GİRİŞ
Antakya ve çevresi, tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmış ve bu medeniyetler tarafından birçok tarihi eser mirası bırakılmış olan bir şehirdir. Antakya, tarihi süreç boyunca Antakya’nın kuruluşu ve Selevkoslar Dönemi (M.Ö. 300-64), Roma ve Bizans Dönemi (M.Ö. 64-M.S. 636), İslami Dönem (636-968), İkinci Bizans Dönemi (968-1084), Selçuklular Dönemi (1084-1098), Haçlı Prinkepsliği Dönemi (1098-1268), Memluklar Dönemi (1268-1516) ve Osmanlılar Dönemi (1516-1918) olmak üzere bünyesinde çeşitli medeniyetleri barındırmıştır [1].
Arkeolojik ve kentsel sit alanı olarak değerlendirilen Eski Antakya evleri, Antik Çağ evlerinden biraz daha farklı özelliklere sahiptir. Bunun nedeni, yüzyıllarca farklı kültürlerin egemenliği altında kalmış bu şehrin, zaman içerisinde farklı ihtiyaçlar karşısında değişiklikler gösterme gerekliliğidir. Antakya eski konut dokusu içindeki evler, mimari tarz bakımından birbirine benzer niteliklere sahiplerdir. Genellikle iki katlı olan evlerin, sadece sokağa yansıyan elemanları ile tanınması pek olanaklı değildir. Antakya’da daracık sokaklar, iki taraftan yükselen evlerin sağır duvarları ve avluları ile sınırlandırılmıştır. Fakat bu duvarların arkası, yemyeşil, gölgeli, serin ve ferah avlular ile avlunun çevresine yerleştirilmiş odalarla bezenmiştir [2].
Floristik açıdan zengin bir özellik gösteren Antakya ve çevresi, çok sayıda araştırmacının burada çalışma yapmaya yöneltmiştir. Özellikle Amanos Dağları’nda [3], Kuseyr (Habib-i Neccar) Dağları’nda [4] ve Musa Dağı’nda [5] çeşitli araştırmacılar tarafından floristik çalışmalar yapılmıştır.
Dünyada duvar florası konusunda çeşitli ülkelerde yapılmış pek çok çalışmalar mevcuttur. Segal [6] ve Brandes [7-8] tarafından Avrupa’nın pek çok yerinde (özellikle merkezi, batısı ve güney kesimlerinde) duvar flora ve vejetasyonunu karşılaştırmalı olarak çalışmışlardır. Daha sonraları ise tarihsel süreçte; Fransa’da [9], İngiltere’de [10], Polonya’da [11], İtalya’da [12], Almanya’da [13], Avusturya’da [14], Slovekya’da [15], İspanya’da [16], Yunanistan’da [17], Çek Cumhuriyetinde [18] ve Bulgaristan’da [19] bu konuda kapsamlı çalışmalar yapılmıştır.
Şekil 1. Eski Antakya Evlerinden genel bir görünüm Bakımsız Bir
Eski Antakya Evi [2]
Eski Antakya Evleri (Antakya-Hatay) Duvarlarında Yayılış Gösteren Vasküler Bitkiler
Faruk KARAHAN1* Onur ÇELİK2 Samim KAYIKÇI1
Volkan ALTAY1
1Mustafa Kemal Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, Antakya-HATAY
*Corresponding author: E-mail: farukkarahan@gmail.com
Özet
Bu çalışma, 2011-2012 yılları arasında Eski Antakya Evleri (Antakya-Hatay) duvarlarında yayılış gösteren doğal vasküler bitkilerin floristik yönden incelenmesini ortaya koymaktadır. Bu floristik çalışma sonucunda doğal vasküler bitkiler listelenmiş, fitocoğrafik orjinleri, hayat formları ve yayılışları hakkında bilgiler verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Vasküler Duvar Florası, Eski Antakya Evleri, Antakya, Hatay
Biyoloji Bilimleri Araştırma Dergisi 5 (2): 131-134, 2012 ISSN: 1308-3961, E-ISSN: 1308-0261, www.nobel.gen.tr
132
F. Karahan ve ark./ BİBAD, 5 (2): 131-134, 2012
Ülkemizde ise bu konuda yapılmış çok az çalışma mevcuttur. Bu çalışmalar sırasıyla İzmir’de [20], Kayseri’de [21], İstanbul Avrupa Yakası’nda [22] ve Edirne’de [23] tarihi yapılar üzerinde gerçekleştirilen başlıca çalışmalardır. Ayrıca, İstanbul Anadolu Yakası’nda gerçekleştirilen bir çalışmada, tarihi yapılara ek olarak kentsel ortamlarda bulunan yapıların duvarlarında yetişen bitkileri de incelemişlerdir [24].
