I
J
Js
Caiques and
iiuyjJi
y3
gsmiW
Ships of
Ottoman Istanbul
Text and visual materials PROF. DR. METİN AND*
Doğu ile Batı’nın kavşağı İstanbul, Roma ve Bizans’ın
olduğu gibi bir zamanlar Osmanlı İmparatorluğu’nun da
efsanevi başkentiydi. Berrak sularında gümüş pullu ba
lıkların oynaştığı denizler kenti adeta kuşatıyor, ta içine
kadar sokularak iklimini yumuşatıyor, nice kültürleri
buluşturup insanlarını ‘Akdenizli’ kılıyordu. Kuzeyinde
Karadeniz, güneyinde Marmara Denizi, Asya ile Avru
pa’yı birleştiren Boğaziçi ve doğal bir iç liman olan Ha
liç, doğal güzellikleri ve sağladıkları ticari konum ile İs
tanbul’u dünyanın sayılı kentlerinden biri yapıyordu.
Deniz ulaşımı o günlerde de İstanbul için çok önemliy
di. 17. yüzyılda ticaret gemilerinin sayısı 2600'a ulaşmış
tı. Sultan II. Mahmud devrinde (1828) ise ilk buharlı
ge-A city at the crossroads o f East and West, Istanbul has been capital to the Roman, Byzantine and Ottom an empires. This legendary city lies on the shores o f the Marmara Sea, the Golden Horn and the Bosphorus, making transport by water as im portant as th a t by road. The p ro xim ity o f so much w ater tempers the climate to an almost Mediterranean mild ness, and with its sea link to the Aegean via the Çanakkale Strait, Istanbul’s cultural affinities have always tended to be with the Mediterranean. Meanwhile the Bosphorus winds its way northwards between the coasts o f Asia and Europe to the Black Sea. The Golden Horn at the southwest end o f the strait is a long winding estuary which is one o f the largest and safest natural harbours in the world. Istanbul’s geographical 124
mi gelene kadar deniz ula
şımı, kürekli ya da yelkenli
gemilerle sağlanıyordu. Ay
rıca, Osmanlı Donanması
ve ticaret gemileri de İstan
bul’da bulunuyordu. Bu ba
kımdan İstanbul sularında
bir tekne kalabalığı vardı.
Yabancı ressamların eserle
rinde, eski İstanbul panora
malarında bu çok çarpıcıdır.
Hele Melling’in (19- yüzyıl
başı) resim lerindeki ince
uzun, çok kürekli, zarif, sa
raylı ve varlıklı insanlara ait
kayıkların Boğaziçi’ne şiir
sel bir güzellik kattığı görü
lür.
İstanbul’un, Boğaziçi sahil
lerinin süsü, mücevherleri
olan bu kayıkların birkaç
türü vardı: Pereme, piyade,
pazar kayığı ve saraya özgü
olan saltanat kayıkları. Pe
reme kıyıdan kıyıya geçer
ken halkın en çok bindiği
kayıklardı. Genellikle çifte
kürekli olan bu ağır kayık
lar az kişi alırdı. Bunlar İs
tanbul’un uzak yerlerine,
örneğin Adalar’a, Boğazi
çi’nin K aradeniz’e yakın
köylerine, Kavaklar, Beykoz ve Sarıyer gibi yerlere pek
gidemezdi. Çok daha uzak yerlere ise yelkenli mavna
larla gidilirdi. Hızla yol alan piyade denilen tür ise çok
hafif ve ince uzundu. Varlıklı kimseler daha çok
bunla-position gives the city not only spectacular scenic beauty but key s tra te g ic im p o rta n c e , which is why it has been one o f the most coveted cities in the w orld throughout its his tory.
Until the first steamship was a c q u ire d by th e O tto m a n Empire in 1828, during th e reign o f Sultan Mahmud II, the ships and boats o f Istanbul w e re p o w e re d by oars o r sails. In the 17th century the c ity ’s m erchant ships alone numbered 2600, not to men tio n naval vessels and many thousands o f boats. Paintings by foreign artists depicting the G o ld e n H o rn and th e Bosphorus show these w ater ways crowded with ships and boats. Among the most striking o f such Istanbul scenes are those painted by Melling in the early 19th century, showing the slender, graceful caiques with their many oars belonging to the imperial family and wealthy
Halip’in kuzey sahili ve tersane, 16. yüzyıl, Viyana Devlet Kitaplığı (üstte). Osmanlı Donanması’ndaki gemi türle ri, Topkapı Sarayı Müzesi (solda). The northern shore of the Golden Horn and the naval arsenal, 16th century, Vienna National Library (abo ve). Ottom an naval ships, Topkapı Palace Museum (left).
