G‹R‹fi
Brucella cinsine ait bakteriler taraf›ndan oluflturulan bruselloz, dünyan›n birçok ülkesinde görülen bir zoonozdur. Hastal›k, abortus,süt verimi kayb›, da-m›zl›k de¤eri kayb› ve infertilite gibi sebeplerle, hayvansal üretimde kay›plara neden olurken, infekte hayvanlarla do¤rudan temas veya kontamine süt ve süt ürünlerinin tüketimi yoluyla insanlara da bulafla-rak, önemli bir halk sa¤l›¤› problemi oluflturmaktad›r (1-3).
Brucella cinsi içerisinde B. abortus, B. melitensis, B. suis, B. ovis, B.canis ve B. neotomae olmak üzere 6 tür bulunmaktad›r. ‹nsanlarda hastal›¤a neden olan B. melitensis, koyun ve keçilerde; B. abortus, s›¤›r ve mandalarda, B. suis domuzlarda bulunur. B.canis ise köpeklerde bulunur ve insanda nadiren hastal›k
oluflturur (4,5). Biyoteknolojik çal›flmalar, Brucella cinsinin Proteobacteria s›n›f›n›n bir üyesi oldu¤unu ve Agrobacterium-Rhizobium kompleksindeki bitki patojenleri ile ayn› kökten geldiklerini göstermifl-tir(6,7).
Ülkemizde bu güne kadar koyun ve keçilerde görü-len bakteriyel orjinli yavru atmalar›n genellikle bru-selloz sonucu olufltu¤u, farkl› bölgelerimizde hasta-l›k prevalans›n›n % 0.6 ile % 22 aras›nda de¤iflti¤i belirtilmektedir (8,9).
Brucella etkeninin insanlara bulaflmas›nda, infekte hayvanlardan elde edilen süt ve süt ürünlerinin çi¤ olarak tüketilmesi, özellikle çi¤ sütten yap›lan ve ol-gunlaflmadan tüketime sunulan taze beyaz peynirle-rin önemli bir rol oynad›¤› bildirilmektedir (10,11).
Erzurum Bölgesinde Temin Edilen Çeflitli Peynir
Örnekle-rinde Brucella Antijenlerinin ELISA ile Saptanmas›
Medine GÜLLÜCE(*), Ahmet ADIGÜZEL(*), Ö. Faruk ALGUR(*)
ÖZET
Bu çal›flmada, Erzurum piyasas›ndan toplanan çeflitli peynir örneklerinde Brucella abortus antijenlerinin s›kl›¤› ELISA tekni¤i ile araflt›r›lm›flt›r. Antikor olarak Brucella abortus'a karfl› oluflan antikorlar› iceren antiserum, konjugat olarak peroksidaz enzimi ile ifla-retli Protein G, substrat olarak da sitrik asit içinde %3'lük hidrojen peroksit ilaveli ABTS (2-2- azino di-3- ethyl benthiozaline- 6 sul-fanate) kullan›lm›flt›r. Toplam olarak 120 beyaz peynir, 60 civil peynir ve 52 lor peyniri örne¤i incelenmifl ve 120 beyaz peynir ör-ne¤inin 26's›nda (%21.66) Brucella abortus antijeni saptanm›flt›r. Civil peynir ve lor peyniri örneklerinde ise Brucella abortus anti-jenine rastlanmam›flt›r.
Anahtar Kelimeler: Peynir, bruselloz, Brucella abortus, ELISA
ABSTRACT
Detection of Brucella Antigens in Different Cheese in the Erzurum Area by ELISA
In this study, the occurence of Brucella abortus antigens in different cheese samples collected from Erzurum has been inves-tigated by using enzyme- linked immunosorbent assay (ELISA). Brucella abortus antiserum was used as antibody. Peroxsida-se- labeled Protein G was used as conjugate. Hidrogen peroxidase (3%) and ABTS (2-2- azino di-3- ethyl benthiozaline- 6 sulfanate) in citric acid was used as substrate. Totally 120 white cheese, 60 civil cheese and 52 lor cheese were analyzed and 26 of totally 120 white cheese were found to be Brucella positive. In civil and lor cheese samples no antigen of Brucella was encountered.
