Çağdaş uydular ve uzay muziceleri

!.AcDA$

UYDULAR UZAV MUCIZELERI

Marmara IletiSim

1,

,,:

Kurgubilim yazafl Arthurt C.

V'8....,...., Clark'rn miithi$ hayalperest

gorti-,.,,,,.,.,,,,,, nen bir

fikir

ortaya atmastndan bu

';";,:,,,,,,, yana yarlm

yiizyrl

gegti. Radyo

:,,: dinleyicilerinin dergisi "Wireless

,

World"

iin

bir

1945 baskrsrnda

,,,

:

soruyordu. Nasrl olacaktr

'/

Eger

,', ,,,,;,:

birgtin

insanlar uzayd

suni

bir

',,,;,1.;,;.'' ,,,,

uydu frrlatrrlar

ve

sonra onun

:

,:':::, gtikytiztinde belli bir konumda

sa-,

_',',:

_{bit bir gekilde durmasrnr, bdylece}

,:

'.

telsiz

sinyallerini yerytiztindeki

...,..,.,: _{uzak noktalara yansrtan bir ttir}

ay-....,,..,'.

i

na vazifesi gdrmesini saflarlarsa

.

Bu

olalan

drqr, kahince bir

.

diiqtinceydi. O srralarda insanlann

. ,,,;'::;,

t

uzaya roket gonderebilecek

tekno-,

...,,.,.,.

lojiyi

yakalamakta yeterince

so-., '..,'.... runlarr vardt, bir "uydu" asla sdz

,,r, _konusu

_defildi.

_{Bu sdzctik}

_o

za-':,,'

man yciriingedeki

bir

astronomik

cisim olarak anlaqrhyordu,

drne-,

lim

"Ay"

gibi. Ydrtingeye

oturtu-, oturtu-,i

lup hrzlarr dtinyanrn ddntig hrzrna

,,'

,,

uyarlanacak bOylece olduklarr

i,,,,,

yerde duruyormuq gibi olan insan

,.

,

yaplsl uydular '/ Dehqet verici bir

:,:..,.,.:.rr dtiqtinceydi, fakat yine de

kurgubi-,, ,,,,,1,,,,,,,,, Iim dtinyasrnda kesin olarak vardt.

: _,,,',

_Bu

_yarlm

_ytizyrl

_{tinceydi, yani}

l,'', _{roket kullanrmrnrn askerlere} ait

,..'.,,.

.

oldugu zamanlardt'

, ,,,.,, .

.

Fakat

oniki

yll

sonra, insan

...,.,...,,. yaplsl

ilk

uydu, Ruslarrn

iinlii

bip-, :,:,,,,,,,,,,,,,,, bip yapan Sputnik'i uzaya

firlatrl-, ., ,,:,,,:,,::., drgrnda (sadece buysa) diinya

,,,,::,,:,,:::: nefesini tutmugtu.

Pek

birqeye

:

,,,

benzemiyordu, bcicek gibi

antenle-,:,,,,,,, ,

::r

ri

olan

bir tiir

teneke

top

ve

.,...,.,..,..,, ,,., gergekte fazla

bir

igede yaraylp

,,,,:,,,,,,,

,

yaramadrfr pek bilinmez. 92 gnn

,,,..:,,,.,,,..,

.

boyunca

ta

ki

atmosfere girip

Dog.Dr. gmin D.

AY,DIl\l-*

Marmara IletiSim

yanarak yeryiiztine diiqtinceye kadar bip-bip yaparak drjndii durdu.

Yinede erigibilen

ilk

zaferdi

ve

Amerika Rusya'nrn kupasrnr

alabihnek

igin

hemen karara vardt.

Bir yrl

iginde Amerika'nrn

Explorer

I'i

tabi o da dtiqiip yanrncaya kadar durmadan ddndii durdu.

Bu

ilk

uydulan taqryan roketlerde aynr kaderi paylas;trlar. Tilmiiyle, higkimse uzaydan

iyi

bir

durumda geri geleni gciri.ilmedi. Fakat

bdylece kurgubilim hayallerine gabucak ulaqabilmek igin arnagh bir

realite vasltaslyla heyecan

verici

bir

ilerleme baqlamrq oldu.

Foto[raf makinalan, radyasyon senscirleri, iletiqim aktarrcrlan,

kendinden bilirnsel araqtlrma kapasiteli aletleri olan uydular herbiri

bir dncekinden daha htzlt uzaya firlatrldr. Bugtin uzay sanki gok

ra[bette bir yer gibi, yukandaki yoriinge, gerek halen faal uydular

g.erekse kullanrlmrg olanlann dokiinttileriyle bir hayli balabahklaqtr.