Antakya ve çevresinde bulunan tarihi yapılar üzerinde gelişim gösteren bitkiler ile ilgili hiçbir çalışma yapılmamıştır. Bu çalışmada, Eski Antakya Evleri (Antakya-Hatay) duvarlarında yetişen vasküler bitki taksonlarının tespitiyle, Antakya kent flora ve ekolojisine katkıda bulunulmuştur.
MATERYAL VE YÖNTEM
Bu çalışma 2011-2012 yılları arasında, Eski Antakya Evleri (Antakya-Hatay) duvarlarında yayılış gösteren vasküler bitkilerin floristik yönden incelenmesini ortaya koymaktadır. Bu floristik çalışma sonucunda tarihi yapılar üzerinde dağılım gösteren doğal vasküler bitkiler, herbaryum kurallarına uygun olarak kurutulduktan sonra “Flora of Turkey and the East Aegean Islands” [25] adlı eserden yararlanarak teşhis edilmiştir.
Floristik liste verilirken familyalar ve bu familyalara özgü olan türler, alfabetik sıraya göre düzenlenmiştir. Ayrıca her bir türün fitocoğrafik bölgesi (eğer varsa), hayat formu ve yayılışı hakkında bilgiler (geniş dağılışlı, kozmopolit veya endemik gibi) verilmiştir. Hayat formları (Fanerofitler, Hemikriptofitler, Terofitler, Geofitler, Kamefitler), Raunkiaer [26] sistemine göre düzenlenmiştir.
BULGULAR VE TARTIŞMA
Toplanan örneklerin incelenmesi sonucu, 10 familya ve 14 cinse ait toplam 15 takson tespit edilmiştir. 1 takson
Pteridophyta, 14 takson ise Spermatophyta (Angiospermae)
üyesidir. Angiospermae üyelerinin biri monokotil, 13’ü ise dikotil olduğu tespit edilmiştir (Çizelge 1 ve 2).
En çok takson içeren familyalar sırasıyla; Asteraceae (4 takson–%26.67), Euphorbiaceae ve Urticaceae (2 takson– %13.33)’dir. Bu üç familya, içerdikleri takson sayısı bakımından tespit edilen tüm floranın %53.33’ünü oluşturmaktadır (Çizelge 3). En çok takson içeren cins ise, 2 takson ile Parietaria’dır.
Tespit edilen bitki taksonlarını hayat formlarına göre sınıflandırıldığında ise, en büyük grubu Hemikriptofitler (%40) ile Terofitler (%26.67) ile oluşturduğu görülmektedir. Tespit edilen diğer hayat formları ise sırasıyla; Fanerofitler ve Kamefitler (%13.33’er), Geofitler (%6.67)’dir (Çizelge 4).
En yaygın olarak görülen fitocoğrafik orjinler ise, Doğu Akdeniz (%20) ve Akdeniz (%13.33) bitki coğrafyası elemanları bulunmaktadır (Çizelge 5). Akdeniz ikliminin görüldüğü yerlerde terofitler ve hemikriptofitler geniş dağılım göstermektedir. Araştırma alanının iklimi Akdeniz iklim kuşağında bulunmasından ötürü, bu sonuç hem hayat formları bakımından hem de fitocoğrafik bölge elementleri bakımından tutarlılık göstermektedir [27]. Yayılışları göz önünde bulundurulduğunda ise, sadece 4 takson geniş dağılışlı özellik göstermektedir (Çizelge 1).
Çizelge 1. Araştırma alanında tespit edilen vasküler flora listesi
Hayat Formu
Familya / Tür adı Fitocoğrafik Orijin Yayılış Durumu PTERIDOPHYTA ADIANTACEAE G Adiantum capillus-veneris L. Geniş Dağılışlı SPERMATOPHYTA ASTERACEAE H Crepis reuterana Boiss.
subsp. reuterana
H Inula viscosa (L.) Aiton Akdeniz
Ch Phagnalon graecum Boiss. Doğu Akdeniz
Th Sonchus asper (L.) Hill.
