YENùDO÷ANIN HASTANEYE KABULÜNDE EBEVEYNLERùN DUYGULARI VE HEMúùRELùK YAKLAúIMI
Yrd.Doç.Dr. Ayda ÇELEBùO÷LU Atatürk Üniversitesi Hemûirelik Yüksekokulu
Özet
Yenidoøanın hastalanması ve hastaneye kabulünün, aile üyelerinin tümünde kaygı, korku, ûok, panik, suçluluk, gibi duyguların yaûanmasına neden olabileceøi bilinmektedir. Hemûire, ebeveynlerin bu dönemde yaûadıkları sorunların tanımlanması ve giderilmeye çalıûılmasında sorumluluk sahibidir. Bu nedenle yenidoøanın hastanedeki bakımı planlanırken ebeveynlerin de bu plana alınması bakımın aile merkezli olarak gerçekleûtirilmesini saølayacaktır
Anahtar Kelimeler: Aile merkezli bakım,hasta yenidoøan, durumsal kriz.
Hastaneye yatma/yatırılma, yalnız hasta deøil hasta ailelerinin de hayatında önemli etkileri olan bir durumdur. Çünkü, hastaneye kabul aile bütünlüøüne yönelik bir tehdittir.Aile üyelerinden birinin hastaneye kabulü durumunda kriz yaûayan diøer üyelerin desteklenmesinde hemûireler bir anahtar pozisyonundadır1-4.
Doøum sonu dönem, aileye yeni bir üyenin katılmasından dolayı yeni bir düzenin kurulduøu özel ve zor bir dönemdir. Bebeøine, postpartum rahatsızlıklara, ailedeki yeni düzene ve vücut imgesindeki deøiûikliklere uyum yapmak zorunda olan anne için bu dönem oldukça zordur. Bu dönemdeki ruhsal sorunlar, anneliøe hazır olamama, aile içi görev ve sorumlulukların yeterince paylaûılamaması, annenin fiziksel yorgunluøu gibi nedenlerle ortaya çıkabilir.Yeni doøum yapmıû annenin hormonal durumundaki ani ve dramatik deøiûiklikler de onu normalde kolaylıkla baû edebileceøi faktörlere karûı duyarlı hale getirir. Hormonal deøiûikliklere ek olarak gebelik ve doøum, uyku düzeninin bozulması, alıûılmamıû olaylar, bebeøi,eûi yada diøer çocukları ile ilgili kaygı nedeni ile annenin fiziksel gücü azalır. Annenin destek alması gereken bu dönemde, bütün bunlara yenidoøanın hastalanması ve hastaneye yatırılması eklenince bu duyguların daha yoøun olarak yaûanması ve tüm aile üyelerinin bu durumdan etkilenmesi kaçınılmaz bir hal alır5-9. Bu nedenle yenidoøanın hastaneye yatırılmasında ailenin yaûadıøı duyguların belirlenmesi, yapılacak giriûimlerin planlanması ve uygulanması açısından önemlidir.
Doøumdan sonra riskli yenidoøanın hastaneye yatırılması sonucu, aile çeûitli stresörlerle karûılaûır, ailenin yaûam tarzında önemli deøiûiklikler meydana gelir.Bu deøiûiklikler tüm aile üyelerinin stres yada kriz yaûamasına neden olur10-13.
Stres, iç yada dıû çevreden kaynaklanan, temel gereksinimlerin karûılanmasını engelleyen, stabil dengeyi bozan yada bozmak için tehdit eden bir olay olarak tanımlanır. Stres, olumlu yada olumsuz olaylar nedeniyle geliûebilir. Sıklıkla planlanan ve mutluluk vermesi beklenen gebelik, doøum gibi olaylar rol deøiûikliklerini gerektirdikleri için stres yaratırlar. Benzer ûekilde çocuøun minör yada majör hastalıkları da ebeveynlerde stres yaratan olaylardır5,11,13,14.