Ozellikle, Arnerikan Hava Kuvvetleri

/

NASA higkimseyi saymrya

te;vik etmezken, uzay teknisyenleri kag tane

irili

ufakh parganrn

dtinyanrn etrafrnda dolaqtrgrnr saymakta zorlandrklannr kabul ediyorlar.

Sanki uydular birbirlerini dirsekliyerek diinyaya (veya bazr

durumlarda .arkaya uzaya) daha

giizel

bir

gcirtintii vermeye

g,ahqryorlar. Onciiliirden gok daha biiyi.ik ve teknolojik olarak gok

daha

kompleks modern

uydular

gok

hassas ydri.ingelere

okurtulmakta

ve

gok

geniq

bir

zaman si.iresince

gok

(izel

fonksiyonlarr yerine getirmek gin tasarlanmaktalar. _$imdi, her saat

faal olarak, harita grkarrp di.inya etrafinda iletiqime yol agarak doniip,

diinyamrzr izlemek, TV yayrnlannl yansltmakla veya hava durumunu

izlemekle rneqgul ediyorlar. Diinya gozleme uydulan kutupsal bir

y(iriingeye konup biiti.in yerytiztinti, diinya ddndiikge bir seferde bir

b(ilijm olarak izliyorlar. Iletiqim uydulan ise diinyantn etrafinda

ekvattrra paralel 22500 mil /36000 km ytikseklikte, (bir turu 24 satte

tarnamlayacakl artna dayanarak hesaplanmrqtrr) ddniiyorlar. B 0ylece

diinyanrn diintiq htztna uyum saflayrp yerden baktnca olduklarr

yerde duruyormuq gibi goriintiyorlar. Trpkr Artur C. Clark'rn yrllar

ijnce olaca[rnr 6ngdrdtifiii gibi. Sinyaller uzak yerytizti istasyonlannit

ilneucu dlgi.isiinde veya tizerinde yaqayanlardan gattstnda bir ganak

anten bulunan ve mesela herhangi bir yer ve zam.anda "CNN veya

BBC World'da Kosova haberlerini veya ATV'de Ibrahim Tathsesi"

seyretmek isteyen birinin rahathkla alabilecefi qekilde daha genil

bir alana yansrtabiliyorlar, buna "footprint/ayakizi" deniyor.

Ve yine bulundufu yeri kesin olarak bilmek isteyen (diyelimki bir

yatgr veya Kosova'da ugafr diiqiiriilen pilot) biri bunu Global Mevki bulma veya askeri amagh cizel uydulartndan gelen veri sinyallerine

dayanarak rahathkla yaprlabilmekte. Uydular miikemrnel dairesel bir

Marmara iletiSim

y6riingeye veya periodik kapah gegiq imkanr saflryan bir eliptik

yortingeye oturtulabilir. Bunlar geri plan resimleri rqrnhyabilecek

veya yeryiiziiniin

kaynaklarrnr

veya

atmosferi

krzrl

6tesi

tarayabilecek qekilde tasarlanabilirler bdylece jeolojik yapr, bitki ortiisii veya

kirlilik

konusunda derinlik saflanabilir. Bunlar uzak

galaksilerin merkezlerini keqfedebihnek

igin

di[er

tarafa dogru bakabilmelidirler.

Karadeliklerin kozmik gizinden astronomlan ilk uyaran uydularrn

iizerindeki x-ray

_/

rontgen sensdrleri

idi.

Bunlarrn grirevi sadece

krtalar arasr telefon konuqmalannrn, geniqleyen evrende hayal edile-rneyecek kadar uzaktaki sesleri veya bir global teleyayrnr dinlemek

ohnahdrr. Yinede bunlann maksadr tamamen ticaridir. Ornefin

Ame-rikadaki dev bir rnarketler zincin olan Walmart'ln tamamiyle kendi-ne ait bir uydu sistemi var. (NASA'nrn yardrmryla yerleqtirildi) ve rnalazalar arasrnda bir kryrdan ribtir kryrya (ABD'nin batr ve dolu

kryrlan) telefon iletiqimi igin kullanrhyor. Bir ma!azanrn raflarrndaki

herhangi

bir

emtianrn

fiyatr

deliqti[i

anda, uzaydan aktartlan

sayrsal talirnatlar sayesinde bi.ittin mafazalarda

fiyat

aynt anda defiqiyor.