Key Words: Cheese, brucellosis, brucella abortus, ELISA
Ülkemizde sütün yaklafl›k % 20’ si peynir üretimin-de kullan›lmaktad›r. 1985 y›l›nda 210.000 ton peynir üretilmifl olup bu miktar dünya peynir üretimine % 1.1'lik bir katk›y› ifade etmektedir. Çeflitli peynir tür-leri içerisinde dünyada ve Türkiye'de en fazla tüketi-len peynirlerin bafl›nda beyaz peynir gelmektedir. Di¤er taraftan, daha çok Erzurum ve Kars illerinde ya¤› al›nm›fl sütün de¤erlendirilmesi amac›yla yap›-lan ve ülke çap›ndaki tüketimi gittikçe art›fl gösteren bir di¤er peynir türü de civil peynirdir. Bu peynir tü-rü, ya¤s›z olmas› nedeniyle bir diyet peyniri gibi kul-lan›lmaktad›r (12,13). Ayr›ca lor peyniri denilen ve peynir alt› suyunun kaynat›ld›ktan sonra p›ht›laflt›r›l-mas› suretiyle elde edilen peynir türü de gelecek için ümit veren bir potansiyele sahiptir (14).
Süt ve süt ürünlerinde Brucella cinsi bakterilerinin izolasyonunun zaman al›c› ve zor olmas›, teflhiste in-direkt yöntemlerin daha fazla kullan›lmas›na yol aç-m›flt›r (8,15,16). Serolojik testler içerisinde ELISA, yüksek duyarl›k ve özgüllü¤e sahip olmas›, çok say›-da örnekle çal›flmaya imkan sa¤lamas› ve ucuz olma-s› gibi nedenlerle son y›llarda tercih edilmektedir (17 - 19). Bu araflt›rmada Erzurum piyasas›ndan temin edilen, çeflitli peynir örneklerindeki Brucella antijen-lerinin ELISA ile saptanmas› amaçlanm›flt›r. GEREÇ VE YÖNTEM
Peynir örnekleri Erzurum'a ba¤l› köylerden al›nm›fl-t›r. Peynirlerin taze ve herhangi bir ifllemden geçiril-memifl olmas›na dikkat edilmifltir.
Pozitif ve Negatif Kontrol Örnekleri
Brucella abortus S 19'un potasyum klorür ekstresi ( KCl extract ) ile kontamine edilmifl peynir örnekle-ri pozitif kontrol olarak kullan›lm›flt›r. Bu antijen Dr. C.O. Thoen'dan ( IOWA State University Brucel-la ve Mycobacterium Brucel-laboratuvar›) temin edilmifltir. Negatif kontrol olarak ise, belirli kullan›m sürecin-den geçen peynir örnekleri kullan›lm›flt›r (20). Antiserum
Brucella abortus antiserumu, Pendik Hayvan Hasta-l›klar› Araflt›rma Enstitüsünden temin edilmifltir. Konjugat
Konjugat olarak, % 1 tween 80 içeren 0.5 M NaCl (pH: 7.5 ) içerisindeki, peroksidaz ile iflaretli Protein
G (Sigma) kullan›lm›flt›r. Substrat
Antijen ve konjugat titreleri için substrat olarak sit-rik asit içinde % 3 lük hidrojen peroksit ilaveli ABTS (Sigma) kullan›lm›flt›r.
Peynir örneklerinin ELISA için haz›rlanmas› 25 g'l›k peynir örnekleri, 500 ml PBS içerisinde blender ile homojenize edilmifl ve Eppendorf tüpleri-ne konularak -20 0C' de kullan›l›ncaya kadar
saklan-m›flt›r (PBS; litrede 8,2 g NaCl, 15.5 ml 0.5 M Na2HPO4ve 5.5 ml 0.5 M NaH2PO4 içermektedir.) .
