40 C.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2001, 5(1)
TÜRKİYE’DE GERONTOLOJİ HEMŞİRELİĞİ EĞİTİMİ (II):
BİR SERTİFİKA EĞİTİM PROGRAMI GELİŞTİRME ÇALIŞMASI
-DENEYİMLER VE EĞİTİM PROGRAMI ÖNERİSİ*
Belgin AKIN,** Ümit SEVİĞ,*** Nimet KARATAŞ****_________________________________________________________________________________________________________________ ÖZET
Çalışmamızın birinci bölümünde bir gerontoloji hemşireliği eğitim programının dayandığı temeller açıklanmıştı. Bu ikinci bölümde dünyada gerontoloji hemşireliği eğitimi konusundaki deneyimler gözden geçirilmiş, sonuçlar ve Türkiye için bazı öneriler verilmiş, son olarak da hedefleri ve içeriğiyle birlik-te ülkemiz için bir gerontoloji hemşireliği sertifika eğitim programı sunulmuştur (Ek I).
Gerontoloji hemşireliği eğitimi konusundaki deneyimler gözden geçirildiğinde üzerinde durulan temel konuların, gerontoloji hemşireliği içeriğinin entegrasyonu ya da ayrılması, hemşire öğrencilerin yaşlılara karşı tutumları, gerontolojik içeriğin kali-tesi, süresi ve zamanlaması, hemşirelik eğitimi veren kurumlar ve öğreticilerinin gerontoloji hemşireliği konusundaki bilgi ve tutumlarının olduğu görülmek-tedir. Gerontoloji hemşireliği konusundaki bilgi ve deneyimler dikkate alındığında bir gerontoloji hemşireliği eğitim programında öğrencilerde olumlu tutum geliştirmek, açık fiziksel sorun ve gereksinim-lerden ziyade fonksiyonel kapasiteyi geliştirmeye odaklanmak, klinik deneyimler için öncelikle sağlıklı yaşlıların bulunduğu alanları tercih etmek önemli noktalardır. Bu gerontoloji hemşireliği eğitim prog-ramı bir öneridir ve tartışmaya açıktır. Ülkemizde bu konudaki tartışmalar için bir başlangıç olacağını ve yapıcı eleştirilerle geliştirileceğini umut etmek-teyiz.
Anahtar Sözcükler: Gerontoloji, hemşirelik eği-timi, Türkiye, program geliştirme
SUMMARY
Gerontological nursing education in Turkey (II): an education programme development study for sertificate - experiences and education program proposition
In the first part of our study, the fundamentals that a gerontological nursing education based on was explained. In this second part, the knowledge and experiences about gerontological nursing edu-cation in the world has been reviewed, some results and suggestion for Turkey has been given and finally, a gerontological nursing education prog-ramme for certificate has been proposed for our country (Supp.1). When the literature about geron-tological nursing education was reviewed, it was seen that the basic subjects considered were integration versus segregation of gerontological nursing content, nursing students’ attitudes toward elderly, the quality-quantity and timing of the gerontological content, and the nursing schools’ and teachers’ knowledge about and attitudes to geron-tological nursing education. Taking into occount of these knowledges and experiences, improving positive attitudes in students, focusing on improving functional status rather than open physical problems and needs and, in clinical experiences; primarly prefering the places where healthy elders live are important points. This gerontological nursing edu-cation programme is a suggestion and open for dicussion. We hope that it will be a beginning for the discussion about this subject in our country and improved with constructive criticism.
Key Words: Gerontology, nursing education, Turkey, programme development
________________________________________________________________________________________________________________ GERONTOLOJİ HEMŞİRELİĞİ
EĞİTİMİ
Ülkemizde lisans ve lisans üstü hemşirelik eğitiminde yaşlı bakımına ilişkin verilen eğiti-
_____________________________________________________
min ağırlığı ve niteliği konusundaki bilgilerimiz sınırlı olmakla birlikte, yaşlı bakımına ilişkin eğitimin ayrı bir başlık altında yalnızca iç hasta-lıkları hemşireliği ve halk sağlığı hemşireliği
* VIII. Ulusal, I. Uluslararası Hemşirelik Kongresi’nde sunulmuştur (Kasım 2001, Antalya). ** Öğr.Gör. Selçuk Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu, Konya
*** Prof.Dr. Erciyes Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu, Kayseri
41
dallarında elealındığını tahmin etmekteyiz. Gerontoloji hemşireliği eğitimi konusundaki deneyimlere ilişkin bilgiler ülkemiz dışındaki çalışmaların sonuçlarını yansıtmaktadır. Bu bilgilerin ülkemizdeki gerontoloji hemşireliği eğitimine ışık tutacağını umut etmekteyiz. Gerontoloji hemşireliği ile ilgili yayınlar ince-lendiğinde dört temel konu dikkat çekmektedir: * Gerontoloji eğitiminin temel eğitimin içeriği-ne entegre olarak verilmesi ya da ayrı kurslarla eğitim (Brower ve Yurchuck 1993),
* Öğrenci ve mezun hemşirelerin yaşlılara karşı tutumları ve çalışma alanı konusunda tercihleri (Fox ve Wold 1996, Ingham ve Fielding 1985, Philipose ve ark. 1991),
* Gerontoloji eğitiminin içeriğinde gerontoloji bilgisi ve klinik deneyimin şekli ve ağırlığı (Bullard ve ark. 1996, Dellasega ve Curriero 1991, Philipose ve ark. 1991, Sheffler 1998, Spier 1992),
* Eğitim kurumu ve eğitimcilerin tutumu ve hazırlık düzeyi (Felsen 1993, Werderber ve Kick 1990).