$imdilik uydularrn faaliyet omrti yrllarla iilgtiltiyor, fakat bazen

ufak

bir

diizeltme veya onarrrn gerektifinde ziyaretEi astronotlar

tarafrndan bakrhyorlar. Fakat biiti.in geliqmiqliklerine raIrneu uydulann hala saglan diken diken eden bir ydriingeye oturuglan var

ve hig

bir

_,sekilde higbirisi olmast gereken yerde ve mijkemmel gahqrr durumda bulunmuyor.

Ydrtingeye oturtabilmek amactyla azayn ydnlendirilen birrseyin

yergekiminin etkisini krrabilmesi

iEin

saatte 17000

mil

hrzla

frrlatrhnasr gerekiyor (veya <;ekimden tamamen kurtulup uzay

boqlufuna grkabilmesi, gezegenler arast seyahati veya

bir

masal

doneminde insanrn aya yaptrfr iig giinliik seyahati yapabilmesi igin

25000 rnilden daha fazla).

Gitrnenin tek yolu, havastz patlama

ile

gahqan tek sistem ve biitiin rnakinalartn en giiEliiqti olan rokettir. Bu durum bile roketlerin

geride

en az

afrrh[r

siiriikleyerek gaz vermeyi saglama igin srrasryla kullanrlan aqamalara ihtiyacr var ve taqrdrklan ytikiin

(uydunun) tilgiilerinde atmosferden grkarken ne kadar

bir

afrrhfr itebilecekleriyle stntrltdtr (yanhz yukartya grkrp uzay boqlufunda

dolaqrnakta olan bir uzay araclna roketin ktigiik i.iflemeleri lnlnevla i9:in yeterli olabilir).

Marmaru IletiSim

Bir uydu igin her ons / gram hesaplanrr ve mtihendisler

y6rtinge-ye koymak istedikleri qeyin degeriyle onun ne kadar

alrr

gekecegi

arasrnda dengeyi bulmahdrrlar.

Bir

uydu gok kahn yaprlrrsa asla

kalkamayabilir. Fakat gok ince yaprhnca da ydrtingede saflam

kalamayacafr veya yerine sallam ulaqamayacalr

riski

vardrr.

Roketlerin planlandrklarr

gibi

gahgmalan

igin

izleme kayrtlan $100'den oldukga

uzakttr

ve

hatta

NASA'nrn

uzaya grkrp

gdti.irdi.igtiniiz qeylerin go[unu geri getiren tek ve

ilk

yol olan harika aracr "Shuttle" bile her zaman baqanyr garanti edemez.

Bundan baqka, uzay golunlukla boq bir vtkum alanr oldulundan

herzaman birkag girkin siirpriz ortaya grkabilir. Talihsiz Apollo

_-

13

rniirettebatrnrn baqrna gelen gibi...

Bu dtiqman

bir

ortamdrr, hatta diinyayr terkettifinizde bile, ve

uydular

bir

qekilde kendi kendilerinin en berbat diiqmandrrlar.

Pargalanmrq olanlarrn brraknlt her zaman hatta atmosfere girerken

yandrfr srrada

bile

ttimi.iyle kendini irnha yetenekleri olmayan

pargacrklar rnontajla alakah

bir

olaydrr.

Kiigiik

bir

gakrl taqr

boyundaki parqa gok tehlikeli gdriilmeyebilir, fakat ydrtingede saate

17-500

mil

krzla gittifinden garptrlr hergangi

bir qeyi,

yeni bir

uyduyu yok edebilir.

Fakat risklere ve maliyetlere rafmen uydu iqletmenin ticari

potansiyeli daha fazla organisazyonlarr ve qirketleri roketlerle

ilgili

olarak daha

salhkh

malzemeleri oluqturmaya teqvik etmiqtir.

Arnerika'nrn

yiiklii

sayrda rampalarr ve Rusya'nrn daha ziyade

belirsiz dengeleri kadar Avrupa'nrn ytiksek dtizeyde baqarrh Ariane

Filosu ve _Qin'in Long March aileside, Japonya'daki daha kiigiik

gapta operasyonlarla birlikte bu ig igin firlatrna konusunda rekabet

etmektedirler. Bugiin

bir

uydu gondermek zor ve birkag milyon dolarlll<' bir oyundur.

Frrlatrcrlar bazen

yiik

listelerini doldurmakta gtigltik gekerler

(NASA

4,

-5

yrl

sonrasr

igin

Shuttle'a kargo btjliimti koymayr

amaghyor). Sebeplerden biri efer kendinize ait bir uydu inqa etmek

ve firlatma igin bir roket ayarlamak isterseniz yaklagrk

5

milyon

dolara ihtiyag duyarsrntz, fakat hareketli zamanlarda (veya yeni

roketlerin trrlatrlmasrnda sorunlar grktr[rda) bir kuyruk oluqagaktrr.

