tana
■ à
%
§
y
®
i
*
j
a
Camaltı tekniğinin en büyük özelliği, resimlerin camın ar ka yüzüne yapılmasıdır. Üstte, bir tavuskuşu motifi. Solda, camaltı tekniğiyle aynaya yazılan “ Muhammed Ali” yazısı. Sous-verre is the art of painting pictures on the back of glass. Above is a peacock, and left the words, Muhammed Ali, inscribed on the back of a mirror.
Günümüz teknolojisi hızla gelişiyor. Fotoğrafları
bilgisayar ekranlarında, dijital çerçevelerde görüyo ruz. Bir zamanların o eski sararmış, solmuş fotoğ rafları yok artık... Peki ya, eskiden resimler nasıldı diye hiç merak ediyor musunuz? Fazla merakta bı rakmadan, 19. yüzyıl ve 20. yüzyılın başlarında Türkiye’de büyük bir gelişme gösteren “camaltı re- simleri”nin dünyasına götürelim sizi. Bir zamanlar çok moda olan camaltı resimleri, evlerin dışında dinî mekânlarda, kahve, şekerci, kasap ve berber dükkânlarında bile bulunuyordu. Anadolu’da evle necek kızların çeyizleri için mutlaka satın aldığı ca- maltı resimleri, günümüzde yok denecek kadar az. Bunları yapan ustalar da yıllar öncesinden bu işi
T e c h n o l o g y is speeding ahead. Photographs have
become digital creations of computers, and those old faded sepia photographs a thing o f the past. In the world of painting, too, some techniques have been for gotten in the whirl of change. One of these is sous-verre or painting under glass, which was so popular in Turkey in the 19th and early 20th centuries. A t one time such paintings were to be found not only in houses, but in places of worship, coffeehouses, confectioners, butchers and barbers shops. W h e n girls got m arried th e ir trousseaus w ere not complete without a sous-verre painting. Yet today they have become a rarity, and the artists who made them have given up as their customers dwindled. Until 15 years ago it was still possible to find sous-verre paintings on sale in Istanbul, particu larly in the Antiquarian Book Market. The artists worked in powder paint, w ater paint, gouache, oils, and in latter times even in acrylic. They worked on the back of the glass, adding the colours in layers, so that once one colour had been covered, retouching or alteration was impossible. The outline, details, signature and date were executed first, unlike an
ordi-7 0
bıraktılar. Zamana karşı dire nemediler.
İstanbul’da özellikle Sahaflar Çarşısı’nda 15 yıl öncesine kadar bulunm ası mümkün olan camaltı resimleri, camla rın arka yüzüne toz boya, su lu b o y a, guvaş, yağlıboya, hatta günümüzde -nadir de olsa!- aklilik boyalarla yapı lan soğuk resim tekniği ile çalışılıyor. Camaltı tekniğinin en büyük özelliği ise resimle rin camın arka yüzüne yapıl ması. Resimler üst üste gelen
renklerle yapıldığından, alttaki renk yeni bir renkle kapatılınca rötuş ve düzeltme yapmak mümkün ol maz. Bir resim yaparken detaylar, imza ve tarih son aşamayı oluşturur. Camaltında ise önce resmin deseni ve en üstte görülen detaylar yapılıp imza atılıyor. Daha sonra çizgiler arasındaki yüzeyler, en son olarak da arka fonda görülen renkler boyanır. Bir başka sorun ise resim yapılan 2-3 milimetre ka lınlığındaki cam yüzeyin kayganlığıdır. Boyaların cama işlenebilmesi için hemen her yerde farklı tek nikler kullanılır. Öncelikle, camın çok iyi temizlen mesi gerekir. Bu temizleme işlemi için Batı
ülkele-nary painting in w hich these come last. The artist then filled in the surfaces between the lines, and finally the back ground.
Sous-verre painting was done on sheets o f 2-3 mm th ick glass, which had to be prepared so that th e slip p e ry glass w o u ld take the paint. N u m e ro u s different techniques were employed for this purpose, such as garlic in some European countries, and gum Arabic or other adhesives, diluted and applied with a brush were common. When the picture was completed it was backed with paper, cardboard, wood or paint to protect it.
