “or du”dur. Şa ir, “za fer mâbe di nin” mîmârı ola rak da bu fer di gös te rir; böy le ce me tin de adı nı an ma dı ğı Mi mar Si -nan’ın, ese riy le bir me de ni ye tin har cı na kat kı yap tı ğı nı söy le miş ve bir lik için de ki in sa nın her alan da ki ha re ket man tı ğı nı ver miş olur. Sa nat çı nın ken di ni ge ri plânda tut ma sı, Os man lı mimârîsi nin bir özel li ği dir (Be yat lı, 1985: 178). Sü ley ma ni ye’yi
geçmiş (mazi)
yaşanan an
(hâl) öte âlem memleketin her tarafı ervah yaşayanlar
zamanda birlik mekânda birlik insanda birlik MEDENİYET
“hen de se den bir abi de” ol mak tan çı ka ran, al tın da tek bir mi ma rın im za sı ol ma ma sı -dır; bir bir li ği oluş tu ran bü tün bu in san la rın dam ga la rı nın üze rin de bu lun ma sı dır. Kon ya lı, Sü ley ma ni ye kül li ye sin de bu lu nan Si nan tür be sin den söz eder ken şun la rı söy ler: “İm za dan zi ya de eser yap ma yı se ven Si nan, ken di fânî var lı ğı nı bu ilâhî abi de nin kö şe si ne bir im za gi bi koy ma ğa ka rar ver di. Bu ra da ken di si ne mü te va zı ve mi -ni mi -ni bir tür be yap tı. Öl dü ğü za man onu ora ya koy du lar” (1948:112).
Met nin ses ve ışı ğa da ya lı kom po zis yo nu
Bu ra da, şi iri bö lüm ler hâlin de an lat mak ye ri ne, met nin baş lı ğın dan ve me tin de -ki ses ve ışık un sur la rın dan ha re ket ede rek şii rin kom po zis yo nu nu or ta ya koy ma ya ça lış tık.
Ön ce lik le, çö züm le me ala nıy la doğ ru dan bir il gi si bu lun ma sa da, şai rin şi ir an la yı şıy la pa ra lel lik ku ru la rak, Sü ley ma ni ye hak kın da bir ta kım mîmârî bil gi ler ve ri le -bi lir. Os man lı mîmârîsin de, -bi na edi le cek eser le rin ge niş -bir ala nı gör me si ne önem ve ril di ği be lir ti lir. “Her yer den son suz lu ğu gö re bil sin di ye kutsî bir te pe ye” ku ru lan Sü ley ma ni ye, ufuk la rı ku cak lar. “Sü ley ma ni ye kül li ye si, İs tan bul şeh ri nin en muh te şem eser le rin den bi ri dir ve şeh rin umumî gö rü nü şün de ki si lü eti ne hâkim bir du rum -da yer leş ti ril miş tir” (Afetinan, 1968: 30). Yah ya Ke mal’in şii rin de de son suz luk önem li bir te ma dır ve şa ir bu nu “de niz” ve “ufuk”la iş ler. Tanpınar’a gö re o, “şi iri -mi ze de ni zi ge ti re rek son suz lu ğu ru hu mu zun bir ay na sı yap tı” (Tanpınar, 1977: 302). Tanpınar “bil dim ne dir ufuk ta ki son suz lu ğun ta dı” mıs ra ını içe ren “Açık De niz” şi iri ni tah lil eder ken şai rin ne bu “iş ti yak”tan kur tu la bil di ği ni ne de ara dı ğı tat mi ni bu la bil di ği ni be lir tir (1998: 223). Mi mar Si nan Sü ley ma ni ye’yi in şa eder ken se sin ma bet için de ya yıl ma sı ve iyi du yul ma sı için kub be le ri çift yap mak gi bi tek nik ler kul -lan mış; se si yan sıt ma sı için ze min de tuğ la lar dan boş luk bı rak mış tır. Sar fet ti ği bu dik kat ese rin in şa sı nın uzun yıl lar (15491557) al ma sı na ve Ka nu ni’nin tep ki si ne ne den ol muş tur. Ma bet te kul la nı lan oy ma cı lık ve hat sa na tı pen ce re le rin cam la rı na gös te ri len özen le bir le şin ce içe ri de ki gö rü nü mü ve ışık or ta mı nı muh te şem kıl mış tır. Ca -mi nin dı şı gi bi içi de dü şün ce ve es te tik le il gi li kay gı la rın izi ni ta şır: “(…) ca -mi nin iç ala nı nın ta nım la dı ğı yer, iş lev sel bir mekân ol ma nın dı şın da, Tan rı ya ve onun ya rat tı ğı dün ya ya ve sul ta nın gü cü ile müm kün kıl dı ğı dün ye vi dü ze ne hay ran lı ğın bü -tün in cel miş ifa de le ri ni ta şı yan bir kur gu dur” (Er zen, 1996: 74). Yah ya Ke mal’in de eser le ri ni ta mam la mak için uzun yıl lar sa bır la ça lış tı ğı ve se se, ahen ge ver di ği önem bi lin mek te dir. Sü ley ma ni ye’nin in şa sı es na sın da Os man lı’nın dört bir ya nın dan de ği şik din ve et nik kö ken den in san lar ça lış tı rıl mış, ara la rın da “den ge li bir du rum” sağ -la na rak da ğı lım ya pıl mış; bey ler bey le ri ne fer man -lar gön de ri le rek “mer mer sü tun, dö şe me ve da ha baş ka mer mer par ça la rı”nın bu lun ma sı ve gön de ril me si is ten miş tir (Ye ra si mos; 2002: 79, 95). Böy le ce ya pı nın Os man lı’nın coğ raf ya sı nı ve bu coğ raf -ya nın ta ri hi ni top la dı ğı, sen tez le di ği söy le ne bi lir.
Met nin baş lı ğı, şai rin kur du ğu bir li ğin bir öze ti dir: Şai rin yö nel di ği “Sü ley ma
ni ye”, mekânda bir li ği; ya şa yan lar ile ruh la rın bir ara ya gel di ği “bay ram”, in san -da bir li ği; toz lu za man per de si nin ara -dan kalk tı ğı, ge ce nin ye ri ni gün dü ze bı rak tı ğı
“sa bah”, za man da bir li ği işa ret eder. Bu şek liy le baş lık, met nin içe ri ği nin bir ifa -de -de top la nı şı ve kom po zis yo nun yo ğun laş tı rıl mış bir bi çi mi dir.
Met nin ışık la baş la yan, ses le de vam eden ve ışık la bi ten bir kom po zis yo nu ol du ğu söy le ne bi lir. Şüp he siz şai rin, or ta ya ko na cak bu kom po zis yo nu he def le di ği ke sin ola rak ile ri sü rü le mez; fa kat, ve ri le cek bu kom po zis yon bir ta raf tan me tin kay -nak lı dır, di ğer ta raf tan met nin oku nuş şek li için su nu lan bir öne ri ni te li ğin de dir.
Şa ir, ma be de yö nel di ği an dan iti ba ren için de ki ay dın lık art ma ya baş lar: “Ar ta rak gön lü mün ay dın lı ğı her sa ni ye de”
Ge ce den gün dü ze ge çiş anın da ışık be lir siz bir or tam oluş tur mak ta dır; mekân, he nüz tam ay dın lan ma mış tır, bir “toz lu za man per de si” oluş tu ran bu ara za man, ya -vaş ya -vaş ye ri ni ay dın lı ğa bı rak mak ta dır. Bu ışık kul la nı mı, şai rin için de ye ni ye ni uya nan he ye ca nı, iç dün ya sın da ki ay dın lan ma yı işa ret eder.
“Kal kı yor toz lu za man per de si her ân ara dan.” “Bu sü ku net te ka rış tık ça ka ran lık la ışık”
Şa ir ma be de yö ne lir ken ay dın la nan dış dün ya ya, mekâna pa ra lel ola rak şai rin içi de ay dın lan mak ta dır. Dış dün ya yı ay dın la tan gü ne şe si met ri oluş tu ra cak şe kil de ma bet de bir ışık kay na ğı du ru mun da dır. Bu, şai rin bir li ği du yuş ko nu sun da ta şı dı ğı he ye ca nın ifa de si dir; çün kü şa ir, bu du yu şun ger çek le şe ce ği en uy gun mekân ve za -man da bu lun mak ta dır.
Bu he ye can “ulu mâbed”e ge len le rin ayak ve ka nat ses le ri ile ar tar: “Du yu lan gök te ka nad, yer de ayak ses le ri dir.”