ELISA y›kama solusyonu olarak, 1000 ml destile su içerisinde 29 g NaCl, 23 g Na2HPO4, 0.2 g NaH4PO4
ve 5 ml tween 80 içeren çözeltisi kullan›lm›flt›r. ELISA'n›n ( Enzymme Linked Immunosorbent Assay) Uygulan›fl›
Thoen ve ark (16) bildirdikleri yöntem modifiye edi-lerek afla¤›daki flekilde yap›lm›flt›r. Mikropleytin herbir çukuruna, antiserumun Na2CO3‘de haz›rlanan 1/100 dilüsyonundan 0,1 ml konarak 4 0C ‘de bir
ge-ce inkübe edilmifl, pleyt 3 kez ELISA y›kama solus-yonu ile ( % 0.5 tween 80 içeren 0.5 M NaCl) y›ka-narak 30 dakika kurumas› için bekletilmifltir. Daha sonra bütün çukurlara 0.1 ml NaH4Cl2konulmufl, 30
dakika çalkalay›c›da inkübe edildikten sonra sekiz kez ELISA y›kama solusyonu ile y›kanarak, 30 daki-ka kurutulmufltur. Her bir çukur bir örne¤e ait olmak üzere, birinci s›ra pozitif, ikinci s›ra negatif kontrol-lere ayr›lm›flt›r. Bütün çukurlara 0.1 ml peynir örne-¤i konulmufl ve bir saat süreyle çalkalay›c›da inkübe edilmifltir. ‹nkübasyon sonunda plate 8 kez ELISA y›kama solusyonu ile y›kanm›fl ve tekrar 30 dakika oda s›cakl›¤›nda kurutulmas› için bekletilmifltir. Bü-tün çukurlara 1/500 oran›nda haz›rlanan konjugattan 0.05 ml konulmufl ve bir saat çalkalay›c›da inkübe edilmifltir. Tekrar sekiz kez ELISA solusyonu ile y›-kanan pleyt çukurlar›na 0.1 ml substrat konulduktan sonra oda s›cakl›¤›nda bir saat bekletilmifl ve çukur-lar›n 405 nm’deki absorbans› ELISA okuyucusunda okunarak de¤erlendirilmifltir.
Cut-off De¤erinin Hesaplanmas›
Kontrol grubunun optik dansidite (OD) ortalamas›na 2 SD ilave edilerek hesaplanm›flt›r (21).
r›na göre oldukça yüksek oldu¤u görülmektedir. Ni-tekim Ünel (22), Bal›kesir yöresi beyaz peynirlerin-de % 16; Mert (23), Ankara piyasas›ndan toplanan beyaz peynirlerde % 19.3; Tunçbilek (20), yine An-kara piyasas›ndan toplanan beyaz peynirlerde % 5.2 oranlar›nda Brucella saptam›fllard›r. Ayaz (24) ise Ankara’da çeflitli marketlerden toplad›¤› beyaz pey-nirlerde Brucella izole edemedi¤ini belirtmektedir. Ayr›ca Sert ve K›vanç (14), Erzurum piyasas›ndan toplanan 30 adet taze peynir örne¤inin hiçbirinde Brucella üremedi¤ini kaydetmifllerdir. Bu bulgular, araflt›rmam›zda yüksek oranda Brucella içeren örnek bulundu¤unu gösterse de, hem daha önce yap›lm›fl araflt›rmalar›n azl›¤›, hem de bu araflt›rma da dahil olmak üzere ülkemizde bu konuda yap›lm›fl bütün araflt›rmalarda örnek say›lar›n›n azl›¤› ve örnekleme-nin iyi yap›lamamas›, böyle bir genelleme yapmam›-z› güçlefltirmektedir. Nitekim Ankara ilinde birbirine çok yak›n tarihlerde yap›lan çal›flma sonuçlar›ndaki çeliflki, bu yarg›y› do¤rular niteliktedir. Araflt›rma-m›zda seropozitiflik oran›n›n, di¤er araflt›rma sonuç-lar›na göre yüksek ç›kmas›, ELISA tekni¤ini kullan-mam›zdan kaynaklanabilir. Çünkü yukar›da s›rala-nan araflt›rmalarda genellikle klasik kültürel (veya baz› serolojik) yöntemler uygulanm›fl olup, bu yön-temlerin ELISA’ya göre etken teflhisinde daha az hassas olduklar›, ELISA’n›n ise sensitivite ve spesi-fite bak›mlar›ndan di¤er yöntemlerden üstün oldu¤u belirtilmektedir (18,25,26). Üstelik bu araflt›rmada peroksidazla iflaretli protein G kullan›lmak suretiyle ELISA'n›n yukar›da belirtilen özelliklerinin daha da iyilefltirilmesi sa¤lanmaya çal›fl›lm›flt›r. Nitekim, protein G'nin ELISA'da spesifiteyi art›rd›¤›, daha ko-lay haz›rland›¤›, daha ucuza mal edildi¤i ve biyotek-nolojik yollarla üretildi¤i kaydedilmektedir (27,28) Hem bu araflt›rmada, hem de daha önce yap›lm›fl araflt›rmalarda, peynir örneklerinde Brucella saptan-mas›, ülkemizde hala geleneksel usullerle ve çi¤ süt-ten peynir yap›m›n›n devam etti¤ini göstermektedir. Nitekim, ülkemizde köy ve mand›ra peynirlerinin büyük bir k›sm›n›n çi¤ sütten ve ilkel flartlarda d›¤›, fabrika peynirlerinin ise pastörize sütten yap›l-d›¤› belirtilmektedir (24). Çi¤ sütten yap›lan peynir-lerin, en az 90 günlük olgunlaflma dönemini tamam-lamadan tüketime verilmemesi gerekti¤i de belirtil-mifltir (29).
