The whirling dance of the dervishes

R K I S H A l

THE W H I R L I N G DANCE

OF T H E D E R V I S H E S

P h o to M A N U E L Ç IT A K

İslâmiyette ilk tarikatın, Hicret’in 37’nci yılında (Milâ­ di 657), Cebrail Aleyhisselâm’ın, bir Peygamber âşığı olan Üveys el-Karanî’ye, dünyadan el çekip “züht ve takvâ”ya yönelmesini öğütlemesiyle, Yemen’de çıktı­ ğı rivayet edilir. Yine her tarikat, geleneksel bir silsi­ le ile başlangıcını Hz. Ali’ye veya Hz. Ebubekir’e ulaştırır. Bu, bir bakıma meşruiyetin ve “hak” tarikat olmanın koşulu sayılmıştır. Tarikatleri besleyen kay­ nak ise, düşünceye, hayâle, coşkuya ve sanata açık tasavvuf olmuş, “adâb” kitapları ve risaleleri hep bu kaynaktan beslenmiştir.

Cüneyd-i Bağdadî (ölümü. 910) ve diğer ilk sofiler ise, Kur’an-ı Kerim’de geçen “Bezm-i elest” (Tanrı ile ruhların meclisi) ile “semâ” arasında ilgi kurarak tari- katlere türlü zikir biçimleri ve dönüşler sokmuşlardır.

Isla m ic mysticism seeks awareness o f God in m a n ’s in n er being, a n d hence the various mystic sects or tarikats o f dervishes or sufis have generally been charac­ terised by openmindedness, vision, exuberance and love o f the arts, particularly music and poetry. Their tenden­ cy to relegate doctrine and the outer forms o f worship to a secondary degree o f importance has frequently brought the sects into conflict with orthodoxy over the centuries. The emphasis on dance and music o f the Mevlevîs, and the transgression o f the orthodox ban on intoxicating liquor by the Bekta§îs are issues which were strongly con­ dem ned by the Muslim establishment during Ottoman times in Turkey.

The first Islamic sect emerged in Yemen and dates from the 37th year o f the Hegira (657 AD) when the Angel

Rufaîlik, Halvetîlik, Mevlevîlik, semâya ve devrana önem verirlerken tarikatleri reddeden fıkıhçılar ise sofilerin oynayıp raksettiklerini, dine fesat karıştır­ dıklarını ileri sürmüşlerdir. Yüzyıllarca devam eden bu tartışmaya, Osmanlı din ulemâsının da katıldığı

i g ö rü lm ek ted ir. Ö rneğin, Ibn Kemal (ö. 1534) “Risâletün fî Tahkiki’r-Raks” adlı eserinde en eski fetvâ kaynaklarına dayanarak müziğin ve devran de­ nen dönmenin haram olduğunu kanıtlamaya çalış­ mış. Ebussuud Efendi (ö. 1574) bazı koşullar ve sı­ nırlamalar ile bunlara açık kapı bırakmaya özen gös­ termiştir.

A n ad olu ’da yayılan tarik atle rd e n Y esevîlik, Bektaşîlikten Nakşîliğe uzayan bir çizgide başka tari- katlere ve kollara ayrılıp, bunlardan pek çoğu

şeriat-Gabriel is supposed to have exhorted Üveys el-Karanî to turn his back on the material world and choose a life o f asceticism. Each mystic sect by tradition also asserts legitimacy by tracing its origins to Ali or Ebubekir. Cüneyd-i Bağdadî (died 910) and other sufis forged a link between the concept o f bezm-i elest (the union o f God and souls) and the ecstatic dance known as semâ, introducing various recited litanies in praise o f God to the accompaniment o f whirling movements. Experts in Muslim jurisprudence have frequently rejected sects such as the Rufaîs, Halvetîs and Mevlevîs on the grounds that dancing degrades religion. In the early 16th century, fo r instance, Ibn Kemal (d. 1534) wrote a treatise entitled “Risâletün f î Tahkik’r-Raks” asserting that music and spinning movements known as devram were sinful,

cit-16 S K Y L IF E E Y L Ü L S E P T E M B E R 1 9 9 4 17 S K Y L IF E E Y L Ü L —j»- S E P T E M B E R 1 9 9 4 P h o to S A B İT K A L F A G 1 L