In Turkey painting under glass was mainly the presen/e of untrained folk artists, who neglected to back their pic tures, with the result that very few have survived. Different subjects were preferred for homes and work places. Pictures of §ahmeran, a creature half-human and half-serpent who was a symbol of wisdom, were
gener-Camaltı tekniğiyle yapılan resimler konularına göre evlere ya da işyerlerine asılırdı. En üstte, kujlu ve {¡çekli kompozisyon. Üstte, dükkânlara asılan ve Allah’tan rızk dileyen bir levha. / Different subjects were preferred for homes and work places. A sous-verre composition of birds and flowers (top). A plea for God to provide daily bread was hung in shops (above).
Ölümden sonra dirilişe ilişkin bir efsanenin kahramanları olan Yedi Uyurlar’ın (Eshab-ı Kehf) isimlerinin yazılı olduğu Amentü Gemisi, bereket getirme si dileğiyle dükkân ve işyerlerinde asılırdı. / The names of the Seven Sleepers of myth incorporated into the composition of a galley was believed to bring prosperity and hung in shops and offices.
7 4
S K Y L I F E H A Z İ R A N J U N E 2 0 0 1
rinde sarmısak bile kullanılıyor. Guvaş gibi boya larla çalışıldığında, boyanın cama daha iyi yapış ması için cam levhanın üzerine fırçayla sulandırıl mış Arap zamkı veya başka yapıştırıcılar sürmek gerekir. Resim bittikten sonra
da camın arkasına konan kâ ğıt, karton, hatta tahta levha, boyaları dış etkenlerden koru maya yarar. Türk camaltı re simleri genellikle resim eğitimi görm em iş ve bu tek n iklere dikkat etmeyen halk ressamları tarafından yapıldığından, gü nüm üze çok az sayıda eser kaldı.
Resimler konularına göre evle re ya da işyerlerine asılırdı. Ya rı insan, yarı yılan görünümlü, bilgelik sembolü “Şahmeran”ın resmi, eve bereket getirdiğine ve şifa verdiğine inanıldığı için genellikle evlere asılırdı. Peki, niye “Şahmeran” diye sorarsa nız, onun da ilginç bir hikâyesi var... İnanışa göre kadını,
do-ally hung in houses, In the belief that they brought good fortune and health. The serpent has been a symbol of wom anhood, and hence fertility and abundance, in many places around the world. Another picture is the Seven Sleepers (Eshab-i Kehf) motif, a calligraphic composition in the form' of a galley, w hich w as believed to bring prosperi ty. T h is w as co m m o nly hung in shops and offices. At one time coffeehouses were Istanbul's art galleries, and naturally the pictures hung on the walls reflected the political and religious inclinations o f the tim e. Favourite subjects included a scene from the Şahmer an myth about Zaloğlu Rüstem's defeat o f Şefik the giant, Sührab's battle w ith th e seven-headed dragon, and th e Iron W restler fighting the lion.
Camaltı resimlerinde en çok içlenen motiflerden biri de kujlar ve çiçeklerdi. Üstte, camaltı tekniğiyle içlenmiş bir tepsi. Altta, kuşlu kompozisyon. / Birds and flowers were among the most common motifs of sous-verre. Above is a tray in this technique and below a composition with birds in the spandrels.
layısıyla doğurganlığı ve be reketi de simgeleyen yılan, dünyanın pek çok ülkesinde bu özelliğiyle ön plana çı kar. Eshab-ı Kehf’in (Yedi Uyurlar) isim lerinin yazılı olduğu Amentü Gemisi ise, bereket getirmesi dileğiyle genelde dükkân ve işyerle rinde bulundurulurdu. Kahvehaneler eskiden İstan bul’un resim sergileri gibiy di. O nedenle buralarda yer alan resimler, devrin siyasi ve d inî g e le n e k le riy le uyumlu olmalıydı. Kahveha nelerde genellikle Şahme- ran’dan alınan Zaloğlu Rüs-
tem’in Dev Şefik’i yenmesi, Siihrab’ın yedi başlı ej derha ile boğuşması, Demir Pehlivan’ın aslanla gü reşmesi gibi konuları anlatan resimler yer alıyordu. Camaltı resimleri önceleri elle ve tek tek yapılıyor du. Resimler halk tarafından ilgi görünce, bu kez fabrikasyon üretilmeye başlandı. Artık aynı resmin benzerleri etrafta bolca bulunuyordu. Hem sanatçı lar ve kaligraflar, hem de cam ve ayna işiyle uğra şanlar bu sanata yöneldi. Resimlerin büyük çoğun luğu İstanbul’da yapılmaktaydı. Çünkü cam imalat haneleri buradaydı... Bir nedeni de güzel yazı ya zan sanatkârların İstanbul’da bulunmasıydı.
