MOLDOVA CUMHURIYETI
VE
TÜRKIYE ILE EKONOMIK ILIŞKILERI
ECONOMIC RELATIONS WITH THE REPUBLIC OF MOLDOVA AND TURKEY
ÖZET: Moldova Cumhuriyeti 27 Ağustos 1991 tarihinde Sovyetler Birliğinden bağımsızlığını kazanmıştır. Ülke, Sovyetler Birliğini oluşturan 15 cumhuriyetten biridir. Moldova Cumhu-riyeti’nin Avrupa Birliği ile ilişkileri bağımsızlıktan hemen son-ra başlamıştır. Bağımsızlığını kazandıktan sonson-ra, serbest piyasa ekonomisine yönelmiştir. Başta özelleştirmeye önem veren ülke, yabancı yatırım şartlarını kolaylaştırmıştır.
Petrol, doğalgaz ve enerji kaynakları bakımından Rusya Federasyonuna bağlıdır. Moldova, Rusya Federasyonu’ndaki eko-nomik krizler ve fiyat artışlarından doğrudan etkilenmektedir.
Gıda sanayi sektörü oldukça gelişmiştir. Çalışan nüfusun yüzde 28’lik kısmı sanayi sektöründe istihdam edilmektedir. Mol-dova’da özellikle elektrikli ev aletleri ve inşaat malzemesi sanayisi hızla büyüyen sanayi kolları arasındadır.
Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra, Türkiye; Moldova Cumhuriyeti’nin en önemli ticaret ortaklarından biri haline gel-miştir. Bağımsızlığın ilk dönemlerinde Moldova pazarına bavul ticaretiyle girilmiştir. İlerleyen zamanlarda ise karşılıklı fuarlara katılım ve iş ziyaretleri ekonomik ilişkileri arttırıcı yönde etkili ol-muştur. Geçen 25 yıllık sürede kayıt altına alınan toplam yıllık dış ticaretimiz 500 milyon doların üzerine çıkmış durumdadır.
ANAHTAR KELİMELER: Moldova, Türkiye, Bavul Tica-reti, Serbest Piyasa Ekonomisi
ABSTRACT: “In the Republic of Moldova gained inde-pendence from the Soviet Union on 27 August 1991. The country is one of the 15 republics that made up the Soviet Union. Relati-ons with the European Union of the Republic of Moldova started after the independence. After the independence, the free market economy is directed. A country which is committed to the pri-vatisation of the press sector, relaxing the conditions for foreign investment.
Oil, gas and depends on energy resources in terms of the Russian Federation. Moldova in the Russian Federation are dire-ctly affected by the economic crisis and price increases.
The food industry is quite developed. Of the working po-pulation 28 per cent are employed in the industrial sector. In Mol-dova, especially among the rapidly growing industries of electric appliances and construction material industry.
After the collapse of the Soviet Union, Turkey has become one of the Republic of Moldova’s most important trading partners. In the first period of independence of Moldova to the market with shuttle trade was entered. Participation in fairs and business vi-sits in later times in the direction of enhancing mutual economic relations has been effective. In the past 25 years our foreign trade recorded annual total of US $ 500 million.”
KEYWORDS: Moldova, Turkey, shuttle trade, free-mar-ket Economy.
1. Moldova Cumhuriyeti Kimliği
Resmi Adı: Moldova Cumhuriyet Yönetim Biçimi: Parlamenter
Cumhu-riyet
Bağımsızlık Tarihi: 27 Ağustos 1991 Başkent: Kişinev
Başlıca Önemli Şehirleri: Tiraspol,
Balti, Comrat, Ribnita, Dubasarrı, Ben-der, Cahul ve Komrat’tır.