“ka nat ses le ri” “er vah”ın, “ayak ses le ri” ise “ya şa yan lar”ın dır. Şa ir, bir li ği du yuş for mu nu git tik çe ar tan bir ses le oluş tur mak ta dır: “Bü yük Al lah’ı anar ken bir ağız dan her kes
Ni ce bin dal ga lı Tek bir olu yor tek bir ses; İN SAN DA BİR LİK Yük se len bir na ka ra tın bü yü yen vel ve le si”
“Gök te top ses le ri var, bel li, de rin den de ri ne; MEKÂNDA BİR LİK Bel ki yüz ler ce şe hir ses le ni yor bir bi ri ne.”
“Gök te top ses le ri, bir bir, ne re ler den ge li yor? ZA MAN DA BİRLİK Mut la ka her bi ri bir baş ka za fer den ge li yor”
mekân ve za man da bir li ği du yu şun bir öze ti dir ve di ğer kı sım lar dan ay rı ya zıl mış ol -ma sı an lam lı dır:
“Ulu mâbed de ka rış tım va ta nın bir li ği ne. (mekânda bir lik) Çok şü kür Tan rı ya, gör düm, bu sa at ler de yi ne (za man da bir lik)
Ya şı yan lar la be ra ber bu lu nan er va hı” (in san da bir lik)
Yi ne an lam lı bir ter cih le ba ğım sız bir kı sım oluş tu ran son mıs ra da ise şa ir tam bir ay dın lı ğa ka vu şur, ilk mıs ra da duy du ğu he ye can hu zur lu bir ya şan tı ya dö nü şür; çün kü bir li ği du yu şu en yük sek se vi ye de ya şa mış tır:
“Do lu dur gön lüm ışık lar la bu bay ram sa ba hı.”
Gü ne şin do ğu şun dan el li da ki ka son ra kı lı nan bay ram na ma zı bi tip ma bet ten çı kıl dık tan son ra, dün ya iyi ce ay dın lan mış olur; şai rin ma be de yö ne lir ken art tı ğı nı be lirt ti ği ışık, dış dün ya ya pa ra lel ola rak içi ni de kap la mış tır; gü neş ve ma bet yi ne si -met rik ışık kay nak la rı ola rak işa ret edil miş ler dir.
So nuç
Yu ka rı da ki tah li le da ya na rak şu nu vur gu la mak ge re kir ki bu ra da, me tin de ki ses ve ışık un sur la rı du yuş için bir fon dan zi ya de, du yu şun al dı ğı bir form ola rak al gı -lan ma lı dır; Sü ley ma ni ye, bir mekân ola rak bu for mun içi ne gir miş ve ona yö ne len, içi ne gi ren şa ir de bu form için de şe kil len miş tir. Me tin de ki ses ler, bir li ği du yu şa ka tı lan çe şit li un sur lar dır: vel ve le, tek bir ses, top ses le ri… Me tin de ki ışık ise bu öğe -le rin oluş tur du ğu bü tün dür. ‘Ses’, za man, mekân ve in san iken bun la rın bir li ği olan ‘ışık’ ise ahenk me de ni ye ti dir. Met nin ba şın da ya vaş ya vaş baş la yan ay dın lı ğın met -nin so nun da şai rin içi ni dol dur ma sı, onun bu me de ni ye ti tek rar, kuv vet li bir şe kil de al gı la ma sıy la il gi li dir:
Met nin Kom po zis yo nu HAM IŞIK
Şai rin ben li ği bir li ğe/ma be de yö ne li yor
SES SES SES
Mekân (lar) ko nu şu yor İn san (lar) ko nu şu yor Za man (lar) ko nu şu yor SAF IŞIK
Yu ka rı da ki kom po zis yon, şai rin al gı sın da ki bir me de ni ye tin bü tü nü nü oluş tu ran par ça la rın şi ire yan sı ma sı dır. Bu nun ya nın da me tin, “Ak de niz hav za sı me de ni ye ti”, Nev Yu nanîlik dü şün ce le rin den son ra şai rin Türk me de ni ye ti ni ye ni den ta nım la ma gi ri şi mi ola rak ele alı na bi lir. Şa ir, mekâna yö ne lik al gı sıy la, coğ raf ya dan yo la çı ka -rak ta ri hi oluş tur muş tur. Tür ki ye’de ki kim lik ara yış la rı nın si yasî, sos yal, kül tü rel çer çe ve den ger çek leş ti ril me ve ifa de edil me ça ba la rıy la kar şı laş tı rıl dı ğın da, bu met nin en be lir gin ta ra fı, es te ti ğe da ya lı bir ara yı şı di le ge tir me si dir. Bu açı dan dö ne mi -nin şart la rın da, mu ha lif de ğil se bi le, fark lı bir eği li mi ta şı dı ğı söy le ne bi lir. Bu tah lil için ön ce lik li vur gu nok ta sı ise, met nin sağ lam kom po zis yo nu dur; bu nun ya nın da, es te ti ğe da ya lı böy le bir ara yı şın, kim lik le il gi le nen çev re ler de ne ka dar yan kı bul -du ğu tar tı şıl ma lı dır.