Geniş Dağılışlı subsp. glaucescens (Jordan)
Ball
CAPPARACEAE Ph
Capparis spinosa L. var. spinosa
CRASSULACEAE Ch
Umbilicus horizontalis (Guss.) DC.
var. intermedius (Boiss.) Chamberlain
EUPHORBIACEAE Th
Euphorbia peplus L. var. peplus
Th Mercurialis annua L.
MORACEAE
Ph Ficus carica L. subsp. carica
Geniş Dağılışlı POACEAE H Pipthatherum miliaceum (L.) Cosson SCROPHULARIACEAE H Verbascum antiochium Boiss. Doğu Akdeniz SOLANACEAE H Hyoscyamus aureus L. Doğu Akdeniz URTICACEAE H Parietaria judaica L. Geniş Dağılışlı
Th Parietaria lusitanica L. Akdeniz
Çizelge 2. Büyük taksonomik gruplara göre familya, cins ve tür sayısı
dağılımı Pteridophyta Angiospermae Dicotyledoneae Monocotyledoneae Familya 1 8 1 Cins 1 12 1 Tür 1 13 1
133
F. Karahan ve ark./ BİBAD, 5 (2): 131-134, 2012
Çizelge 3. En çok takson içeren familyalar ve oranları
Familya Adı Takson Sayısı Yüzde (%)
Asteraceae 4 26.67
Urticaceae 2 13.33
Euphorbiaceae 2 13.33
Diğer Familyalar 7 46.67
TOPLAM 15 100
Çizelge 4. Taksonların hayat formlarına göre dağılımı ve oranları
Hayat Formu Takson Sayısı Yüzde (%)
Hemikriptofitler 6 40 Terofitler 4 26.67 Fanerofitler 2 13.33 Kamefitler 2 13.33 Geofitler 1 6.67 Toplam 15 100
Çizelge 5. Taksonların fitocoğrafik orijinlerine göre dağılımı
Fitocoğrafik Orijin Takson Sayısı Yüzde (%)
Doğu Akdeniz 3 20
Akdeniz 2 13.33
Orijini Bilinmeyen 10 66.67
Toplam 15 100
Çalışma alanında, sık yayılış gösteren ve örtüş değeri en yüksek olan bitki taksonu ise, Parietaria judaica L.’dır. Akdeniz ve özelliklede Batı Akdeniz havzasında, Parietaria
judaica dominant duvar bitkisidir. Bazı yerlerde Capparis spinosa çok önemlidir. Bu durum araştırma alanımızla
tutarlılık göstermektedir [7].
SONUÇ VE ÖNERİLER
Çalışma alanında yayılış gösteren vasküler bitkiler listelenmiş, fitocoğrafik orijinleri ve hayat formları belirtilmiştir. Ayrıca tespit edilen bu vasküler bitkiler, orijinal fotoğraflarla desteklenerek görsel olarak sunulmuştur.
Tarihi yapıların duvarlarında gelişim gösteren bitkiler, genellikle rüzgarla, hayvanlarla özellikle de kuşlar vasıtasıyla buralara taşınırlar. Bu habitatlarda gelişim gösteren bitkilerin kökleri başlangıçta zayıf gelişirken, zamanla bu kökler kalınlaşarak (özellikle odunsu ve çok yıllık otsu formlar) duvar yarık ve çatlaklarının genişlemesine sebebiyet verebilirler. Bu durum, tarihi yapıların uzun ömürlülüğünü, estetik özelliklerini kaybetmesine neden olabilirler. Tarihi yapıların duvarları bitkilerden arındırılmalı (özellikle odunsu olanlar) ve değerli kültür varlıklarının daha uzun ömürlü ve estetik özelliklerini korumaları sağlanmalıdır [21].
KAYNAKLAR
[1] Gündüz, A. 2009. XVI. Yüzyılda Antakya Kazası (1550-1584). Mustafa Kemal Üniversitesi Yayınları: 23, Antakya.
[2] Akbay, VA. 2006. Antakya Örneğinde Tarihi Ev Bahçeleri. Mustafa Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Peyzaj Mimarlığı Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Antakya.
[3] Akman, Y. 1973. Contribution A L’Etude De La Flore Les Montagnes De L’Amanus (I-II-III). Communications De La Faculte des Sciences De LUniverste, Seri C, 1-70, Ankara.