İdari Yapı: 32 bölge (Raion), 5 şehir
idaresi (Municipiul), 1 Özerk Cumhu-riyet
Nüfusu: 3.6 (Milyon) Yüzölçümü: 33.843 Km2
Resmi Dili: Moldovanca, Rusça,
Gaga-vuzca
Etnik Yapı: %78,2 Moldovalı, %8,4
Uk-raynalı, %5,8 Rus, %4,4 Gagavuz Türk-leri, %1,9 Bulgar, %0,4 Yahudi ve %3,6 diğer milletler
Din: ise Ortodoks Hristiyanlık % 98,
Ya-hudilik % 1,5 ve diğer % 0,5 dinler
Komşuları: Ukrayna, Romanya Para Birimi: Ley
GSYİH: 7.253 milyar dolar (2012)
Doğal Kaynaklar: fosfor, linyit, kalay
ve çeşitli mineraller (az miktarda)
Üyesi Olduğu Başlıca Uluslararası Kuruluşlar: BM, Avrupa Konseyi, AGİT,
BDT, DTÖ, KEİ, GUAM, GDAÜ
2. Genel Bilgiler
Moldova Cumhuriyeti 27 Ağus-tos 1991 tarihinde Sovyetler Birliğin-den bağımsızlığını kazanmıştır. Ülke, Sovyetler Birliğini oluşturan 15 cum-huriyetten biridir ve Moldova Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (MSSC) olarak bilinmektedir. Yönetim şekli cumhu-riyet olan Moldova 33,843 kilometre karelik alana sahiptir. Alan itibarıyla dünyanın 135. Büyük ülkesidir. İdari yapı olarak 32 bölge (Raion), 5 şehir idaresi (Municipiul), 1 özerk Cumhuri-yet’ten oluşmaktadır. Ülkenin başken-ti Kişinev, önemli şehirleri ise Tiraspol, Balti, Comrat, Ribnita, Dubasarrı, Ben-der, Cahul ve Komrat’tır. Yaklaşık 4 mil-yon nüfusu olan ülkenin etnik dağılımı ise %69.5 Moldovalı, %11.2 Ukraynalı, %9.4 Rus, %4 Gagavuz, %1.9 Bulgar, %0.4 Yahudi ve %3.6 diğer milletler-den oluşmaktadır. Resmi dil Moldo-vanca olmasına rağmen Rusça yaygın olarak kullanılmaktadır. Ayrıca güney bölgede Gagavuz Türkçesi ve Bulgarca konuşulmaktadır. Dini inanışlarını ise Ortodoks Hristiyanlık (% 98), Yahudilik (% 1,5) ve diğer ( % 0.5) dinler oluştur-maktadır.
2.1 Tarihi ve Coğrafyası
Moldova toprakları M.Ö. 7. asırdan itibaren İskitlerin, Trakların, Galatların ve Dakların yerleşim yeri ol-muştur. Birçok kavim ve devlet tarafın-dan el değiştiren bu topraklar, Karpat dağlarında yaşayan Ulahlar 1349 yılın-da Macarlara karşı ayaklandılar. Ayak-lanma sonucunda bugünkü Moldova topraklarına yerleştiler ve bağımsızlık-larını ilan ettiler. Moldova Cumhuriye-ti 1300’lü yıllardan sonra tarih sahne-sinde yer almaya başlamıştır. Moldova prensliği 13591 yılında kurulmuştur (Balaban 2008: 7). 1457 yılında Ştefan Çel Mare2 Moldova Devleti’nin başına geçerek kısa zamanda ekonomide, si-yasal yapıda istikrarı sağlamıştır. Dış politikasında ise Ştefan Çel Mare’nin Osmanlı, Polonya ve Macaristan’a karşı verdiği mücadele halk tarafından hala
1 Moldova Cumhuriyeti ilk önce prenslik ola-rak kurulmuştur.
2 Büyük Stefan olarak bilinmektedir.
bilinmektedir. Bundan dolayı da Mol-dova para birimi olan Ley3’in üzerinde Ştefan Çel Mare’nin resmi bulunmak-tadır. Moldova 16. yüzyılın ilk yılların-da Osmanlıların egemenliğine girerek yaklaşık 300 yıl Osmanlı İmparatorlu-ğu’nun Boğdan4 eyaleti olarak tarih sahnesinde yerini almıştır. Moldo-va’daki soylular çocuklarının eğitimle-rini Roma, Viyana, İstanbul ve Berlin’de tamamlattırmışlardır. Türk müziğine önemli katkılarda bulunan “Dimitri KANTEMİR”de bunlardan birisidir. Gü-nümüzde Moldova’nın güney bölge-sinde bulunan Kantemir şehri, ismini Dimitri Kantemir5’den almaktadır.