BULGULAR
Antikor ve konjugat›n uygun konsantrasyonunun saptanmas› amac› ile yap›lan denemeler sonucunda, antikor için en yüksek OD de¤erinin ölçüldü¤ü 1/100 oran› uygun antikor titresi olarak, konjugat için de en yüksek OD de¤erinin ölçüldü¤ü 1/500 ora-n› uygun konjugat titresi olarak belirlenmifl (fiekil 1) ve örneklere ELISA uygulanmas› bu de¤erlerde ger-çeklefltirilmifltir.
fiekil.1. Antikor ve konjugat›n farkl› konsantrasyonlardaki OD de¤erleri
Negatif kontrol gruplar› esas al›narak hesaplanan cut-off de¤eri 0.388 olarak bulunmufl ve bu de¤erden fazla OD veren örnekler pozitif olarak kabul edilmifl-tir. Toplam olarak 120 beyaz peynir, 60 civil peynir ve 52 lor peynirinin incelendi¤i bu araflt›rma
sonu-cunda, beyaz peynirlerden 26’s›nda (% 21.66) tiflik görüldü¤ü halde di¤er 2 peynir örne¤inde pozi-tifli¤e rastlanmam›flt›r ( fiekil 2 ).
fiekil.2. ELISA ile incelenen örneklerin OD de¤erlerinin Cut-off de¤erine göre da¤›l›m›
TARTIfiMA
Bu araflt›rma sonucunda beyaz peynirlerde saptad›¤›-m›z pozitiflik oran›n›n ( % 21.66 ), ülkemizde daha önce peynirler üzerinde yap›lm›fl araflt›rma
sonuçla-Bu araflt›rma sonucunda civil peynir ve lor peyniri örneklerinde Brucella antijenine rastlanmam›flt›r. Sert ve K›vanç (14) taraf›ndan ayn› bölgede yap›lan çal›flmada da civil ve lor peynirlerinde Brucella izo-le edilmedi¤i belirtilmektedir. Araflt›rma sonuçlar›-m›z bu bulguyu destekler niteliktedir. Bu peynirlerde bruselloz etkeninin bulunmay›fl›, her iki peynirin ya-p›m tekni¤inde ›s›l ifllem uygulanmas›n›n varl›¤›na ba¤l› olabilir.
Ülkemizde bruselloz ile mücadele konusunda yap›-lan çal›flmalar küçümsenmeyecek boyuttad›r. Nite-kim Tar›m ve Orman Bakanl›¤› taraf›ndan 1984 y›-l›nda "Bruselloz Kontrolü ve Eradikasyonu" progra-m› bafllat›lprogra-m›fl ve bu proje kapsaprogra-m›nda 2010 y›l›na kadar 4-8 ayl›k bütün difli buza¤›lar›n Brucella abor-tus S 19 ile, koyun ve kuzular›n ise Brucella meliten-sis REV-I ile afl›lanmas› hedeflenmifltir. Projenin uy-gulanmaya geçirilmesini takip eden 1989 y›l›nda s›-¤›r ve koyun bruselloz sero-prevalans› s›ras›yla %3,56 ve %1,26 iken bu oranlar 1991 y›l›nda %1,01 ve %1,83 olarak de¤iflmifltir. Ancak projenin yürütül-dü¤ü y›llarda insan bruselloz vakalar›nda bir art›fl kaydedildi¤i görülmüfltür. 1986'da 100.000'de 3,03 olan insanlarda bruselloz s›kl›¤›, 1996'da 100.000'de 15,11'e yükselmifltir (7,30). Araflt›r›c›lar, bu duru-mun infeksiyona yakalanma vakalar›ndaki art›fltan ziyade, tarama çal›flmalar›n›n kalitesinin ve say›s›n›n artmas›na ba¤l› oldu¤unu belirtmektedirler. fiüphesiz g›dalardan yap›lan izolasyon ve teflhis çal›flmalar› içinde durum ayn›d›r. Bu nedenlerle, ister hayvanlar üzerinde, isterse g›dalar üzerinde yap›lm›fl olsun, araflt›rmalardan elde edilen bulgular›n do¤rudan kar-fl›laflt›r›lmas›, ancak araflt›rmalar›n yap›ld›¤› ülkeler-deki tarama say›lar› ve kaliteleri dikkate al›nd›¤›nda bir anlam ifade edecektir. Dolay›s›yla, yap›lmas› ge-reken en do¤ru fley, ülkemizdeki bu çeflit çal›flmala-r›n say› ve kalitesini artt›rmakt›r..