Devletlerden destekli ara$trrma kurumlartndan, 6zel telekom

qirketlerine, iiniversitelerden ticari veri allarrna kadar her tiirlti

rntiqteri snada bekliyor _{olabilir. $imdi} kendinizi, drne[in btittin bir'

yeni nesil Astra ve Hotbird uydularr "Takrm Yrldrzr" nrn, Avrupa i.izerinden direkt eve yiiksek giig

TV

kanallarr saflamak igin

Marmara IletiEim

hazrrlananlann veya krsa stireli gidip global buz defiqimleri, ktyt erozyonu, atmosferik

kimya,

tarrm

ve

oqinografi araftrrmast

yapacak

bir

baqka

diinya

kaynaklarr

filosunun

arkastnda

bulabilirsiniz, ugaklar gemiler ve hatta kara taqrtlarr igin global

telefon sa[layan Immarsat veya frrlatma rampastnda slraslnl

bekleyen diizinelerce ktigiik uydulan saymayln. Gegmiq ddnemde,

bu yrhn planh firlatmalannrn, mtigterileri (belli bir fiyata) uzay ugugu

sigortasr yaptrrmalanna rafmen aksakstz olarak yi.irtiyece[ini

dnceden gtrrebilmek optimist

bir

hayaldi. Fakat baqan oranlart

artlyor

ve

Diinya, doymak bilmez

bir

veri

allartndan hava

tahminlerine, ugak

igi

telefonlardan arag

igi

yol

buluculartna

internetten her saat takip edilen filmlerine kadar, global hrzh iletiqirn

talebine

yeterli

olarak cevap verebilecek

bir

uydular dizisine

sahiptir.

Bunlar aynr zamanda

roketgililin

heyecanh zamanlarrdrr da.

Avrupa'nrn son Ariane'si

ilk

ugugunu yaptnca (Di.inya'nrn

rnanyetosferini incelemek igin tasarlamtq

4'lti

Clusteruyduianyla)

Arnerika(daki Lockhead Martin McDonnell DouglasBoeing ve

Alliant Technologies gibi btiyiik Uzay Havacrhgr qirketleri gelecefie

ddntik, gtiglii Delta, Titan ve Atlas roketlerinin yerini alacak ve

ulurlu yrl sayrlan 2001'de firlatrlacak "Geliqtirilmiq, Geliqtirilebilir

Frrlatma Aract (EELV)" ntn tasanmrna baglayacaklar.

IJzaya _firlamak aynr zamanda teknolojik olarak en geliqmiq bir

\saryonun, en

riskli

ticari

oyunlanndan

biri

ve

kazanglann en

qagrtrcrsrdrr.

Uydulan

bir

ger<;ek olarak kabul etmemize ra[men, her roket

firlatrna olayr

bir

geri sayma iqlemi baqanh

bir

ateqlemeyle sona

erdigincte hala mucizelere meyletti[imiz bir ttir, giici.in dehqet verici gostergesi ve/veya potansiyel felaket gibidir.

Yarrmyiizyrl sonra bile, Arthur

c.

clark'rn uydularrn cesur yeni gelecefinin orijinal iingoriistinii bilim kurgu ruhunu halen tamamerl

kaydetmedi...

Marmaru iletisim

YARARLI/YARARLANILAN

KAYNAKLAR

*

_{Ackoff, R.L., "Redesigning the Future,}

_a

_{Systcms Approuclt}

to

Societal Problems", Wiley, New York,1914..

*

_{Alter, 5.,} "lnformation Systcms: a management perspe(:tiye".

Addison-Westley Publishing Company, Reading, Mass.,

1992.

x

_{Aydrn, 8.D.,} "Biliqim Ncdir 2", Mistaq A.$., istanbul, _$ubat 1982.

*

_Aydrn,

_8.D.,

_"Bilgi.

_Bilimi

_ve

_Kitlc

_itetisimi"

_,

_EDA

Yayrmcrhk A.$., Istanbul, Mayrs 1989.

*

_{Aydrn, E.D;,} "Tcle islem vc Veri iletiqimi",EDA Yaynncrhk

A.$. , Istanbul, Mayrs 1989.

x

_{Bagdikian,B.H.,"?"/rc Information} Machines, Their Impat't on

Mcn and Mr:dia", Harper and Row, 1971.