[4] Yolcu, H. 1998. Kuseyr (Habib-i Neccar) Dağları (Hatay) Florası Üzerinde Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Mustafa Kemal Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Antakya. [5] Düzenli, A. ve H. Çakan. 2001. Flora of Mount Musa (Hatay-Turkey). Tr. J. of Botany, 25: 285-309.
[6] Segal, S. 1969. Ecological Notes on Wall Vegetation. Junk, The Hague.
[7] Brandes, D. 1992a. Flora und Vegetation von Stadtmauern. Tuexenia, 12:315-319.
[8] Brandes, D. 1992b. Asplenietea- Gesellschhaften an sekundaren Standorten in Mitteleuropa. Ber. d. Reinh.-Tüxen-Ges., 4: 73-93.
[9] Gehu, JM. 1961. Les groupements vegetaux du bassin de la Sambre Francaise. Vegetatio, 10: 161-208.
[10] Woodell, S. 1979. Nature in Cities. In: The Natural Environment in the Design and Development of Urban Green Space (Ed. I. C. Laurie). John Willey, Chichester, 135-157.
[11] Weretelnik, E. 1982. Flora i zbiorowiska roslin murow niektorych miast i zamkow na dolnnyin Slasku. Acta Univ. Wratislav.-Pr. Bot. Wroclaw, 25: 63-110.
[12] Hruska, K. 1987. Syntaxonomical study of Italian wall vegetation. Vegetatio, 73: 13-20.
[13] Oberdorfer, E. 1992. Süddeutsche Pflanzengesellchafte (Ed. E. Oberdorfer). Gustav Fischer Verlag, Jena, 23-38.
[14] Mucına, L. 1993. Die Pflanzengesellschaften Österreichs (Ed. G. Grabherr and L. Mucina). Gustav Fischer Verlag, Jena, 241-275.
[15] Valachovic, M. ve S. Maglocky. 1995. Rastlinne spolocenstva Sloveska I. In: Pionierska Vegetacia. (Ed. M. Valachovic), Veda, Bratislava, 85-106.
[16] Carmona, EC., MM. Luque. ve FV. Tendero. 1997. The plant communities of the Asplenietea trichomanis in the SW Iberian Peninsula. Folia Gebot. Phytotax., 32:361-376.
[17] Krigas, N., E. Lagiou., E. Hanlidou ve S. Kokkını. 1999. The vascular flora of the Byzantine walls of Thessaloniki (North Greece). Willdenowia, 29: 77-94.
[18] Duchoslav, M. 2002. Flora and vegetation of stony walls in East Bohemica (Czech Republic). Preslia, Praha, 74: 1-25.
[19] Pavlova, D. ve S. Tonkov. 2005. The wall flora of the Nepet Tepe Architectural Reserve in the city of Plovdiv (Bulgaria). Acta Bot. Croat., 64: 357-368.
[20] Gemici, Y., Ö. Seçmen ve G. Görk. 1995.In:Urban Ecology (Ed. M. Öztürk), Ege University Press, 408-413, Izmir.
[21] Aksoy, A. ve A. Çelik. 2000. Studies on the ecology of plants growing on the historical monuments of Kayseri, Türkiye. Proceedings of The Vth
International Symposium, Tashkent, Uzbekistan.
134
F. Karahan ve ark./ BİBAD, 5 (2): 131-134, 2012
[22] Yeşilot, A., İstanbul’da Tarihi Yapılar Üzerinde Yetişerek Bunları Tahrip Eden Bitkiler. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul.
[23] Yarcı, C. ve H. Özçelik. 2002. Wall flora of Edirne (Thrace Region). Ot Sistematik Botanik Dergisi, 9: 57-66.
[24] Altay, V., İİ. Özyiğit ve C. Yarcı. 2010. Urban ecological characteristics and vascular wall flora on the Anatolian side of Istanbul, Turkey. Maejo Int. J. Sci. Technol., 4(3): 483-495.
[25] Davis, PH. 1965-1985. Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. I-IX. University Press, Edinburgh.
[26] Raunkier, C. 1934. The Life Forms of Plants and Statistical Plant Geography. Oxford University Press, Oxford. [27] Akman, Y. ve O. Ketenoğlu. 1987. Vejetasyon Ekolojisi. Ankara Üniversitesi, Ankara-Türkiye.