18. yüzyılın sonlarında Osman-lıların etkisi Moldova üzerinde azalmış-tır. Avusturya ve Çarlık Rusya’sı Moldo-va topraklarını ele geçirmek ister ve bir dizi savaşlar yapılır. Savaşlardan sonra Moldova toprakları üçe bölünür. Kuzey kısım Avusturyalılara, Prut6 ve Dinyes-tir7 nehirleri arasında kalan (bugünkü Moldova toprakları) kısım Çarlık Rusya egemenliğine, kalan kısım ise (bugün Romanya sınırları içinde yer alan tarihi Moldova toprakları) Osmanlılara bıra-kılır. Bugünkü Moldova toprakları olan Bessarabya8 bölgesinde, Ruslar 1812 yılından sonra çeşitli asimile politika-ları uygulamıştır (Balaban 2008: 7,8). Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Bes-sarabya toprakları Romenlerin eline geçmiştir. 1940 yılında tekrar Rusların eline geçse de bir yıl kadar Ruslarda kalır. 1941-1944 yılları arasında Ro-menler tekrar bölgeyi kontrollerinde
3 Moldova Cumhuriyeti’nin para birimi ley’dir. 1 Ley 100 Bani’den oluşmaktadır.
4 Şimdiki Moldova toprakları Osmanlı döne-minde Boğdan eyaletini oluşturmaktadır. 5 Dimitri Kantemiroğlu ya da Dimitrie Can-temir; Osmanlı Devleti’ne bağlı Boğdan eya-letinin beyi, Rumen asıllı tarihçi ve yazar, İs-tanbul’da yaşadığı süre boyunca Klasik Türk müziğine büyük katkılarda bulunmuş müzik uzmanı
6 Tuna Nehri’nin Ukrayna’nın batısından kay-nağını alan, Moldova ve Romanya’dan geçen bir kolu
7 Ukrayna’nın ikinci uzun ırmağı olup, Mol-dovya’nın başlıca su kaynağıdır.
8Moldova Cumhuriyeti’nin güney bölgesinde bulunmaktadır. Tarihte önemli sahnelere tanık-lık etmiştir.
tutmayı başarır (Güneykaya 2012: 63). 2. Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle Sovyetler Birliği hâkimiyetinde yaşa-maya başlamıştır. Moldova Cumhuri-yeti, 27 Ağustos 1991 yılında Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nden ayrılarak bağımsızlığını kazanmıştır. 29 Temmuz 1994 yılında halk oylamasıyla kabul edilen anayasa ile yönetilmekte-dir (Ianucenco, 2007: 273).
Moldova, Dinyester Nehri’nin aşağı kısmı ile Prut Nehirleri arasında kalan alçak tepeler ve alüvyonlu ova-larla kaplı olan alanda yer almaktadır. Ovalar kuzeye doğru hafif yükselirken plato görünümünü almaktadır. En önemli yükselti bölgesini Kodru Or-manlarının yer aldığı 300 – 400 metre-lik Kodru tepemetre-likleri oluşturmaktadır. En yüksek noktasını ise 429 metre ile Kodru tepesi oluşturmaktadır.
Coğrafi konum olarak Moldova Cumhuriyeti, Güney Doğu Avrupa’da Romanya ile Ukrayna arasında yer al-maktadır. 33.843 km2’lik bir alana sahip olan ülke düzlüklerden oluşmaktadır. En uç kuzey (Naslavça köyü) noktasın-dan, en güney (Curculeşti köyü) nok-tası arasındaki mesafe 350 kilometre-dir. En geniş doğu (Palanka köyü) batı (Kriva köyü) arasındaki mesafe ise 150 kilometredir. Karadeniz’e çok yakın olmasına rağmen Karadeniz’e sınırı bulunmamaktadır (Balaban, 2008: 16). 1.5 kilometrelik Tuna Nehri’ne sınırı olan ülke Karadeniz’e Tuna Nehri vası-tasıyla açılmaktadır.
İklim olarak ılıman ve karasal iklim etkisini göstermektedir. İlkbahar genellikle yağmurlu geçmektedir. Yaz-ları sıcak, kışYaz-ları ise soğuk ve sert geç-mektedir. Ülkenin orta ve kuzey bölge-leri orman ve çalılıklarla kaplıdır.
Büyük bir bölümü Prut ve Din-yester Nehirleri arasında yer alan ülke verimli kara topraklara9 sahiptir. Bun-dan dolayı tarım oldukça gelişmiş du-rumdadır. Moldova yeraltı kaynakları bakımından oldukça fakir durumdadır. Belli başlı yeraltı kaynaklarını fosfor, linyit, kalay ve çeşitli mineraller oluş-turmaktadır.
9 Moldova’da verimli kara topraklar “Çerno Zem” olarak adlandırılmaktadır.
Ülkenin başkenti Kişinev olup yaklaşık 850 bin nüfusludur. Ülke yak-laşık olarak 4 milyon nüfusu barındır-maktadır. Etnik yapının yüzde 65’ini Moldovalılar oluşturmaktadır. Geri ka-lan kısmı ise Ukraynalılar, Ruslar, Gaga-vuz Türkleri ve Bulgarlardan oluşmak-tadır.