Bireyin stresle baû etme çabaları ve içinde bulunduøu duruma uyumu yetersiz olunca dengesi bozulur ve uyumsuzluk ortaya çıkar.Bu durumda kiûi bunalıma girer ve kriz tablosu geliûir. Kriz, bir kiûinin karûılaûtıøı sorunu var olan baû etme yöntemleri ile çözümleyemediøi zaman ortaya çıkan dengesizlik periyodu olarak tanımlanabilir10,14,15.
Hastalık, hastaneye yatma, prematüre doøum, gibi olaylar durumsal krizlere yol açar. Evlilik, doøum, ebeveyn olma gibi olaylar ise olgunlaûmayı saølayan geliûimsel krizlerdir. Doøum yapmak , aileye yeni bir üyenin katılması ve bu yeni katılan üyenin herhangi bir saølık sorunu nedeni ile hastaneye kabulü hem geliûimsel hem de durumsal bir krizdir. Böyle bir durumda aileler, daha çocuk sahibi olmanın mutluluøunu yaûayamadan kendilerini bir karmaûanın içinde bulurlar10,16,17. Riskli bebeøin doøumu aile için travmatik bir olaydır ve ailenin kriz yaûamasına neden olur. Ebeveynler hayal ettikleri saølıklı bebeøe kavuûamadıkları için keder yaûayabilirler. Keder sürecinde inkar, öfke, suçluluk, depresyon ve benlik saygısının azalması gibi tepkiler görülür10,16-18.
Çocuklar kendi özbakımlarını gerçekleûtiremezler. Bu nedenle onların bakımlarından ebeveynler, özellikle de anne sorumludur19,20. Bundan dolayı çocuøun bakımından birebir sorumlu olan anne için çocuøun hastaneye yatırılması, tehlikeli görünen bir durumdur ve duruma baølı bir kaygıyı oluûturur. Eøer çocuøun durumu bilinmiyorsa kaygı düzeyi daha yüksek olur. Aûırı kaygı halinde ebeveynlerin algılama alanları daralır, ebeveynlik rollerinde deøiûiklikler yaûanır. Kaygı seviyesi yüksek ebeveynler çocuklarının bakımına katılmakta ve saølık ekibi ile iûbirliøi yapmakta güçlük yaûayabilirler. Bunun sonucunda yaûamın erken dönemlerinde gerçekleûmesi beklenen ebeveyn çocuk iliûkisinin geliûimi gecikebilir12,17,21-23.
Ebeveynlerde gözlenen kaygının nedenleri ûunları içerir: 1-Çocuøun iyileûmesine iliûkin endiûelerinin olması.
2-Hastane ortamının yabancı olması, tanımadıkları korkutucu araçlarla karûılaûmaları. 3-Çocuøun bakımında saølık ekibi üyelerine göre kendilerini daha önemsiz hissetmeleri. 4-Çocuøun hastalıøı nedeniyle suçluluk duymaları
5-Evdeki diøer aile üyeleri için endiûe etmeleri. 6-Mali endiûeler10,11,24
Hasta bebeklerin ebeveynleri çeûitli nedenlerle suçluluk hisseder. Birini olaydan sorumlu tutma yada suçlama, gerçekle karûılaûmaktan kaçmanın bir yoludur ve krizli bir durumda bireyin kendini geliûtirmesine yardım etmez. Suçluluk, öfke ve reddetme duyguları ebeveynlerin bebeøe bakım verme yeteneklerini engelleyebilir10,17,24.
Yenidoøan ile anne arasındaki baølılık, yaûamın bu döneminde majör geliûimsel görevlerden biri olan güven duygusunun geliûmesini saølar. Eøer yenidoøan doøumdan sonra saølık sorunu nedeni ile anneden ayrılırsa, anne ile bebek arasında doyum saølayıcı bir iliûkinin geliûmesi tehlikeye
girer. Bebeøinden ayrılan annenin kendine güveninin azaldıøı ve yetersizlik, suçluluk duygularının arttıøı görülebilir2,17,25-27
.
Aynı zamanda özbakım ajanı olan annenin bakım verici ve annelik rolünün deøiûmesi, sorumluluøun saølık ekibine geçmesi de annede strese ve kaygıya neden olan bir durumdur. Çocukları pediatrik yoøun bakım ve yenidoøan yoøun bakım ünitelerinde tedavi gören ebeveynler ile yapılan çalıûmalarda, ailelerin en çok ebeveynlik rollerinin deøiûmesinden dolayı stres yaûadıkları bulunmuûtur28,29.