çılarla ters düşerken, her zaman tek ve değişmez ka­ lan Mevlevîliğe, din ulemâsının saygı göstermesinde Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’nin ve ölümsüz eseri Mesnevî’nin payı büyüktür. Yine, tekke kültürlerin­ de, âyinden giyim kuşama kadar, ilginç zenginlikleri ve renkliliği ile de Mevlevîlik ilk sıralarda yer alır. Diğer yandan, hem tarikatler arası hem sofiyye, il- miyye zümreleri arasındaki başlıca çatışma, “zikir” yöntem lerinden dolayı doğarken Mevlevîlik, bu karşıtlıkların da olabildiğince uzağında kalmayı başarmıştır. Örneğin, “Devıanî” (dönerek), “kıyamî” (ayakta) ve “kuudî” (oturarak) zikretmelerine göre gruplandırılan tarikatlerden Halvetîler ve Kadiriler dönerek, Rıfaîler ayakta zikrediyorlar, Nakşibendîler zikirlerini oturarak yapıyorlardı. Bektaşîlerin ve Melâmîlerin ise böyle âdetleri yoktu. Fakat herbiri, ötekileri, zikir ve âyin tarzlarından dolayı suçlamak­ taydı. Mevlevîler ise “semâ” denen, başka tarikatler- de benzeri görülme­

yen bir tarzı benim­ semişlerdi: Dervişle­ rin, birbirlerine bağ­ lanmadan, omuzdaş olmadan, kendi ek­ senleri etrafında, bir yandan da şeyhin ve diğer dervişlerin çevresinde, eski de­ yimle “hem mihver hem mahrek üzerin­ d e ”, ses çıkarm a­ dan, el kol, baş oy­ natm adan dönm e yöntemini benimse­ mişlerdi.

Uzun riyazetlerden, çile dönemlerinden

ve sıkı bir semâ eğitiminden geçen Mevlevi dervişleri için bundan daha doyurucu bir haz yoktu. Müziğe ve devrana tamamen kapalı Nakşibendîliğe kıyasla Mevlevîlik, müziği ve semâı en geniş ölçüde bünye­ sine alan tarikat olageldi. Bektaşîler ise Mevlevî semâmı, cinaslı bir yorumlama ile “onlar Allah deyip dönerler, biz ise Allah deriz, dönmeyiz!” diyerek ala­ ya almaktaydılar.

Mevlâna Celâleddin-i Rûmî’nin (ö. 1273) cezbeye geldiğinde sık sık yinelediği dönüşlerle parallelliği olan Mevlevî semâı, salt bir coşku ve yükseliş, rûhun beden ağırlığından semâ boyunca kurtuluşu sayılı­ yordu. Her Mevlevî dervişi de Mesnevî’deki “insanın duyuş ve düşünüşten ibaret olmasındaki coşkuyu, ancak semâ anında yaşamaktaydı. Bu nedenle de dervişler yalnız mukabele sırasında değil, cezbeye geldikleri an, her yerde yumuşak dönüşlerinin rüzgârıyla manen uçarlardı.

Mukabele denen toplu semâ ise, öğle üzeri dergâh

ing early fetwa as evidence fo r his argument. Ebussuud Efendi (d.1574), on the other hand, while still disapprov­ ing, took the view that with certain modifications and restrictions the practice should be tolerated.

M any o f the sects which arose in Anatolia, such as Yessevîs, B ektaps a n d N akps fe ll fo u l o f orthodoxy, although the Mevlevîs commanded the grudging respect o f the orthodox establishment largely on account o f the Mesnevî, the greatest philosophical work o f Mevlânâ Celâleddin-i Rûml, a Turkish sufi who migrated from northern Persia to Anatolia in the 13th century. The sect which grew up after his death is by fa r the most fascinat­ ing in terms o f dervish culture, including ritual and cos­ tume.