Moldova Cumhuriyeti’nin Av-rupa Birliği ile ilişkileri bağımsızlıktan hemen sonra başlamıştır. Roman-ya’nın 01 Ocak 2007 tarihinde Avrupa Birliği’ne dahil olmasıyla, Birliğin sı-nırları daha da genişleyerek Moldova sınırlarına ulaşmıştır. Böylelikle Avru-pa Birliği, Moldova’nın sınır komşusu olmuştur. Bu genişleme, Romanya ile uzun süre beraber yaşayan Moldova Cumhuriyeti için büyük önem arz et-mektedir. Moldova ile Avrupa Birliği arasında gelecekteki yakınlaşma, eko-nomik entegrasyon ve tüm alanlarda ilişkileri artırma imkanı sağlamaktadır. Bağımsızlıktan birkaç yıl sonra, 28 Ka-sım 1994 tarihinde, Avrupa Birliği ile Moldova Cumhuriyeti arasında ortak-lık ve işbirliği anlaşması imzalanmış-tır. İmzalanan anlaşma ise 1 Temmuz 1998 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bu anlaşma ile Moldova yasal mevzuatı-nı Avrupa standartlarına adım adım uygun hale getirmiştir.. İlk adım ola-rak da, Moldova Cumhuriyeti, Avru-pa Konseyi’nin tüm haklara sahip bir
üyesi olarak (1995 yılından itibaren) 24 Haziran 1997 tarihinde onayladığı İnsan Hakları ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına İlişkin Avrupa Sözleş-mesiyle garanti altına alınmıştır. Bu sözleşme insan hakları muhafazası alanında gerçekleşmiştir.” (Ianucenco, 2007: 273-275)
3. Genel Ekonomik Yapı ve Dış Ticaret
3.1 Genel Ekonomi Yapısı
Moldova Cumhuriyeti Sovyet-ler Birliği’nden ayrılarak bağımsızlığını kazandıktan sonra, serbest piyasa eko-nomisine yönelmiştir. Başta özelleş-tirmeye önem veren ülke, dış yatırım şartlarını kolaylaştırmıştır. Uluslararası yatırımcı ve yabancı sermayeyi ülkeye çekmeye çalışmıştır.
Petrol, doğalgaz ve enerji kaynakla-rı bakımından Rusya Federasyonuna bağlıdır. Moldova, Rusya Federasyo-nu’ndaki ekonomik krizler ve fiyat ar-tışlarından doğrudan etkilenmektedir. Bundan dolayı da ağır sanayiye yete-rince önem verememektedir.
Çalışan nüfusun yaklaşık yüz-de 35’lik kısmı tarımla meşgul olmak-tadır. Ülke ekonomisinde tarımın rolü oldukça büyüktür. Moldova’da tarım denince akla ilk gelen üzümcülüktür. Meyve ve sebzecilik de büyük öneme
sahiptir. Ayrıca buğday, mısır, ayçiçe-ği, şeker pancarı ve tütün, yetiştirilen başlıca ürünler arasındadır10. Verimli topraklara sahip olan bu ülke, bir tarım ülkesidir. Yeraltı zenginliği pek fazla olmamasına rağmen, yerüstü zengin-likleri oldukça fazladır. Yüksek dağla-rın olmaması ve toprakladağla-rının büyük kısmı alüvyonlu ve kara toprak olması, tarımcılık için oldukça elverişlidir. Gıda sanayi sektörü oldukça
gelişmiş-tir. Çalışan nüfusun yüzde 28’lik kısmı sanayi sektöründe istihdam edilmek-tedir. Moldova’da özellikle elektrikli ev aletleri ve inşaat malzemesi sanayisi hızla büyüyen sanayi kolları arasında-dır.
Moldova ekonomisinde, 2008 – 2012 yılları arasında ortalama ola-rak yüzde 3.00 oranında bir büyüme kaydedilmiştir. 2013 yılında Rusya Fe-derasyonu’nun Moldova şaraplarına getirdiği ithalat yasaklarına rağmen ekonomi yüzde 8.9 oranında büyü-müştür. Yüzde 38.9’luk büyüme ile tarım ve hayvancılık bir önceki yılda yaşanan kuraklıktan dolayı yüzde 22.3 oranındaki daralmayı telafi etmiştir. 2013 yılında ekonomideki tüm sektör-lerde pozitif yönde gelişmeler kayde-dilmiştir. Tarım ürünlerindeki artışlar bir önceki yıla göre aşağıdaki tabloda özetlenmiştir11.