Ebeveynlerùçin Hemûirelik Yaklaûımı
Hastalık ve hastaneye yatma sürecinde uygun hemûirelik giriûimlerini planlamak için her ebeveynin ve aile ünitesinin bir bütün olarak deøerlendirilmesi önemlidir. Bu aûamada yenidoøan bakımının, aile merkezli olarak planlanması ve uygulanması gereklidir.
Ebeveynlerin yenidoøanın hastalıøı ile ilgili kaygılarını ve sıkıntılarını azaltmaya yönelik giriûimler dört bölümde incelenebilir:
1-Hastalık hakkında bilgi vermek, 2-Klinik ve tedavi ile ilgili bilgi vermek,
3-Ebeveynleri, bakımda aktif rol almaları konusunda cesaretlendirmek ve bakıma dahil etmek 4-Ebeveynleri, duygularını, sorularını ve ilgilerini ifade etmeye cesaretlendirmek10,17,18.
Hasta yenidoøana sahip aile üyelerinin eøitimi, ebeveynler, ailenin diøer üyeleri ve bebek arasındaki iliûkinin geliûtirilmesini saølayacak ve kaygıları azaltacak aktivitelerle birlikte doøumda baûlar ve bebek hastanede kaldıøı sürece devam eder. Perinatal dönemde anneye verilen eøitimin de, doøum ve doøum sonrasına iliûkin stres ve kaygıyı azaltacaøı yönünde bilgiler mevcuttur6,17 .
Hasta ve ailelerini bilgilendirmek hemûirenin en önemli iûlevlerinden biridir 14,17,30.Orem, hastanın ( yada çocuøun/hastanın bakımından sorumlu olan kiûinin-çoøu kez anne) gerekli özbakım gereksinimlerini gerçekleûtirmek için öørenebilme yeteneøine sahip olduøu ve öørenmek zorunda olduøu, fakat bunu yardımcı olmadan yapamadıøı durumlarda, hemûirenin devreye girmesi gerektiøi destekleyici-eøitsel sistemden söz etmektedir. Bu sistemde, yardım etmekle ilgili yöntemler ûunları içermektedir:
-Desteklemek, -Rehberlik etmek,
-Geliûme saølayan bir çevrenin oluûturulması, -Öøretim.
Bu sistemin geliûim bakımından geçiû dönemi yaûayan birey için uygulanabilirliøi vardır. Anne için, yeni doøum yapmıû olduøu ve annelik rolüne alıûmaya çalıûtıøı bu dönem aynı zamanda geliûimsel bir dönemdir. Orem’in destekleyici-eøitsel sistemin içinde yer alan öøretim aûamasının uygulanması anneye hasta olan bebeøi ve hastalıøı hakkında bilgi verilmesini saølar19,20
.
Ayrıca olaya hasta hakları açısından bakılacak olursa, 28-30 Mart 1994’te Amsterdam’da yapılan ve Dünya Saølık Örgütü tarafından düzenlenen toplantıda, altı ana baûlıkta toplanan hasta hakları arasında, bilgilendirmenin de yer aldıøı görülmektedir. Hastaların olduøu kadar, hasta
bakımından sorumlu olsun veya olmasın aile üyelerinin de bilgilendirilme hakkı olduøu unutulmamalıdır14,29.
Bütün bunların yanı sıra, ebeveynlere yenidoøanın hastalıøı, bulunduøu klinik, yapılan uygulamalar vb. hakkında bilgi verilmesinin stres, kaygı ve korkuyu azalttıøı yönünde bilgiler vardır10,11,17,31,32. Bu uygulamayı ebeveynlerle sınırlı tutmamak, varsa kardeûlere geliûim aûamalarına uygun ve anlayabilecekleri ûekilde bilgi vermek de oldukça önemlidir.