126
ra biner, bazen yabancı elçi ve saraylıların da piyadeleri
tercih ettiği görülürdü. Bir de pazar kayıkları vardı.
Bunlar toplu taşıma kayıklarıydı. 13 metre uzunluğun
da, 2.5 metre genişliğinde, dalgalara karşı önü ve arkası
kalkık, ağır kayıklardı. Üç veya dört çift kürekli olan
pazar kayıkları 50-60 yolcu alabilirdi. Esnafın sattığı
mallar, çeşitli yükler de bunlarla taşınırdı. Kayığın baş
tarafına erkek yolcular, arka tarafına da kadın yolcular
otururdu. Kadınlar iskeleden kayığa binerken kayıkçılar
yardım için ellerinden tutmaz, kadınlar kayıkçının om
zuna hafifçe tutunarak binerdi. Bazen saz takımı ve
şar-Sultan I. Bayezid zamanında yapılan savaş gemileri, Topkapı Sarayı Müzesi (üstte). Osmanlı Donanması bir deniz savaşında, Topkapı Sarayı Müzesi (sol da). / Warships of the reign of Bayezid I (1389-1402), Topkapı Palace Museum (above). The Ottoman navy in an engagement at sea, Topkapı Palace Museum (left).
grandees. These lovely boats enhance the enchantment o f the Bosphorus scenery.
Caiques o f several types were used in Istanbul, either for hire by ordinary citizens going about th e ir business o r privately owned. The small pereme caique was the most common o f the fo rm e r type, used to ferry people across the Golden Horn o r the Bosphorus and fo r short distances along their shores. This craft had one pair o f oars and could accommo date only a few passengers. For longer journeys to Istanbul's islands o r villages on the upper reaches o f the Bosphorus, sailing boats known as mavna were used. The piyade caique,
Minyatürün üst kısmında bir yelkenli, bir kayık ve bir kalyon; alt kısmında ise saltanat kayığı yer alıyor. 16. yüzyıl, Viyana Devlet Kitaplığı (üstte). Sul tan II. Osman saltanat kayığı içinde, Topkapı Sarayı Müzesi (sağda). / A I6th century miniature depicting a sailing ship, caique and galleon in the top part, and a royal caique in the lower part, Vienna National Library (above). Sultan Osman II riding in a royal caique, Topkapı Palace Museum (right).
kıcılar bir pazar kayığı tutar, onlar mesleklerini icra
ederken, çevrelerini saran kayıklarda oturanlar da bu
muhteşem konseri dinleme şansına sahip olurdu. Özel
likle mehtaplı gecelerde bu müzik dinletileri gecenin
ileri saatlerine kadar sürerdi.
Saltanat kayıkları ise gerçek birer sanat eseriydi. Arka
sında bir köşkü bulunan, 30-32 metrelik bu kayıkların
bazılarının 16 çift küreği vardı. Kimi perdeli bu
köşklerin içi sedef, kaplumbağa kabuğu, fildişi ve
abanoz ile kaplı, turkuvaz taşlarıyla bezeliydi. Altın ka
bartma süslerle kaplı uzun ve sivri burunlarının üstünde
kuş ya da kanat açmış bir kartal tasviri bulunurdu.
Saltanat kayıkları Beşiktaş’taki Deniz Müzesi’nde görüle
bilir. Sergilenen kayıklar içinde en değerlisi, en ilginci
ve en büyüğü Sultan IV. Mehmed’in teknesidir. 40 met
re boyunda, 5.9 metre eninde, her birini üç kişinin çek
tiği 24 çift küreği ve 144 kürekçi kapasitesi ile çok hızlı
bir teknedir. Köşkü ise bir sanat şaheseridir.