2013 yılında toplam üretilen tarım ürünlerinin genel dağılımı incelendi-ğinde, tahıllar ve baklagillerin yüzde 29.0, kültür bitkilerinin yüzde 17.6, sebze, patates ve bostan ürünlerinin yüzde 8.0, üzümün ise yüzde 9.1 pay aldığı görülmektedir. Hayvan
ürün-lerinin payı 2012 yılında yüzde 38 iken, 2013 yılında yüzde 28’e gerilemiştir. Tarım ürünlerinde-ki artışın nedeni iyi hava şart-larından kaynaklanmaktadır. Yeterli sulama sisteminin olma-dığı ülkede yaz aylarında yağ-murun bol olması, tarım ürün-lerindeki artışı olumlu yönde etkilemektedir.
10 www.rusia.mfa.md/economy-ru/ 11 www.rusia.mfa.md/economy-ru/ Tablo 1. Moldova Cumhuriyetinde 2013 yılına ait belli başlı ürünlerin artış oranları
No: Tarım Ürünün Adı Yüzdelik artış
1 Tahıl ve Baklagiller Üretimi 220
2 Ayçiçeği Üretimi 66.6
3 Şekerpancarı Üretimi 59.5
4 Patates Üretimi 31.5
5 Sebzeler Üretimi 28.8
6 Üzüm Üretimi 21.0
Kaynak: Kişinev Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği 2013 yılı Raporundan derlenmiştir. Tablo 2. Moldova Cumhuriyeti Temel Ekonomik Göstergeler1
Göstergeler 2009 2010 2011 2012 2013
GSYİH (Milyon $) 5,438 5,813 7,016 7,284 7,933 Kişi Başı GSYİH ($) 1,525 1,632 1,971 2,046 2,229
İşsizlik Oranı (%) 6.4 7.4 6.7 5.6 5.2
Reel Büyüme Oranı (%) -6.0 7.1 6.8 -0.7 8.9 Enflasyon (Tüketici Fiyatları End.)
(%) 0.0 7.4 7.6 4.6
4.6 Enflasyon (Üretici Fiyatları (Sanayi)
Endeksi) -3.0 7.9 6.8 5.7
3.2
Faiz Oranı (Mevduat) 14.7 7.6 7.5 7.6 7.2
Faiz Oranı (Kredi) 20.3 16.3 14.4 13.3 12,3 Resmi Döviz Kuru (Ort, Ley/Dolar) 11.11 12.37 11.74 12.11 12.59 Ortalama Nominal Ücret (Ley) 2,748 2,972 3,194 3,478 4.279 Bütçe Gelirleri (Milyon Ley) 23,244 27,551 30,159 33,526 36,909 Bütçe Giderleri (Milyon Ley) 27,343 29,329 32,117 35,364 38,673 Bütçe Dengesi (Milyon Ley) -4.099 -1.778 -1.959 -1,838 -1,765 Mal İhracatı (fob-Milyon $) 1,283 1,541 2,217 2,162 2,399 Mal İthalatı (fob-Milyon $) 3,278 3,855 5,191 5,213 5,493
İhracatın İthalatı Karşılama Oranı
(%) 39.1 40.0 42.7 41.5
43.7 Yurt Dışında Çalışanların Gelirleri
(Milyon $) 1,182 1,244 1,443 1,494
1,609 Toplam Dış Borç (Milyon $) 4,327 4,711 5,359 5,984 6,613
Kaynak: Moldova Cumhuriyeti Merkez Bankası, İstatistik Kurumu ve Maliye Bakanlığı Tablo 3. Moldova Cumhuriyeti’nin 2013 yılı Genel Dış Ticaret Verileri (milyon dolar)
2009 2010 2011 2012 2013 Değ. ($)2013/2012Değ (%) İhracat 1,283 1,541 2,217 2,162 2,399 237 11.0 İthalat 3,278 3,855 5,191 5,213 5,493 280 5.4 Dış Ticaret Hacmi 4,561 5,397 7,408 7,375 7,892 517 7.0 Dış ticaret Dengesi -1,995 -2,314 -2,974 -3,051 -3,094 -43 1.4 İhracat/İthalat 39.1 40.0 42.7 41.5 43.7 2.21
Ülkede sanayiye yöne-lik üretim bir önceki yıla göre yüzde 6,8 oranında artmıştır. Bu artışlar sırasıyla madenci-lik ve taş ocakçılığında yüzde 22,2, imalat sanayisinde ise yüzde 7,9 olarak gerçekleşmiş-tir12(T.C. Kişinev Büyükelçiliği, 2013: 1,2,3). Sanayi sektörün-deki artışın genel sebebi ise, dünya piyasasındaki petrol ve doğalgaz fiyatlarının düşmesi-dir. .