Yenidoøan hasta olsun yada olmasın özellikle ilk kez anne-baba olan ebeveynlerin bilgi eksikliklerinden kaynaklanan bir kaygı yaûadıkları ve kendilerine güvenlerini kaybettiklerine ve yeni doøum yapmıû olan annelerin bebekleri ile ilgili birçok konuda bilgi istediklerine iliûkin çalıûmalar bulunmaktadır7,11,32.
Yenidoøan ünitesine yatan bebek annelerinin hemûirelik bakım gereksinimlerinin araûtırıldıøı bir çalıûmada, annelerin bebeøin durumuna iliûkin bilgi gereksinimi olduøu ve bebeøin durumu, tedavisi ve bakımı ile ilgili bilgi alma, bebeøin durumuna iliûkin bilgi alma gibi gereksinimleri önemsedikleri belirlenmiûtir33
.
Ebeveynlerdeki kaygı, ve korkunun bir nedeninin de yenidoøan ünitelerinin görünümü olduøu unutulmamalıdır.Yenidoøan üniteleri, aynı zamanda özel bakım gerektiren yenidoøanların bakım ve tedavilerinin yapıldıøı yoøun bakım üniteleridir.Bu üniteler donanımları ve görünümleri gereøi, ebeveynlerde endiûe yaratacak özelliklere sahiptirler.Yaûam destek sistemleri, tüpler, monitörler, sürekli koûuûturan saølık profesyonelleri, ebeveynlerin durumu olduøundan daha kötü algılamalarına neden olabilirler Ünite ve kullanılan aletler ile ilgili olarak yapılacak açıklamalar büyük ölçüde rahatlatıcı olacaktır. Bu nedenle aileye verilecek bilgiler üniteyi tanıtıcı nitelikleri de taûımalıdır10,29
.
Yenidoøan yoøun bakım ve pediatrik yoøun bakım ünitelerinde tedavi görmekte olan çocukların aileleri ile yapılan çalıûmalarda, ailelerin bu ünitelerde en fazla ebeveynlik rollerinin deøiûmesinden dolayı stres yaûadıkları bulunmuûtur28,29,34,35
. Ebeveynlerin kendilerini yeterli hissetmelerini saølamak amacı ile, koûullar uygun hale gelir gelmez, çocuøun bakımına aktif olarak katılmalarının saølanması gerekir. Temel bakım uygulamalarından (beslenme, temizlik vb) baûlayarak yenidoøanın bakımında giderek daha fazla yer almak ebeveynleri oldukça rahatlatacaktır. Ebeveynler, bebeøin bakımında kendi yeteneklerine güvenirlerse daha az kaygı yaûarlar10,17,18
. Bakımda yer alan aileler, saølık personeline geçmiû gibi görünen ebeveynlik rolünü yeniden elde ettiklerini düûünerek kendilerini daha iyi hissedebilirler. Ancak, bu durumda ebeveynlerin hazır oluûluøunu dikkate almak da gereklidir28, 34,35.
Ebeveynlerin, yenidoøanla etkili iletiûim kurabilmeleri için öncelikle kendi hayal kırıklıøı ve suçluluk duygularını ifade etme gereksinimleri vardır. Hemûire, ebeveynlerin bu duygularını açıklamalarına ve yenidoøana karûı daha olumlu bir tutum geliûtirmelerine yardım edebilir17,18,32.
Yenidoøan ünitelerinde annelik rolünü desteklemek amacıyla hemûirelerin uygulamaları ve saøladıkları desteøe odaklanmıû bir çalıûmada; annelerle kurulan sosyal iliûki, sohbet ve karûılıklı görüû bildirmeyle ilgili olarak, annelerin hemûirelerle olan iliûkilerini eûitlik, arkadaûlık ve baølantı kurma sözcükleri ile ifade ettikleri saptanmıûtır. Çalıûma sonucunda, anne ve hemûire arasında kurulan sosyal iliûki ve sohbetin, annelerin kendilerini ifade etmelerinde, deneyimlerini ve duygularını paylaûmada ve bebeklerinin bakımında özgüvenlerini kazanmalarında etkili olduøu bulunmuûtur34
.
