İletişim ve dil

Mamara I letigin Dergisi, Say:2 , N isan 1993

ILETI$IM

VE

DIL

0F.G6r.Dr.g€ogU

dZERKAIi

MARMARA UNIVERSITESI

Ietitim

Fakiiltesi

l.Kitle lleti$im Araclan ve

Dil

Kide ileti{im araqlan, halkn kulandlF dili etkileme giicti yitnii{den en gi&lii kaynak durumundadu. Bu g09, dili olumlu ya da olumsuz olarak etkileme yetisine sa-hiptir. Omegh yeni bn ke[rnenin benimsettiilmesinde kitle iletiqim araglan- tek

be-lileyici

etten olmamakla brlikte- en etkili yoldur.

Kitle iletigim raglannln izleyicileri hangi ydnde ve hangi asamada etkileye-bileceti konusunda, daha 6nceki &inemlerdeki genel

elilinl

kide ileti$im anglarirun ideyiciyi etkileme giiciintin yuksek olduEu yolundayd. Daha sonraki &inemlerde ya-pdan arattlrmalar, bu

giti\ih

taftl

abilir olduEunu ortaya koymuqn

(I).

Arr-ak bii-din aragt[malar, kitle iletigim araglanmn izleyicilerde kiiklii davranrl ve tuturn degi-qiktikleri konusunda fa*hlagabilseler de bazr

ahlkanl*lan,

giinliik

tutumla

ve zevkleri detiEtirebildigi iizerirde birletmekledir(2). Buna itzellikle halkrn konugma dili konusunu da eklememiz gereklidir. Diller ba{langrgta,lemel

yap

anyls olmasa da, kelime ve hatta baa garner kurallsn bazmds kitle iletilim araglannn dil ar ayr-Erndan etkilenirler.

Drl sosyal olgulann gok itnemli bii gatstergesidir. Bir iilkenin sosyal ve

kiiltii-rel yaprsrndaki detigme ve geligmeler -olumlu ya da olumsuz- etkisini, Once dild€ gdslerir. ornelin, Tiirtiye'nin gegirdili tinemli tarihsel diinemleri dilimizin gegirdili evElerd€n de anlayabiliriz. Orta Asya Tiirkgesi, g(&l€r diineminden sonraki dil kop-malarl Anadolu da yerletik bir hayata gegi.lrnesi, Istanbul'da kurulan saray hayah, Is-lam Kiiltiifiinden etkilenme ve Bah'ya

at

ma diineminde iizellikle, Tanzimat Exine-minde Fransuca dan etkilenme... Biitiin bu deligim diinemlerinin izi dilirnizden ko-layca izlenebilir. Son &inemde is€ lngilizced€n yogun elkilenim, DoEu ya da Latince katkenli dillerin etkisinil tamanrcn sona erdi[ini ancak bu kez d€ Am€rika kdtenU bn kiiltiirel gekim alantns

girdilimizi

giisteriyor.

OzeUitte de Uilytik phirlerde yagayan geng kitlelerin dilindeki bu Ingilizce

e&isi, sosyal ve kiiltiirel yapnln bn

_\ka

k0ltiirih elkisi albna gok yolun,

hsarl*-slz ve temelsiz olarak girdiEini gdst€rnekedit. Iqinde y8{a&&mz gaEda elbette

kiil-tiiderarasr etkilenme dogaldr; haft kitle iletitim araglanmn yayrn alanlarnn srnr-srzlaqmaya baglamasr ba{lammda da kaguulmazdu. Ancrk dilimizin yaprsrndaki

ba-zl

gdstergeler, bu efilenmenin olumsuz bir ytin

ideditinin

habercisidir.

Bizirn dilimizde lngilizce'ye olan bu

elilim,

kitle

ilelilim

araglanyla

batla-manrl olrnakla hraber, bu ortamm, var olan etkiyi giigtendfumekte oldugu bir ger-qektir. Ozellikte de, ozel TV ve radyolafli dil konusunda gereken titizlige sahip olrna-drklan gifiilrnelcedir. "Gurg radyolann" "geng spikerleri" Tiirkg€yi lngiliz alaamyla konu{mak igin ttzel bir gaba hanyormu{ gibi program sunmaktadular. Kaldr ki,

kul-lan

an Tiirkgenin tam anlamryla bizim dilimiz oldugu da _{pek liiphelidir.} Omelin,

"trotr stop,

yirmidiirt

ssat canl yaym' slogatu bfu iizel ladyo kanahndan neredeyse her parga arasnda tekarlanmaktadr. Bir TiiLrk radyosunun anonsundan ,bu dile gfu-memig olan lngilizce kelimelerin neden yer aldr$m anlamak imkanuzdu.