*

_Bartlett,

E.R.,

"Cablc

Television

Ter:hnology

ond

Operations", McGraw-Hill, N.Y., 1990.

x

_{Beer, S.,"Platfurm for} Clmnge", Wiley, New York, 1975.

x

_{Benedikt, M.,"Cybcrspar:c:}

_{First Steps"}

Massachusetts

Institute of Technology Press, Massachusetts, 1992.

x

_{Churchman, C.W.,"The Systems Approach", Dell} Publishing

Co.. Inc.. New York, 1968.

*

_{Dickson, E.M.,} Bowets, R.," The Vidco Telephone, Impctct o.f

tt Nev, Era inTelecommunic{ttions", Praeger, New York,

1969.

*

_Kcrck,

_T.,"

_Journalism

_For

_Thc

_2l.st

_{Cetfiury: on-lina}

utformation, clectronic datahascs, ond tha news",

Praeger Publishers, New York, 1991.

x

_{Martin, l.,"lntrodut:tion}

_to

_{Telepro(cssing,", Prentice-Hall,}

Englewood Cliffs, N.J., 1972.

*

_Martin,

_J.,

_{"Tcleprocessirzg}

_Nctwork

_{Orgunization",}

Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N.J., 1970.

t Martin, J.,

"Commltnications

Satellitc

Systuns",

Prentice-Hall, Englewood Cliffs, N.J., 1978.

x

_{Martirr, 1.,} "Systems Analysis

_for

Data

Trunsmission", Prentice, Hall, Englewood Cliffs, N.J., 1970.

*

_{Martin. J., "The Wired Sor:icty". Prentice-Hall,} Englewoud

Cliffs. N.J., 1978.

*

_{McHale, J.,"Tltc Future of the FLttut'e", George} Braziller, Inc.,

New York. 1969.

*

_Mcluhan,

_M.,

"The

Gutcnberg Gulaxy", University of

Toronto Press. Toronto. Ont.. 1962.

*

_Mcluhan,

_M.,

_{Powers,B.R.,"The Glohal Villagc"Oxfro,J}

University Press, New York, 1986. 34

Murmara iletisim

*

_{Miller, I.G.,"Livirtg} Systems" Mc Graw-Hill, 1978.

*

_{Sackman, H.,"Mass}

_Information

Utilities and

Sot'ial

Excellcnr-e", Auerbach, Philadelphia, 197 1'

*

_Samuelson, K.,"Evaluation, of Information Retricval Systems

and Functions", Nordforsk, KTH/SU, Stockholm, 1973.

*

_{Samuelson, K.,"Automated}

International

Information

Nctworks, Systems Design Cont:cpts, Goal-Setting and

Priorities", FIDffM panel at the ASIS meeting in San

Fransisco, October 1969.

*

_Samuelson,

_K.,

Gezelius, R.,Werner,

H.'

Johannesson'

N.O.,"Mix ed Mutimedio, Development P otcntials

for

P icture-P futne", CATV and Teleprecessing. KTH/SU'

Stockholm, 1972.

*

_{Wiener Norbert,"Cybcrnetit:s} or Control ond Communit-utirttt

in thc Animal and Mar:hinc" The M, I.T., Press and

DERGi/SUNNII

YAYINLAR

*

_{Communir-ations(USA)}

*

_{Computcr Communications} (England)

*

_{Computcr Nctworts} (Holland-UsA)

*

_{Cybernclir:a(Belgium)}

*

_Cyhernetics Forum (USA)

*

_IEEE Transactions on Communications (USA)

*

_IEEE Transactions

on

Engineering Managcmcl4/ (USA)

*

IEEE Transactittns on Profcssional Communication (USA)

*

_IEEE

_Transactions

on

Systcms,

Man

oncl Cyhernetacs

(USA)

*

_Infor (Canada)

*

_{Informatik-Spektran} (Germany)

*

I4formation Rcvisyl, (Revista dell' Informazione) (Italy)

x

_Informotik Privat:Y (England)

*

_Inf,ormation Processing and Management (England-USA)

*

_Informtttion Systens (England-Germany)

*

_{Infosyslcms (USA)}

*

_{.lournal of Cybcrnclics (USA)}

*

_{.lournal of} Systems Enginearing (England)

*

_Kyhernctcs (England)

*

Long Rangc Planning (England)

*

_Nuturc (England)

x

_Netv,rtrts (USA)

*

_{Sciencc (USA)}

*

_{Tclccotnmunications} Polit-y (Canada-England)