Yenidoøanın hastalıøı ve hastaneye kabulü durumunda yalnız yenidoøanın deøil tüm aile üyelerinin bakımına gereken önem verilmelidir. Bakımın ve uyumun saølanmasında hemûire aileye yardımcı olacak olan ekibin önemli bir üyesidir.
KAYNAKLAR
1-Smeltzer SC, Bare BG. Medical-Surgical Nursing, 9thedition, Philedelphia, Lippincot 2000 2- Van Horn E, Tesh A. The effect of critical care hospitalization on family members: stres and responses. Dimens Crit Care Nurs 2000 ;19(4):40-49
3-Leung K, Chien W, Mackenzie AE . Needs of Chinese families of criticaly ill patients.Western Journal of Nursing Research 2000 ; 22 (7):826-840
4-ùnanç N, Hatipoølu S.Saølıklı toplumlar için saølıklı aile. Ankara .Damla mat.1995 ,:37-47 5- Küçük Dikencik B, Kızlkaya N. Loøusalık bakım modelleri. Perinatoloji Dergisi 1999; 7 (3) : 233-237
6-Taûkın L. Doøum ve kadın saølıøı hemûireliøi. Ankara.Sistem Ofset, 1997
7-Kızılkaya N. Annelerin erken lohusalık dönemindeki ilgilerinin belirlenmesi. Perinatoloji Dergisi 1996, ;4 (4): 245-247
8-Hung CH; Chung HH.The effect of postpartum stres and social support an postpartum women’s health status. Journal Of Advanced Nursing 2001; 36 (5): 676-684
9-Pasinlioølu T.Doøum sonu dönem ve sorunları, Coûkun A, ed. Doøum ve Kadın Hastalıkları Hemûireliøi El Kitabı. ùstanbul Birlik Ofset 1996: 104-119
10-Çavuûoølu H, Çocuk saølıøı hemûireliøi.Cilt II. Ankara.Çaøın basın yayın san. ve tic.1996 : 23-116
11- Miles MS, Carlson J, Brunssen S.Nurse parent support tool .Journal of Pediatric Nursing 2001; 14 (1):44-50
12-La Montagne LL, Jhonson BD, Hepworth JT 1995.Evolution of parental stres and coping process: A framework for critical care practice. Journal of Pediatric Nursing 1995; 10(4): 212-218
13-Karaman H ve ark.G.Ü.T.F YDYBÜ’de yatan bebeklerin ailelerine uygulanan aile memnuniyeti anketinin sonuçları.X. Ulusal Neonatoloji Kongresi Kitabı.Antalya.26-30 Mart 2000 :157
14- Birol L.HemûirelikHemûirelik süreci.4.baskı ùzmir.Bozkaya mat.2000
15- Velioølu P, Pektekin Ç, úanlı T. Hemûirelilte kiûilerarası iliûkiler Eskiûehir 1991
16-Savaûer S. Prematüre ve doøumsal defekti olan yenidoøanlar ve aile güçlükleri.X.Ulusal Neonatoloji Kongresi Kitabı. 26-30 Mart 2000: 220-224
17- Çavuûoølu H.Çocuk saølıøı hemûireliøi Cilt I.Ankara.Bizim basımevi,1996
18-Lowdermilk DL, Perry SE, Bobak IM.Maternity and women’s health care I.St.Louis, Mosby Company ,1997: 515-516,580-582
19- Velioølu P.Hemûirelikte kavram ve kuramlar.ùstanbul.Alaû Ofset,1999:323-343 20-Marinner A. Nursing Theorists and their work. St.Louis. The Mosby Company,1986 21-Akûit S, Cimete G. Çocuøun yoøun bakım ünitesine kabulünde uygulanan hemûirelik bakımının annelerin anksiyete düzeyine etkisi.C. Ü. Hemûirelik Yüksekokulu Dergisi 2001;5 (2)25-36
22-Görak G. Psikososyal Bakım .Ed. Daøoølu T, Görak G, Temel Neonatoloji ve Hemûirelik ùlkeleri.ùstanbul. Nobel Matbaacılık,2002:775-792
23-Tiedeman ME.Anxiety responses ofparents during and afterthe hospitalization of their 5 to 11 years old children, Journal of pediatric Nursing 1997 ; 12 (2): 110-119