Bir haber de, itzel bil tv kanahmn ana haber biilteninden(3): Borsa up trenddedir

"Borsa yiikselig elilimindedir" ya da benz€ri bir c0mle olsaydr hem dili koru-mug hem de haberin ulaqma ve anlaldma dUzeyini arttumt{ olurduk. Bu

elilin

ashn-da dzel televizyon ve radyolarla baqlamamrqtf. TRT'de az da olsa bu iimekleri daha atnceki

y

larda da gitrmeye baslam$lk. Omelin Tv kelimesinin Tivi, FMin Ef Em olarak okunmasr, Stiidyo P&z8r (Pazar Stiidyosu olrnahydr) gibi program isimleri TRTden aIdEmE dmeklerdir. Arrcak, bu iimeklerin ssyrsl iizel televizyon ve

radyo-lala arttrul; hatla aftk kanal ya da istasyonla bile Show TV, Number orre vb, isimhr alrnaya ba5lamrglardt.

Bu Omekler, hazulanmakta olan Radyo ve TV Yasa$na Tiirk dilini koruma amacryla bazr diizenlemeler de _{getirilmesinin |an oldugunu} gitstermektedit.Tamla-ma yapdamm d€gilmesi, dilde karqrh$ olan kelimelerin lngilizcesinin kullamlmasr; vurgu,tonlama, sdyley\ agsudan arn dil yaprsrna sadrk kahnmamasr vb. uygulama-lar biiylece azalt abilecektir.

Kullanrlan dil ve sdyleyig farklJrtlan, iletigim siirecinde kaynak ve alrcr ara-smda geri besleme (feed back)siz bit ileti$im aF doFnasna da $ebep olmaktadu.

2-Tiirk

Dilinin Yaprsal

Ozc[ikleri

Tiirk Dili kelime sayrsr olaak zengir bu dil saldmamakla beraber diinya

dil-leri arasrnda en kuralh, en eski ve en kdklii dillerden biridir. Bu

iizellilhin

bozulma-masr igin en ba$ta iletbim ksynagndakiledn, bu dili bilrne ve koruna bilinch€ sahip olnalart gerckmektedfu,

Tiirk dili yap bakmudm zengin bir dil olnakla beraber kelime dagalclll yit-oiinden zaIfor.

qelidi

lehge ve rgglattlaki bittl€tce kelime yaah kiiltiire gegmeden, yalruzca konuqma dilinde yaFrnasr yiiziinde[ onu konutan nesillerle bitlikt€ yok

biri de, dilimizdeK yabencr kelimeledn gok olugu ve bu dillerin Ttirkgeyle hem kay-nak hern de yapr olarak higbir ilgisi olrnayan dillerden al$mD olrnasdu, Macarca ya da -hatta- Japonca dan ahnmq bir kelime bile dilimize daha yahn olrnakla birl.ikte, eekirnli bir dil olan ve Sami Ditlerinden olan Arapqa; ya

da

Hint Avrupa Dil Ailesin-den hgilizce'nin, eklemeli bir dil olan ve Ural Altay dil ailesine ait olan Tii(kS€yle hig-bir kitke[ ve yapl yaknhF yoktur. Bu d4 adr gegen dillerd€n dilimize gegen kelime-lerin ses yaprsr(fonetik) olarak farkhhlna ve stiyleyig zorluguna neden olrna.ldadr. Bu kelimeler golunlukla anlam ve telaffuz agrsrndan yanhE kullanrmlara sebep o[-m{ktadr. Sttyleyb ve tttsenme gi&liigii, farkl elitim ve sosyal diizeylerdeki gupla! arasrnda dilkopukluiu yarahnaktadu.