İstanbul'da kayıkçılık belirli kurallar çerçevesinde yürü
tülen bir meslekti. Özenle seçilen, kefil göstermeleri
ge-designed fo r speed and extremely light and slender, was the type preferred by wealthy individuals, and sometimes used by foreign ambassadors and palace officials. Market caiques were the buses o f their day, a large heavy boat built fo r carrying large numbers o f people. They were 13 metres long and 2.5 m wide, with raised prows and stems as buffers against the waves in rough weather. They had three o r four pairs o f oars and could accommodate 50 to 60 passengers. They were also used fo r carrying commercial goods o r personal effects when people moved house. Male passengers sat at the front and women at the back. W hen boarding the caique women did not take the hands o f the boatmen, but lightly held onto their shoulders to steady themselves.
Sometimes a group o f musicians and singers w ould hire a market caique and attract an audience o f people in boats. Such w ate r-b o rn e concerts w ere particularly popular on moonlit nights in summer, when parties o f friends would go o u t on th e Bosphorus to enjoy th e music, th e silvered scenery and fragrant night air.
The royal caiques were works o f art, richly decorated, and with pavilions in the stem fo r the sultan o r members o f his family. They w ere generally 30-32 m etres in length and rowed by 16 pairs o f oars. The interiors o f the pavilions were adorned with mother-of-pearl, tortoiseshell, ivory and ebony, and set with turquoises. The carvings on the tapering prows
130
reken kayıkçılar üzerinde
sıkı bir denetim vardı. İs
tanbul’a gelen yabancılar,
disiplinli, kibar tavırlı ve
tertemiz giysili kayıkçıların
seçkin kişiler olduğunu he
men fark ederdi. Her kayık
bir iskeleye bağlıydı. Yolcu
indirme-bindirme bu iske
leden yapılırdı.
16
. yüzyıl
da İstanbul’da 21 iskele
bu lunuyordu. Y olcudan
alınacak ücret, iki iskele
arasındaki mesafe ve kayı
ğın kürek sayısına göre
saptanırdı. 17. yüzyılın en
önemli tanığı Evliya Çelebi,
İstanbul’da 8 bin kayıkçı
ve 4614 kayığın bulundu
ğunu yazar.
Deniz kuvvetlerinin, do
nanmanın önemi ise daha
çok Sultan I. Bayezid dev
rinde anlaşıldı ve ilk
dü-Yolcu ta§ıyan yelkenli bir mavna, 17. yüzyıl, Venedik Correr Müzesi (en üst te). Bir kadırga, 17. yüzyıl, Venedik Correr Müzesi (ortada). Üç ambarlı kalyon, 18. yüzyıl, Varşova Üniversite si Kütüphanesi (sağda). / A mavna carrying passengers in the 17th cen tury, Correr Museum, Venice (top). A 17th century galley, Correr Museum, Venice (centre). An 18th century galleon, Warsaw University Library (right).
were gilded and had figure heads in the forms o f eagles w ith o u ts p re a d w ings o r o th e r birds. Some o f these royal caiques can be seen at th e N aval M useum in Istanbul, the largest and most impressive being that which belonged to Sultan Mehmed IV (1 6 4 8 -1 6 8 7 ). It is 40 metres long and 5.9 m etre wide, w ith 24 pairs o f oars, each manned by three row ers, making 144 in all. Ista n b u l's b o a tm e n w e re s tric tly regulated, carefully chosen and only hired against warranty provided by a third person. They were expected to be polite as well as capa ble, and foreign visitors fre quently noted in diaries and m e m o irs h o w c o u rte o u s , h a rd -w o rk in g , and n e a tly dressed th e y w e re . Every caique belonged to a particu lar landing place, o f w hich there were 21 in Istanbul in the 16th century. The fare depended both on the dis tance to the destination and on th e n u m b e r o f oars. In the m id-17th century there w e re 8 0 0 0 b o a tm e n and 4 6 1 4 caiques in Istanbul, according to the
contempo-Bir kayık, 18. yüzyıl, Varşova Üniversitesi Kütüphanesi (üstte). Saltanat kayıkları (altta). / An 18th century caique, Warsaw University Library (above). Royal caiques (below).
zenli tersane Gelibolu’da kuruldu. Fatih Sultan Mehmed
İstanbul’u aldıktan iki yıl sonra Haliç’in kuzey sahilinde,
Aynalı Kavak ve Kasımpaşa’da, birkaç gözlü bir tersane
yaptırmıştı. Sultan I. Süleyman (Kanuni) zamanında ter
sane daha da büyütülerek, 200 gözlü hale getirildi. Os-
manlı tarihinin en büyük denizcisi Barbaros Hayreddin
Paşa, Kanuni Sultan Süleyman’ın çağdaşıydı. Barbaros
1534’te Kaptan-ı Derya olunca, Tunus ve Cezayir’den
gemi yapımında deneyimli, çok nitelikli usta ve işçiler
getirtti. Bu ustalar gemi yapımında Avrupa’nın Venedik
gibi denizci uluslarının gemilerini örnek olarak alıyor
lardı.