KAYNAKLAR
Afetinan, A. (1968). Mi mar Ko ca Si nan. An ka ra: Tür ki ye Emlâk Kre di Ban ka sı Neş ri ya tı. Banarlı, Ni hat Sa mi (1960). Yah ya Ke mal’in Ha tı ra la rı. İs tan bul: İs tan bul Fe tih Ce mi ye ti
Yah ya Ke mal Ens ti tü sü Neş ri ya tı.
—— (1984). Bir Dağ dan Bir Da ğa. İs tan bul: Kub be al tı Neş ri ya tı.
Beyatlı, Yah ya Ke mal (1974), Ken di Gök Kub be miz, İs tan bul: Yah ya Ke mal Ens ti tü sü. —— (1985) Aziz İs tan bul, İs tan bul: M.E.G.S.B. Ya yın la rı.
Birinci, Ne cat (1992). “Sü ley ma ni ye’de Bay ram Sa ba hı Üze ri ne Bir Tah lil De ne me si”. Türk
Di li, S.: 488: 124-130, An ka ra.
Cunbur, Müjgân (1994). “Yah ya Ke mal’in Eser le rin de Ta rih ve Sa nat”. Do ğu mu nun Yü zün
-cü Yı lın da Yah ya Ke mal Be yat lı, s. 57-69, An ka ra: Türk Ta rih Ku ru mu.
Enginün, İn ci (1994). “Şi iri mi zin Kla sik Şa iri Yah ya Ke mal”. Do ğu mu nun Yü zün cü Yı lın da
Yah ya Ke mal Be yat lı, s. 51-55, An ka ra: Türk Ta rih Ku ru mu.
Erzen, Ja le Nej det (1996). Mi mar Si nan Es te tik Bir Ana liz. İs tan bul: Şev ki Van lı Mi mar lık Vak fı Ya yın la rı.
Filizok, Rı za (1984); Yah ya Ke mal’in Şi ir le rin de Işık İma jı ve İz le nim ci lik,
http://www.ege-ede bi yat.org/docs/442.doc (01.01.2007). Do ğu mu nun 100. Yı lın da Yah ya
Ke mal Be yat lı, Mar ma ra Üni ver si te si, Fen-Ede bi yat Fa kül te si Ya yın la rı, No.1, İs tan bul, s.
73-84.
Kaplan, Meh met (1998). Şi ir Tah lil le ri I. İs tan bul: Dergâh Ya yın la rı.
Konyalı, İb ra him Hak kı (1948). Mi mar Ko ca Si nan. İs tan bul: Ör nek, Üç Ay lık Mec mua, 2, Ni hat Top çu ba şı ya yı nı.
Özbalcı, Mus ta fa (1990). Yah ya Ke mal’in Duy gu ve Dü şün ce Dün ya sı. Sam sun.
Şenler, Ya şar (1997). Kül tür ve Ede bi ya ta Da ir Gö rüş le riy le Yah ya Ke mal. İs tan bul: Ötü ken Neş ri yat.
Tanpınar, Ah met Ham di (1977). Ede bi yat Üze ri ne Ma ka le ler. İs tan bul: Dergâh Ya yın la rı. Tanyol, Ca hit (1985). Türk Ede bi ya tın da Yah ya Ke mal. İs tan bul: Rem zi Ki ta be vi.
Yerasimos, Ste fa nos (2002). Sü ley ma ni ye. Çev.: Alp Tü mer te kin, İs tan bul: Ya pı Kre di Ya yın -la rı.