3.2 Dış Ticaret
Moldova Cumhuriyeti’nin 2013 yılı dış ticaret hacmi ,7 miyar 892 milyon dolardır.. Bu top-lamın 2 milyar 399 milyonluk
kısmını ihracat oluştururken, ithalatını 5 milyar 493 milyon dolar oluşturmak-tadır. Ülke 2013 yılında 3 milyar dola-rın üzerinde bir dış açık ile karşı karşıya kalmıştır. Olumsuz dış açığa karşı ihra-catın ithalatı karşılama oranının yüzde 43,7’ye yükselmesi olumlu bir sonuç-tur 13(T.C. Kişinev Büyükelçiliği, 2013: 7,8).
Dış ticaret hacminin her geçen yıl artması Moldova için iyi bir sonuç olsa da, önemli olan dış ticaret denge-sinin artı durumda seyretmesidir. Mol-dova ülke olarak bu potansiyele sahip-tir. Özellikle ithalat kalemlerinin tekrar gözden geçirilmesi, ülke ekonomisinin lehine sonuçlar vermesi kaçınılmazdır.
Moldova Cumhuriyeti, ihraca-tının büyük bir kısmını Avrupa Birliği (AB) ülkelerine ve Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkelerine yaptığı açık bir şekilde görülmektedir. Diğer ülkelerin ihracat pastasından aldığı dilimin oldukça küçük olduğu tabloda görülmektedir. AB ülkelerine ve diğer ülkelere yapılan ihracat oranı büyük ölçüde artış göstermektedir. BDT ül-kelerine yapılan ihracatta ise bir geri-lemenin olduğu göze çarpmaktadır.,
12 T.C. Kişinev Büyükelçiliği Ticaret Müşa-virliğinin hazırladığı 2013 yılı Raporundan derlenmiştir.
13 T.C. Kişinev Büyükelçiliği Ticaret Müşavir-liği 2013 Yılı Raporu’ndan alınmıştır.
Rusya Federasyonu’nda ekonomik bü-yümenin azalması ve Moldova malları-na konulan ithalat yasakları bu düşüşe neden olarak gösterilebilir. Özellikle diğer ülkeler grubu içinde yer alan Tür-kiye ve İsviçre’ye bir nevi ihracatta bir patlama yaşadıklarını söylemek müm-kündür.
4. Moldova – Türkiye Arasında Ekonomik İlişkiler
Türkiye Cumhuriyeti ile Moldo-va Cumhuriyeti arasındaki ekonomik ve ticari ilişkiler Moldova’nın bağım-sızlığının ilk günlerinde başlamıştır. Gün geçtikçe ivme kazanmaya devam etmektedir. Her iki ülkenin karşılıklı ya-tırımları ve ticaret hacmi devamlı bü-yümektedir. Ülkeler arasındaki ticari ve ekonomik ilişkilerin başlangıcı 14 Şubat 1994 yılında Ankara’da imzala-nan Ticaret ve Ekonomik İşbirliği an-laşmasına dayanmaktadır. Bu anlaşma iki ülke başkentlerinde yılda bir defa
olmak üzere gerçekleştirilmektedir. Ve Karma Ekonomik Komisyon Toplantı-ları yoluyla belirlenmektedir.