&Elikle

d€ gevfui yapdrten ctilde kargrllr olmadrg igin yabancr ashmn ay-nen dile sokulmasryla

dil&ki

yabano kelimeledn olam armaktadu. Kaldr ki,

karqrh-F

olmayan kelimenin yeine Tihkg.esini bulrnaya gahgan ancak ne yazrk ki golun-tukla ,

g.virdili

dili kendi dilind€n -en aandan gramer olarak- daha

il

bilen bu kigiler,

itztiirkge

kar!

k bulrna adn4 dilde yeni kelimeler tiLre&neye gal$makladular ki , bu da ayn bir sorundur. Omegin ,-sal, 6el ekleri, Ttirkq€ de ancak bir isim kitk ya da gitv-desine eklenrnesi gerekirken, bu ekler, herkesin elinde yo$ularak adeta her kelime-nin sonuna eklenir hale gelrniSlerdir. Omelin, e$tsel kelimesi, yanh$ tiiLretilnb bir

kelimedii. EEit- , yapr olarak fiil oldulundan, bu gitvdeye -sel ekinh gelrnemesi gerc-kirdi. Bu giivdeye mudaka ek getiilmek isteniyorsa, itnce bu gitvde, Tiirkge' de iqlek bir fiilden isim yapma eki olan -m ekiyle isim giivdesi haline getirilmeli yani "eiitim" olmell -s€l eki de buaya eklenerek efitimsel geklinde kullanrlmaLydr. Ne yaak ki, bu ve benzeri yanhqhklann srkga yaprlrnasr, Tihkge' nin biitiin diinya dilcileri tarafm-dan "bilgi$ayada diizenlenmitcesine diizgiitl ve kualh bi! dil" olarak

tammlanmasr-na ve dilimizde istisnalann yok denecek kadar az olma itzelligine gitlge diitiirnektedit Dldeki yab€nq kelime sal smm alhnasrnm bir diger atnemli sakmc€$ d& kr-sa vadede dil datarcrlura yeni kelimeler eklenerek toplam kelime sayrsmrn yiikseldi-gi izlenimi yantrnasryla bilikte, bu yitntem, uzun vad€de, dili yapsal atrdan ve da-garcrk yttniinden zayflatnaktadu. 9iinkii yukarda da belfunimiz gibi, Tiirkge' nh

et-kilendili ve kendisinden kelime aldtlt clillerin kiiken ve yapr balamrndan farkh oluEu, bu kelimelerin dilin biinyeshe tarn anlarnryla

kat

amamalan ve iiretkenlik kazana-mamalanna yol agmakta&r.

Dilimize gircn yabano kelimelerin biiyiik bil h$mll, tek kelime olarak

kal-m{, Tiirtge eklerle fazla i;letilememi$tir. Her yeni kelimeye ihtiyag dululdulund4 yabancr kelimelere baqvurulmasl Tiirkge' nin aslnda zengin olan yapm ekleri

dalar-c{lnr

azalhn$hr. Pek gok ek kullammdan dnqmnqtiir. O}sa dilde yed kelimeler

tihe-tiliken, bu yolun zunililini azaltan en etkili yol, bilinen kdk ve eklere canh, yapm ek-leri getiiilelek kelime tiiretilmesidir. Biiylece bir kelimeyi, gegidi eklo getirerek be;, on hatb daha fazla sayda ttirehek miimkiindiir. Omelirl, seg-

fiil

kdkilnden, ne ka-dar qok yeni kelime

tiirehi$z:

reeiE, scsmen, seqici, segkin, sesmek, segik, segi$

segenek, seski s€genek, sesilii, sogmec€, segtirme vb. gibi. Oysa bu kelimeyi baqka dikbn alsaydrlq yeni bir kelime ihtiyacmlzl karldarnlf olacak anc€k bu kitkil yukan-daki dmekte oldugu gibi dogurgan bigimde kulammayacaktrk Bu ydnt€mle yeni ke-lime tiirehnenio en iinernli bir yaran d& bilinen kitk ve eklerle tiirerildiEi igin, bu keli-mebrin drha kolay tutulrnas! hemen her dtizeyde ki$ hafmdan doFu olank atda$ -masr ve kullaruma kolayca gegebilmesidir. Bdylece, yeni kelimeler, dil kopuklulu ve dolaysryla

kt

tiael kopuklula yol agmayacaklardf.

3,

Tirk

Basm Ne Durumda?

T0rk basrn dilinde, ne oranda yabano kelime kullamhyor? Bu konud4 lleti-$im Fakiiltesi' nin II-trI ve [V. slnf iiSencilerinin biiyi& katkruyla gergeklegtirdili-miz bu gal$mada (*)

Titk

D

i' ne

gim(

olan yabancr kiikenli kelimelerin orar anm ara$udrk.