TEfiEKKÜR
Bu araflt›rma Atatürk Üniversitesi Araflt›rma Fonu taraf›n-dan desteklenmifltir.
KAYNAKLAR
1.Akritidis N and Pappas G: Ascites caused by
brucello-sis: a report of two cases. Scand . J. Gastroenterol 36 : 110 (2001).
2. Boschiroli M-L, Foulongne V and O' Callaghan D: Brucellosis: a worldwide zoonosis. Curr Opin Microbiol 4: 58 (2001).
3.‹zgür M : Hayvanc›l›k ve Brucellosis. Ankara Üniversi-tesi T›p FakülÜniversi-tesi Bruselloz Sempozyumu Kitap盤› S. 68-78 (2000).
4.Al-Eissa YA, Fap MD: Brucellosis in Saudi Arabia:past, present and future. Ann Saudi Med 19 (5): 403-405 (1999). 5. Corbel MJ: Brucellosis An overview. Emerg Infect Dis 3 : 1 (1997).
6. De Ley J, Mannheim W, Segers P, L›evens M, Denijn M, Vanhoucke M, Gillis M: Ribosomal ribonucleic acid cistron similarities and taxanomic neighborhood of Bru-cella and CDC group Vd. Int J Syst. Bacteriol 37 : 35 (1987).
7.Anonymous, Türkiye'de s›¤›r ve koyunlarda brusello-sis'in sero-epidemiyolojisi. Tar›m ve Köyiflleri Bakanl›¤› Tar›msal Araflt›rmalar Genel Müdürlü¤ü Hayvan Sa¤l›¤› Araflt›rmalar› 2000, Ankara s 5-(2001).
8. Muz A, Özer H, Eröksüz H, Ertafl HB, Öngör H, Gülcü HB, Dabak M, Baflbu¤ O ve Kalender H : Elaz›¤ ve çevresinde koyun ve keçilerde abortus olgular›n›n bak-teriyolojik, serolojik ve patolojik olarak incelenmesi. Tr J Vet Anim Sci 23: 77 (1999).
9.Öngör H, Muz A, Çetinkaya B: At›k yapm›fl koyunlar-da brusellozis'in teflhisinde ELISA ile di¤er serolojik test-lerin karfl›laflt›r›lmas›. Tr J Vet Anim Sci 25: 21 (2001). 10. Sancak YC, Boynukara B, Yard›mc› H: Van otlu peynirlerinde Brucella'lar›n varl›¤› ve dayanma süresi üze-rine bir araflt›rma. Veterinarium 4 : 1 (1993).
11. Çetin ET ve ark: Türkiye'de insanda bruselloz insi-dans›n›n saptanmas›. Do¤a Tr J Medical Sci 14 : 324 (1990).
12. Demirci M, fiimflek O, Tafltan M: Ülkemizde yap›-lan muhtelif tip yerli peynirler. Trakya Üniv Ziraat Fak Derg 125: 273 (1994).