4.1 Türkiye–Moldova Arasında Karşı-lıklı Ticari Anlaşma ve Protokoller
1. Ticaret ve Ekonomik İşbirliği Anlaş-ması; İmza tarihi: 14.02.1994
Resmi Gazete Tarihi ve Numarası: 06.06.1994 / 21952
2. Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşması; İmza tarihi: 14.02.1994
Yürürlüğe giriş tarihi: 16.05.1997
3. Uluslararası Karayolu Taşımacılığı Anlaşması; İmza tarihi: 03.06.1994 4. Çifte Vergilendirmeyi
Önleme-ye İlişkin Anlaşma; İmza tarihi: 12.06.1998
Yürürlüğe giriş tarihi: 28.07.2000 5. Sanayi Alanında İşbirliği
Anlaşma-sı ile Bilimsel ve Teknolojik İşbir-liği Anlaşması; Mayıs 1999 (Ocak, 2012: 17,18)
Tablo 4. Moldova Cumhuriyeti’nin İhracatının Ülke ve Ülke Gruplarına göre Dağılımı (milyon dolar)
Değer 2012 2013 2013/2012 Dağ. (%) Değer Dağ. (%) Değişim ($) Değişim (%) TOPLAM 2,161.9 100.0 2,399.0 100.0 237.1 11.0 AB ülkeleri 1,013.9 46.9 1,140.9 47.6 127.0 12.5 BDT ülkeleri 928.1 42.9 924.0 38.5 -4.1 -0.4 Diğer ülkeler 219.8 10.2 334.1 13.9 114.2 52.0 1 Rusya Federasyonu 655.1 30.3 632.0 26.3 -23.1 -3.5 2 Romanya 356.7 16.5 413.1 17.2 56.4 15.8 3 İtalya 202.4 9.4 185.3 7.7 -17.1 -8.4 4 Ukrayna 122.4 5.7 141.1 5.9 18.7 15.3 5 Türkiye 56.1 2.6 127.1 5.3 71.1 126.8 6 Almanya 70.2 3.3 113.1 4.7 42.9 61.2
Kaynak: T.C. Kişinev Büyükelçiliği Ticaret Müşavirliği
Tablo 5. Moldova Cumhuriyeti’nin Türkiye ile dış ticareti (Milyon dolar)
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015
İhracat 69.53 86.52 110.73 244.48 135 261 247 217 İthalat 198.47 117.77 148.21 208.95 225 276 287 202
Hacim 268 204.29 258.94 453.40 360 537 534 419
Denge -128.94 -31.25 -37.48 +35.60 -90 -15 -40 15
4.2 İhracat ve İthalat
Sovyetler Birliği’nin dağıl-masından sonra, Türkiye; Moldova Cumhuriyeti’nin en önemli ticaret or-taklarından biri haline gelmiştir. Ba-ğımsızlığın ilk dönemlerinde Moldova pazarına bavul ticaretiyle girilmiştir. İlerleyen zamanlarda ise karşılıklı fuar-lara katılım ve iş ziyaretleri ekonomik ilişkileri arttırıcı yönde etkili olmuştur. Geçen 25 yıllık bir sürede kayıt altına alınan toplam yıllık dış ticaretimiz 500 milyon doların üzerine çıkmış durum-dadır. İlk zamanlar kötü olan Türk mal-larının imajı, büyük firmaların katkısı ve Moldova pazarlarına girmesiyle kısa sürede düzelmiştir. Halen Avrupa mallarının üstünlüğü yönünde genel bir kanı mevcuttur.
Türkiye ile Moldova arasındaki dış ticaret hacmi 2006 yılında 138.79
milyon dolar, 2010 yılında 259 milyon dolara ulaşmıştır. 2013 yılına gelindi-ğinde bu rakamın 537 milyon dolar seviyelerine ulaştığı tabloda da açık-ça görülmektedir. Moldova’nın Türki-ye’den ithalatı 2009 yılı hariç devamlı artmaktadır. Küresel ekonomik krizin etkisiyle 2009 yılında Moldova’nın Tür-kiye’den ithalatında yüzde 25.7’lik bir azalma gözlemlense de, 2012 ve 2013 yıllarında büyük artışların olduğu aşi-kardır (T.C. Kişinev Büyükelçiliği, 2013: 14).
Tablodaki veriler ile Moldova Cumhuriyeti Merkez Bankası ve İstatis-tik Kurumu verileri arasında çok fazla fark bulunmamaktadır. Moldova kay-naklarından alınan verilere göre, 2010 yılı Ocak – Eylül dönemlerine baktı-ğımızda, 2009 yılının aynı dönemine kıyasla pek fazla farkın bulunmadığı
görülmektedir. Özellikle Türkiye’nin 2012 ve 2013 yıllarındaki ihracatı, Tür-kiye’nin Moldova piyasasında büyük bir yere sahip olduğunu ispatlamak-tadır. Moldova’nın toplam ithalatında Türkiye’nin payının yüzde 7 civarların-da olduğu göze çarpmaktadır.
Moldova’nın Türkiye’ye ihracat kalemlerinin belli başlı ürünlerini ay-çiçeği tohumu, demir çelik hurdala-rı, cam ürünleri, örme giyim eşyalahurdala-rı, tahıllar, mısır ve alüminyum döküntü hurdaları oluşturmaktadır. Türkiye’nin Moldova’ya ihracat kalemlerinin belli başlı ürünlerini ise, sabun ve deterjan-lar, kara taşıtları için aksam ve yedek parçalar, örme mensucatlar, turfanda sebzeler, turunçgiller, plastik borular ve çeşitleri, giyim eşyaları ve alümin-yum çubuk ve profiller oluşturmak-tadır (T.C. Kişinev Büyükelçiliği, 2013: 15,16,17).