Donanmada iki tür savaş gemisi vardı: Yelkenli ve çek-
diriler. Çekdiri adını alan tür, kürek ve yelkenle hareket
ederdi. Bunların 25 değişik türü vardı. En önemlisi olan
kadırgaların 49-50 çift küreği olur, her küreği beşer kişi
çekerdi. Kadırga türündeki baştardenin ise 72 çift
küre-rary Turkish author Evliya Çelebi.
The first Ottom an naval arsenal o f any importance was estab lished at Gelibolu during the reign o f Bayezid I (1389-1402). T w o years after the conquest o f Istanbul, Sultan Mehmed II built a naval arsenal with several docks on the northern shore o f the Golden Horn between Aynalı Kavak and Kasımpaşa. During the reign o f Suleyman the Magnificent (1520-1566) this arsenal was enlarged to 200 docks. W hen Barbarossa Hayreddin Paşa, the greatest Ottoman seaman, was appoint ed High Admiral in 1534, he hired skilled and experienced shipbuilders from Tunisia and Algeria to build vessels mod elled on those o f the Venetians and other leading seafaring European nations.
Warships consisted o f sailing ships and galleys, the latter hav ing sails as well as oars. There were 25 different types o f gal ley, the most important being the kadırga with 49-50 pairs o f oars, each oar manned by five men. The larger bastard had
1 34
Kıyıdan kıyıya geçerken halkın en çok tercih ettiği kayık türü olan pereme, 17. yüzyıl, Venedik Marciane Kütüphanesi (üstte). Bir kayık, 17. yüzyıl, Venedik Correr Müzesi (altta). / A 17th century pereme, the most common type of caique used for crossing Istanbul’s waterways. Biblioteca Marciane, Venice (above). A 17th century caique, Correr Museum, Venice (below).
ği bulunur, her küreği yedi kişi çekerdi. Bunlar çok
uzun, ensiz, neredeyse su seviyesinde, çok alçak gemi
lerdi. Yaklaşık 12 türü olan yelkenliler ise iki ya da üç
direkliydi. Ambar denilen iki ya da üç katı olan kalyom
lar en büyükleriydi. Her katında top bulunan üç ambar
lılarda toplam 80-110 top yer alırdı. Gerek korsanlara
gerekse yabancı devletlere karşı sahilleri koruyan do
nanma her yıl ilkbaharda denize açılır, kış basınca da
geri dönerdi. Donanma denize açılırken törenler yapılır,
bu törenler halk açısından eğlenceli bir seyirlik oluştu
rurdu. Önde yelken açmış kalyonlar, mavnalar, geride
kürekli gemiler, özellikle kadırgalar gelirdi. Top atışları
yapılır, Kaptan-ı Derya halkı selamlar, donanma dönü
şünde de gene top atışlarıyla İstanbul’a girer, tersanenin
önünde demirlerdi.
•
* Prof Dr. Metin And, Türkiye Bilimler Akademisi Üyesi.
72 pairs o f oars, each manned by seven men. Galleys were extrem ely long and n arrow vessels, and very lo w in the water. Sailing ships were o f around 12 types, with either tw o o r three masts. The largest o f all were the galleons with tw o o r three decks, a three-deck galleon having 80-110 guns. The naval fleet would set out to sea every spring to protect the coasts from pirates and enemies, and return to harbour at the beginning o f winter. The sailing o f the fleet was a cere monial occasion th a t attracted huge crowds. The galleons with sails set would go first, followed by smaller sailing vessels, and behind them the galleys. Guns would fire salutes and the High Admiral would greet the crowds. The return o f the fleet was again marked by salutes as the vessels entered the har bour and anchored o ff the naval arsenal. •
* Professor D r Metin And is a member of the Turkish Academy of Sciences.
1 36