13. Kara A, Algur Ö F, Kaya M: Erzurum piyasas›ndan temin edilen beyaz ve civil peynirlerden Listeria türlerinin izolasyon ve identifikasyonu. Tr J Biology 23: 331 (1999). 14. Sert S, K›vanç M: Taze civil ve lor peynirleri üzerin-de mikrobiyolojik çal›flmalar. Atatürk Üniversitesi Ziraat Fak. Tar›m Ürünleri Teknolojisi Bölümü 5: 287 (1985). 15. Güllüce M, Lelo¤lu N: Kars ve çevresinde, süt s›¤›r-lar›nda, Brucella abortus'a karfl› oluflan antikorlar›n ELI-SA ve MRT ile saptanmas›, sonuçlar›n›n karfl›laflt›r›lmas›.
Tr J Vet Anim Sci 20: 251 (1996).
16. Thoen CO, Haas CA, Angus RD, Thownsend AS: Evaluation of potassium chloride extract of Brucella abor-tus in an ELISA for detecting Brucella antibodies in bulk tank milk samples from cows. Vet Microbiol 45: 185 (1995).
17. Uzal FA, Carrasco AE, Nielsen K, Echaide S, Cab-rera RF: An indirect ELISA using a monoclonal anti Ig G1 enzyme conjugate for the diagnosis of bovine brucelo-sis. Vet Microbiol 52 : 175 (1996).
18. Vanzini VR, Aguirre N, Lugaresi CI, De Echaide ST, De Canavesia VG, Guglielmone AA, Marhesino MD, Nielsen K: Evaluation of an direct ELISA for the di-agnosis of the bovine brucellosis in milk and serum samp-les in dairy cattle in Argentine. Prev Vet Med
36 : 211 (1998).
19. Shamelian SOA: Diagnosis and treatment of brucello-sis. Neth J Med 56: 198 (2000).
20. Tunçbilek M: Ankara piyasas›nda sat›lan taze peynir-lerin brucellosis riski yönünden incelenmesi. A.Ü. Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. Ankara ( 1992). 21. Keskin O: S›¤›r tüberkilozis'inin teflhisinde ELISA'n›n kullan›lmas› ve allerjik yöntemle karfl›laflt›r›lmas›. A.Ü. Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü. Doktora Tezi. Ankara (1996). 22. Ünel S, Williams CF ve Stableforth AW: Bal›kesir bölgesinde süt krema imalathane ve köylü beyaz peynirle-rinde Brucella melitensis'in kalma süresi. Pendik Mikrob Enst Derg 2 : 67 (1968).
23. Mert A: Ankara yöresinde pazarlanan taze beyaz pey-nirlerde Brucella'lar›n varl›¤› üzerinde araflt›rmalar. Dok-tora Tezi. A.Ü. Sa¤l›k Bilimleri Enstitüsü. Ankara (1984).
24. Ayaz Y: Ankara piyasas›nda sat›lan beyaz peynirler-de brucellosis etmenlerinin araflt›r›lmas›. Etlik Vet Mikrob Enst Derg 5 : 109 (1986).
25. Batra HV, Chand P, Ganju L, Mukherjee R, Sana-da JR: Dot-Enzyme Linked Immunosorbent Assay for the detection of antibodies in bovine brucellosis. Res. Vet. Sci 46: 143 (1989).
26. Mongini C, Fernandez T, Truvetzky A, Hajos SE: Comperative study of cell- immunoenzymatic methods for the estimation of IgG ve IgM anti- Brucella antibodies in the diagnosis of human brucellosis. J Appl Microbiol 69 : 86 (1990).
27. Diaz -Aporicio E, Marin C, Alonso-Urmeneta B, Aragon V, Perez-Ortiz S, Pardo M, Blasco JM, Diaz R, Moriyon I: Evalution of serological tests for diagnosis of Brucella melitensis infection of goats. J Clin Microbiol 32 : 1159 (1994).
28. Falkenberg C, Bjorck EL, Akerstrom B, Nilsson S: Purification of Streptococcal protein G expressed by Esc-herichia coli by high performance liquid affinity chroma-tography using immobilized immunoglobulin G and albu-min. Biomed Chromatogr 2 : 221 (1987).
29. Anonymous: VIII. Befl y›ll›k (2001-2005) kalk›nma plan› süt sanayi-i özel sanayi-ihtsanayi-isas alt komsanayi-isyonu çal›flmas›. s 13 (2000).
30. Ad›güzel A: Erzurum'a ba¤l› baz› köylerden toplanan süt örneklerinde Brucella abortus antikorlar›n›n ELISA ile araflt›-r›lmas›. Ata. Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. Erzurum (2001).