The semâ o f the Mevlevîs differed from the movements adopted by other sects. The dervishes turned indepen­ dently, w ithout touching shoulder to shoulder, both around their oum axis and around the sheikh and other dervishes. They m ade n e ith e r a so u n d , n or a n y m o vem en t o f the h a n d s arm s or head. The M evlevî novices underwent long years o f selfdenial, penance and tra in in g in the sem â. The sta te o f tra n ce which the semâ induced cu t o f f a ll aw areness apart from that o f com­ m union with God. The

B ek ta p s, however,

rid ic u le d the M evlevî dance as an unneces­ sary adjunct to the wor­ ship o f God. M evlânâ (d. 1273) believed that the spirit was relieved o f the weight o f the flesh in the course o f the semâ, a n d that the ju b ila tio n which emanated from m a n ’s true being as sense and thought could only be experienced in this way. Although the semâ could be practiced singly, it was custom ary f o r the dervishes to perform the semâ together at noon in the semâhane or hall o f the dergâh. The dervish responsible fo r the ritual would spread the sheepskin which symbol­

ised the office o f the sheikh, head o f the convent, on the floor o f the semâhane. Wearing their white costumes with voluminous skirts known as tennure and tall hats, the dervishes would perform their prayers when the sheikh, wearing a green headdress appeared. After readings from the Mesnevî and the Koran, one o f the dervishes would begin to play the ney, a reed flu te o f great antiquity whose plaintive music is associated almost exclusively to the Mevlevî sect.

Lord Charlemont, who travelled in Turkey in 1749 gave the following account o f the Mevlevî ceremony, which Mevleviliğin merkezi olan Konya’daki Mevlevihane'den başka, İstanbul, Afyon, Kütahya,

Bursa, Gelibolu ve Halep’te de büyük mevlevihâneler vardı. / T.he Mevlevî dervishes had lodges in many cities, including Konya, İstanbul, Afyon, Kütahya, Bursa, Gelibolu, and Aleppo.

18

semahânesinde yapılırdı. Bunun için meydancı dede, şeyhin huzurunda çıkıp baş keser, şeyh “eyvallah” deyince onun postunu omuzuna alıp dervişlere ha­ ber verir ve postu semahâneye yayardı. Dervişler, hafif beyaz tennurelerini giyinip omuzlarında hırka­ ları, başlarında sikkeleri ile semahanede hazır bek­ lerler, sikkesi yeşil destarlı şeyh gelince önce namaz kılınırdı. Mesnevî’den bir parça, Kur’an-ı Kerim’den aşr-i şerif, ardından na’at-ı şerif okunur, bir ney tak­ simiyle âyin-i şerif denen semâ başlardı.

Mevleviliği 32 tarikatın en tanınmışı olarak vurgula­ yan Edmondo de Amicis, 1874’te Galata Mevlevîhâ- nesi’nde izlediği bir âyinde hayal kırıklığına uğradı­ ğını, semâ’nın ise bir tiyatro etkisi yarattığını anlatır. Dervişlerin, deve tüyünden hırkalarına sarılmış, baş­ ları eğik, kolları göğüslerinin üstünde saklanmış ola­ rak Üsküdar mezarlıklarının

servilerinde inleyen rüzgârı andıran bir müziğin eşliğinde sem âhâneye girişleri, sonra m ihrabın ö nünde karşılıklı ikişer ikişer eğilmeleri, hırka­ larını yere bırakıverip bembe­ yaz tennurelerinin içinde kol­ ları açık, başlarını vecd içinde devirerek görünmez bir elle itilmiş gibi, peşpeşe dönmeye başlayışları da onu, bir yaban­ cı olarak fazla etkilememiştir. Bu anıya mekânlık eden Ga­ lata M evlevihânesi, 20’nci yüzyılın başına değin İstan­ b u l’un en seçkin müzik ve edebiyat m erkezlerindendi. B urada y etişen p ek çok bestekâr, hattat, şair vardır. Fakat akla ilkin, Şeyh Galib (1757-1799) gelir. O, dergâh şeyhliği sırasında burayı, Sul­

tan I I I . Selim’den ve kızkar-

deşi Beyhan Sultan’dan gördüğü destekle saygın bir konuma yükseltmişti.