4.3 Yatırım İmkânları
Türk girişimcilerin Moldova Cumhuriyetine olan ilgisi, bağımsızlık yıllarına dayanmaktadır. 1990’lı yıllar-dan günümüze kadar Moldova Ticaret Odası’na kayıtlı Türk sermayeli şirket sayısı 1000’in üzerindedir. Bunlardan 54’ü Gagavuz Özerk Bölgesi’nde bu-lunmaktadır. Bu şirketlerin büyük bir kısmı aktif değildir. Aktif olanların sayı-sının 120-150 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Faaliyette bulunan Türk firmaları, gıda, içecek, tarım üretimi, telekomünikasyon hizmetleri, tekstil, hazır giyim, turizm, inşaat malzemeleri üretimi, ilaç pazarlama, restoran işlet-meciliği ve taşımacılık alanlarında faa-liyette bulunmaktadırlar.
5. Sonuç ve Öneriler
Moldova Cumhuriyeti Güney Doğu Avrupa’da ticari açıdan önemli bir stratejik ve politik konuma sahiptir. Avrupa Birliği ve BDT ülkelerine sınır olan ülke Türkiye açısından önem arz etmektedir. Ortak yatırımlar sonucu üretilen mallar bu ülkelere rahatlıkla pazarlanabilme imkânına sahiptir. Av-rupa Birliği ve BDT Ülkeleri’nin Moldo-va’ya kota uygulamadığı ürünler, ortak
yatırım sonucu buralarda üretilebilir. Oldukça verimli kara topraklara sahip olan Moldova’da, daha sistemli tarımcılık yapılabilir. İlk etapta yeter-siz olan sulama sistemi iyileştirilebilir, ihracata yönelik tarım ürünleri daha fazla yetiştirilebilir ve yaz seracılığı ya-pılabilir. Bunun Sonucunda konserve, salça gıdaya yönelik fabrikalar çeşit-lendirilebilir ve artırılabilir.
Sanayiye dayalı orta ve küçük ölçekli tesisler kurulabilir. İstihdam oluşturulup işsizlik önlenebilir, dolay-sıyla da dış göçler azaltılabilir. Sonu-cunda ülkedeki ucuz iş gücünden ya-rarlanılabilir.
Kaynakça
BALABAN, L. (2008) “Uluslararası Turizm Pazarındaki Gelişmeler Açısından Mol-dova’nın Turizm Potansiyelinin Değer-lendirilmesi”, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Turizm İşletmeciliği Anabilim Dalı (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul, 2008
DEIK “Moldova Ülke Notu”, 2000-2002 DUMİTRU, M. (1990), “Moldova
Coğrafya-sı”, Chişineu: ASEM, 1990
Moldovya Ülke Raporu, Hazırlayan Arda OCAK, December, 2012
T.C. Kişinev Büyükelçiliği Ticaret Müşavirli-ği, “Moldova Ekonomisi ve Türkiye – Mol-dova Dış Ticareti”, 2013 Yılı Raporu, Kişinev IANUCENCO, A. “Moldova’nın Seçmiş Ol-duğu Hukuk Devleti Kurma Yolunun Ger-çekleşmesinde Anayasa Mahkemesi’nin Rolü”, www.anayasa.gov.tr/files/pdf/ana-yasa_yargisi/ianucenco.pdf (01.06.2016) www.anayasa.gov.tr/files/pdf/anayasa_ yargisi/alina_ianucenco.pdf (01.06.2016) Türkiye Cumhuriyet Dış İşleri Bakanlığı, “Moldova’nın Ekonomisi”
www.mfa.gov.tr › Dış Politika › Bölgeler › Avrupa › Moldova (15.06.2016)
Moldova Ülke Bülteni, ‘Dış Ekonomik İliş-kiler Kurulu (DEİK)’ 2012
www.deik.org.tr/Contents/FileActi-on/2685 (15.06.2016) www.counsellors.gov.tr/upload/ MOL/2012_Yillik_Rapor.doc (05.07.2016) www.statistica.md/pageview.php?l=ru... (12.06.2016) w w w . m o l d o v e n i i . m d / r u / s e c t i -on/228/.../792 (12.06.2016) w w w . m o l d o v e n i i . m d / r u / s e c t i -on/700/.../7169 (12.06.2016) w w w. r u s i a . m fa . m d / e co n o my- r u / (12.06.2016) penzanews.ru/opinion/70538-2013 (12.06.2016)
ru.wik ipedia.org/wik i/Мо лдавия (20.06.2016)