24- Hannon RP, Willis SK, Scrimshaw SC. Persistence of maternal concern surrounding neonatal jaundice. Arch Pediatr Adölesc Med 2001;155:1357-1363
25-Neyzi O,Ertuørul T.Pediatri. Cilt l. 3.baskı ùstanbul Nobel Tıp Kitapevleri 2002
26-Murray R , Zenter J. Nursing Assesment and Health Promotion Through The Life Span. London, Prentice Hall Inc, 1979: 65-86
27-Kavaklı A. Çocukluk Yaûlarında Büyüme ve Geliûme. ùstanbul, Hilal Matbaacılık.1992:191-200
28-Yiøit R. Hastaneye yatmanın çocuk ve aile üzerine etkileri.Hemûire 1997; 17 (1) :21-28 29-McGrath J. Torres SC. Integrating family-centered developmental assesment and intervetion into routine care in the neonatal intensive unit.Nursing Clinic of North America 1996; 31 (2): 367-383
30-Erdemir F. Hemûirenin rol ve iûlevleri ve hemûirelik eøitiminin felsefesi. C.Ü. Hemûirelik Yüksekokulu Dergisi 1998 ; 2 (1):59-63
31- Griffin T, Wishba C,Kavanaugh K. Nursing intervetions to reduce stres in parents of hospitalized preterm infants.Journal of Pediatric Nursing 1998;13:5:290-195
32- McKim LM. The information and support needs of mothers of premature infants.Journal of Pediatric Nursing 1993; 8(4) :233-243
33-Altun E.Yenidoøan Ünitesine Yatan Bebek Annelerinin Hemûirelik Bakım Gereksinimleri.C.Ü.Saølık Bilimleri Enstitüsü.Yüksek Lisans Tezi.Sivas 1993
34-Fenwick J, Barclay L, Schmid V. Chatting : an important clinical tool in facilitating mothering in neonatal nurseries.Journal of Advanced Nursing 2001 ; 33(5): 583-593
35-Seideman1997 Seideman et all.Parent stres and coping in nicu and picu.Journal of Pediatric Nursing 1997; 12 (3): 169-177
Yazarın SOYADI, Adı: ÇELEBøOöLU Ayda Eposta adresi: ayda@atauni.edu.tr
Varsa çalıûtıøı kurumu: Atatürk Üniversitesi Hemúirelik Yüksekokulu
Çalıûmanın tam baûlıøı: Yenidoøanın Hastaneye Kabulünde Ebeveynlerin Duyguları Ve Hemûirelik Yaklaûımı Çalıûmanın türü (kitap, tez, makale,
tebliø, rapor, ders notu, inceleme, proje gibi): Derleme
Çalıûmanın özeti: Yenidoøanın hastalanması ve hastaneye kabulünün, aile üyelerinin tümünde kaygı, korku, ûok, panik, suçluluk, gibi duyguların yaûanmasına neden olabileceøi bilinmektedir. Hemûire, ebeveynlerin bu dönemde yaûadıkları sorunların tanımlanması ve giderilmeye çalıûılmasında sorumluluk sahibidir. Bu nedenle yenidoøanın hastanedeki bakımı planlanırken ebeveynlerin de bu plana alınması bakımın aile merkezli olarak gerçekleûtirilmesini saølayacaktır
Anahtar kelimeler; Metnin bulunması istenen anahtar kelimeler, ifadeler, deyimler, kavramlar:
Aile merkezli bakım, hasta yenidoøan, durumsal kriz.
Çalıûmanın yayınlanacaøı kategori ve/ya alt kategorisi (Sosyoloji ve Kurumlar Sosyolojisi gibi):
Sa÷lık Bilimleri
Çalıûma daha önce yayınlanmıû ise tam olarak referans bilgileri (yayın yeri, tarih, no, vs. gibi):
Akademik referanslar (akademik sıfat taúımayan yazarların çalıúmalarının yayınlanmasını öngören iki akademisyenin onayı):