Mevleviliğin merkezi olan ve “makam çelebisi” de­ nen, Mevlâna soylu şeyh-dedelerin yönettikleri Kon­ ya’daki Mevlevihâne’den başka, Afyon’da, Kütah­ ya’da, Bursa’da, Gelibolu’da, Halep’te de büyük mevlevihâneler vardı. İstanbul’da ise Galata’da Kule- kapısı, Sur dışında Merkezefendi’de Yenikapı, Beşik­ taş’ta Bahariye ve Kasımpaşa ile Üsküdar mevlevi- hâneleri bulunuyordu. Bütün bu dergâhlar, diğer ta­ rikat tekkelerine oranla daha farklı plânda ve işlev­ deydi. Geniş iç avlulu, sem âhaneli, çilehaneli, selâmlıklı, haremli, mutfaklı, sumathâneli, türbeli, ha- zireli mevlevîhânelerde, gün, sabah namazı ve mura­ kabe ile başlar, dervişlerin semâ, mesnevi, ney, ku­ düm eğitimleri ile saatler ilerlerdi. •

Mevlevîlik, müziği ve semâı en geniş ölçüde bünyesine alan tarikat u : / The Mevlevi order of dervishes has always attached importance to music and the mystic dance known as sema.

was performed in public on Tuesdays and Fridays to an audience which included many women:

“The crowd pressed toward the extremities o f the cham­ ber, which was occupied by the monks dressed, as usual, in a gow n o f coarse whitish cloth, close before a n d behind, a n d fa sten ed about the waist with a leather strap. Over this they wore a sort o f jacket... On their heads they wore caps o f the same colour, usually made o f camel’s hair, and stiffened into the form o f a sugar-loaf. [The prayer] was succeeded by a long hymn, performed with great vociferation, and to our prejudiced ears, with little music, and accompanied by a sort o f flute or haut- bois a n d by a large tabor like a small kettle-drum. As soon as the hymn was ended, the instruments changed their tune into something o f a quicker movement, and the monks began to tu m themselves round with a velocity not to be described or easily con­ ceived. Our most fix e d attention could not count the num ber o f their revokutions, but according to our best reckoning, they must have ex cee d ed s ix ty in one minute. This painful exercise was c o n tin u e d f o r a considerable time, till a t length the m usic ceased, a n d they stopped seem­ ingly undisturbed by giddiness,

and thus the ceremony ended. ”

Galata Mevlevihane, the dervish convent visited by Charlemont, was one o f Istanbul’s most distin­ guished centres o f music and lit­ erature until the tu m o f the 20th century. M any m ajor Turkish composers, calligraphers a n d poets tr a in e d here. Forem ost among them was the scholar and p o et Şeyh Galip (1757-1799), w ho u n d e r the p a tro n a g e o f Sultan Selim III a n d his sister Beyhan Sultan became şeyh o f the dergâh.

The Mevlevi dervishes h a d lodges in m a n y p a rts o f Turkey, including Afyon, Kütahya, Bursa, Gelibolu, Aleppo, and o f course Konya, the home o f Mevlânâ. In Ista n b u l there were M evlevi lodges a t K ulekapisi, Bahariye in Beşiktaş, Kasımpaşa and Üsküdar. They all consisted o f a large inner courtyard surrounded by the semâhane, a room fo r the novices, reception rooms, a harem where the fam ily o f the sheikh lived, refectory, and kitchen. Day began with morning prayers and medita­ tion, a n d continued with study o f M evlânâ’s writings, and then music practice on the ney a nd kudüm, a small d o u b le d ru m p la y e d w ith sm a ll sticks. A lth o u g h Charlemont referred to the dervishes as monks, the resem­ blance is only slight, since dervishes married, kept their

own homes, and made their own livings. •

20

S K Y L IF E E Y L Ü L S E P T E M B E R 1 9 9 4

İstanbul Şehir Üniversitesi Kütüphanesi Taha Toros Arşivi