Bu aralttmadal bazr sonuglan sunuyoruz:

Hiiniyet-Milliyet-Sabah-Tiirkiye-Zaman cazereleridn 1992 AIaLk ve 1993 Ocak ayr sayrlannda yaprlan inceleme sonuglar! bu ba$n organlarmd! (Tiirkiye v€ Zaman Gazeteleri dqrnda) i9, <trg haber ve yorum safalannda Tiirkge kelime oraru-mn 9o70' ler diizeyinde oldugunu giisiermeldedir.Ancak spor ve ekonomi sayfaldm-da yap an inceleme, bu sayfalardaki oranlann hitiin gazetebde, % 58-69'a

d\tii!U-nii giistermektedir.

Tiirkiye ve Zaman Gazeteleri' nde, haber $ayfalanndaki oranlar genel ortala-maya yakm olrnakla bfulikte, kiiltiir ,sanat din sayfalanrda Tihkge oramrun 7.59,65,e

di!€bildili

buna kaqrlk Arapga kiikenli kelime oramrun 7o28,4O' tara yiikseldili gO-riilmekt€dir.

Basrn rlilinde yaprlan incelemeye g6re, Tiirkgeye d$ardan girmig olan keli-meler iginde en btlyiik

yei

slrasrla Alapta, Fransrzca ve Fanga alrnalcadr. lngilizce ise son diinemdeki

aftp

ralmen hala oran olarak gerilerde gdriinmekedi. Ancak In-gilizce kelimeledn itzel ndyolann dilinde ve rcltam metinlCinde daha yiiksek oran-da

kulan

db

gitrirlrnektedir. Omelin TRT Radyo I Haber Biillenlerinde Tiirkge ke-lime oram 7o82 iken Power FMde bu oran %67'ye diipbilmektedn.

Haftalk aktiiel sansasyon dergisi Klips' te de Tiirkge kelime oram %67.4, Arapga %16, Fransrzca Vo1.6, FarNa 7o5.3, Ingilizceiae %2'dit.

Sonug;

Bastn dilind€ yapegunz inoeleme sonuglan, Ingilizce'den dilimize gegeo lce-Iime oranrnrn iizellikle gtinliik clilde heniiz diigik diizeyde olidugunu gitst€rmeldedir.

ra!-men, A$pga ve Farsga'mn dilimizde hala iinemli onnlar kapsryor olmasr,

lngiliz-ce nln treniiz

aqti*

oranda yer kaplamasr ka$lsrda gevEek bir tuturn izlememerniz gerektiline dikkat gekmelidir. _Qtnkii Arap ve Fars

killtiiiiniin yiizy

lar boyunca

er

ii"i

"ltrd.

kutdrg-tz

giiz iiniinde tutulrnaldr. Bu baElamd4 giiniimuzie

de Bat!

ki.iltilii elki$i alttnda oldulumuza giire, Ingilizce kelimelerin dilimizde yer ahE hzr ve itzellikle hangi konularda &ha fazla kullamldrlr diizenli aral*larla arathr

maldr'

Dilirnize ba5ka bn <flden giren ve zamanla benimsenen bir kelimenin' suf yabancr kdkenli olduEu igin dilden admaya gahgrlmasr da dilin yaprsuun

dolallluu

bir kez daha bozmakta ve yeni

kal{

rElnm tutundEulmas zorlagmaktadu. Dildeki mevcut kelimeleri atnak ve y€rine yeni kelimeler bultnaya gahqmadan iince, dile yeni giren yabancr kelimelere gecikmed€n

kal|

iklsr bulunmaLdu' Kitle iletigim araglan

&

gift yonlii iletiqim akrqrm hzlandumak igin bu dit anlay$ma iinctiliik etrnelidir'

Dipnotlar :

I

.

Bu kontda geniq

tilgi

igin bak J'OHalloran, Mass Media Efiects: A Social

App-recb, 1977

lrndor

.

2. Koogd , Emre , ToPlumsal Degitme

Kllramlan

ve

Tlrkiye

Gergegi' 4' bash' R€mzi Kitabevi. Ist. 1958. s.269 .

3.

22

Kasrm 1991. Slar

L

19.30 Haber Biitteni.

(*) Bu galqmada, kelime saymlad iidrenciler tarafrndan yap m4' gahEma konusu--nun

belirlenmesi, giirev dalrlmr, gahtmamn yttnetimi , sonuglann bilgisaya-ra yiiHenmesi ve genel delerlendirme yazar tarafindan yaprlmrlbr'