Camaltı resimleri konusunda ikinci merkez ise Konya’ydı. Bu sanatın gelişmesine öncülük eden Mevlânâ Celaleddin Rumi, kendi yolundan yürü yenlere hat, resim yapmayı ve birçok hünerle uğ raşmayı serbest sayıyordu. Konya’da yapılan ca- maltı resimlerinde çoğunlukla Mevlânâ’nın adını içeren ve yazı-resim şeklinde sikkeler bulunuyor du. Doğu ve Güneydoğu Anadolu kentlerinde ise Şiilik’ten esinlenen bir resim modeli yaratılmıştı.
Early sous-verre paintings were done singly by hand, but as their popularity rose, they began to be mass pro duced, so that many identical copies of the same paint ing were to be seen. As well as people who were artists by trade, glaziers also turned their hand to painting under glass. The majority of these paintings originate in Istanbul, because this was where Turkey’s glass produc ers were situated. However, a second centre of produc tion was the city of Konya, where there was also a tradi tion o f calligraphy and painting, encouraged by the teaching of the Mevlevi dervish order, whose founder Mevlânâ Celaleddin Rumi lived here in the 14th century. The sous-verre paintings of Konya were for the most part in the form of calligraphic compositions incorporat ing the name of Mevlânâ. In eastern and southeastern Turkey, meanwhile, pictures w ere inspired by Shiite symbolism.
Paintings with religious subjects included calligraphic inscriptions, calligraphic compositions (in the form of mosques, ewers, jugs, fruit, birds and medallions), and views of Mecca, Medina, mosques and the Hejaz railway.
Another genre was based on folk tales and myths, and finally there were imperial armor ial devices. Another genre relating to Turkey was found in Tunisia, where public admira tion for Mustafa Kemal Atatürk, who led the struggle against the Western powers and the Ottoman sultan, was reflected in paintings under glass.
The fragility of glass is one of the main rea sons for the rarity of these delightful pictures, about whose anonymous artists very little is known. Some interesting examples can be seen at Topkapi Palace, and in the Museum o f Divan Literature in Istanbul. There are also some of these pictures in private collec tions, such as those of Balkan Naci Islimyeli,
Mekke ve Medine görünümleri ile camiler ve ibrikler camaltı resim lerinin vazgeçilmez konularıydı. Üstte, stilize Sultanahmet Camii ve içleri kufi yazılı ibrikler; sağda, istifli yazıda kompozisyon. / Views of Mecca and Medina, mosques and ewers were frequently depicted under glass. A stylised picture of Siileymaniye Mosque and ewers with kufi inscriptions (above); a calligraphic composition (right).
Çoğunlukla dinsel konuların işlendiği camaltı re simlerinde, belli başlı konular dinî yazılar, yazı re simler (camiler, ibrikler, sürahiler, meyveler, kuş lar, sikkeler), manzaralar (Mekke ve Medine görü nümleri, camiler, Hicaz demiryolu), halk hikâyeleri ve efsaneler ile insanlı kompozisyonlar ve impara torluk armalarıydı... Tunuslular ise Osmanlı döne minde Batı’ya ve sultana karşı mücadele eden Mus tafa Kemal Paşa’ya duydukları hayranlığı camaltı resimlerine işleyerek gösteriyorlardı.
Camaltı resimleri, kullanılan malzemenin kolay kı rılır olması nedeniyle bugün çok nadir olarak bulu nuyor. Yapan sanatçılar mı! Onlar da eserleriyle birlikte tarihe karıştı. Resimlerin ilginç örneklerini, Topkapı Sarayı’nda, Divan Edebiyatı Müzesi’nde bulma şansınız var. Bir de Balkan Naci tslimyeli, Neveser Aksoy, Ömer Bortaçina, Şahin Paksoy ve Hıfzı Topuz gibi sanatsever kişilerin özel koleksi yonlarında görmek mümkün... Ayrıca bu teknikle günümüzde Mustafa Plevneli, Neveser Aksoy ve Mevlut Akyıldız gibi çok az sayıda sanatçı da çalış
malar yapıyor. •
Neveser Aksoy, Ö m er Bortaçina, Şahin Paksoy and Hıfzı Topuz. A handful o f leading Turkish artists are now using the technique, including Mustafa Plevneli, Neveser Aksoy and Mevlut Akyıldız, so that it may be sous-veme
is in for a revival. •
* Eyüp Coşkun, gazeteci. Eyüp Coşkun ıs a journalist.
7 8
S K Y L I F E H A Z İ R A N . «j »> J U N E 2 0 0 1