Entegre ya da ayrı kurslarla eğitim
Gerontoloji hemşireliği eğitiminin içeriğinin temel eğitim içinde müfredat programlarına entegrasyonu ile ya da ayrı kurslar halinde verilmesi konusunda farklı görüş ve uygula-maların olduğu görülmektedir. Gerontolojik içeriğin müfredat programı ile birlikte verilme-sinin temel hemşirelik bilgileri ve yaşlılıkla ilgili bilgilerin bütünleştirilmesinde yararlı olduğu, bunun yanında yaşlılıkla ilgili özel bilgilerin ayrıca daha geniş olarak verilmesinin de gerekli olduğu düşünülmektedir (Brower ve Yurchuck 1993, Staab ve Hodges 1996).
Entegre ya da ayrı kurslarla eğitimin olumlu ve olumsuz yanları aşağıdaki şekilde belirlen-miştir (Brower and Yurchuck, 1993): Entegre Eğitimin avantajlarının, bakım vermede devamlılığı vurgulaması, yaşlılarla ilgili konu-larla temel eğitimin farklı yıllarında tekrar tekrar karşılaşılmasına olanak sağlaması ve öğrencilerin yaşlılara karşı olumlu tutum geliştirmesine zaman tanıması olduğu bildiril-mektedir. Dezavantajlarının ise, temel eğitimin içeriğine entegre duruma gelmiş olan geron-toloji bilgilerinin ihmal edilebileceği, önemli noktaların vurgulanmayabileceği, eğitimi yürü-ten eğitimcilerin her birinin içeriği farklı ele alması sonucu devamlılığın bozulabileceği, klinik derslerin yalnızca hastalık durumuna
yönelik olabileceği ve tüm eğitilenlerin bilgi, beceri, tutum konusunda benzerliklerinin sağlanmasının güçleşeceği olduğundan söz edil-mektedir. Ayrı kurslarla eğitimin
avantajları-nın, yaş ayrımcılığını ortadan kaldırabilmesi ve
yaşlılıkla ilgili önemli konuların ilave edilme-sine olanak sağlaması olduğu ve dezavantajının ise eğitimin belirli bir standarda dayandırılma-sının güçleşmesi olduğu bildirilmektedir. İçeriğin entegre verilmesi durumunda olum-suzlukların daha fazla olduğu dikkat çekmek-tedir. Ülkemizdeki lisans ve lisans üstü hemşi-relik eğitiminde müfredat programlarının yaşlı-larla ilgili bilgilere ne kadar yer verdiği konu-sunda yeterli bilgimiz olmamakla birlikte, bunun sınırlı olduğunu tahmin etmekteyiz. Kanımızca gerontoloji bilgileri temel eğitimin içeriğine entegre biçimde verilerek, lisans diploması alan bir hemşirenin yaşlılarla ilgili önemli bilgilere sahip olmasının sağlanması, bunun yanında yaşlılarla ilgili bir alanda hizmet verecek hemşirelerin ayrı kurslarla desteklen-mesi ülkemizin gereksinim ve olanakları bakı-mından doğru bir yaklaşım olacaktır .
Öğrenci ve mezun hemşirelerin tutumu ve çalışma alanı tercihleri
Son 30-40 yıldır yapılan çalışmalarda öğrenci ve mezun hemşirelerin çoğunun yaşlılar hakkında olumsuz ve kalıplaşmış görüşlere sahip olduğu belirlenmiştir. Ancak bu tutumun yalnızca hemşirelere özel ve onlarla sınırlı olmadığını da belirtmek gerekir (Fox ve Wold 1996, Ingham ve Fielding 1985, Philipose ve ark. 1991). Yaşlılara karşı tutumu ölçmek için en yaygın olarak kullanılan iki araç Tuckman ve Lorge (1953) ve Kogan (1961) tutum ölçer-leridir.
Hemşirelerin tutumları ve yaşlılarla ilgili bir alanda çalışma tercihleri birbiriyle yakından ilişkili olması nedeniyle bir arada ele alınmıştır. Yapılan çalışmalarda hemşirelerin daha genç yaş gurupları ile çalışmayı tercih ettikleri ve yaşlıları bağımlı, inaktif ve izole olarak algıla-dıkları tespit edilmiştir. En az tercih edilen çalışma alanı daha bağımlı ve izole yaşlıların bulunduğu bakım evleri (nursing homes) olmuştur (Philipose ve ark. 1991). Mezuniyet sonrası eğitimde de yaşlılarla ilgili bir alanda çalışma konusunda isteksizlik vardır. Bunun nedenleri eğitimciler, öğrenciler ve yaşlılarla çalışan hemşirelerde ön yargılı ve kalıplaşmış düşüncelere sahip olma, kendi yaşlılığından korkma, yaşlı hasta ile çalışmanın sonuçlarına
42
karşı kötümserlik, zayıf yönetimsel destek, düşük maaş ve düşük prestij gibi sorunlar olarak belirlenmiştir (Felsen 1993, Philipose ve ark. 1991). Durmuş’un (1992) ülkemizde yaptı-ğı çalışmasında da hemşirelerin (%68) yaşlı ile çalışmayı bir problem alanı olarak gördükleri bildirilmektedir.
Bakım evlerinde çalışma daha fazla bilgi ve beceri gerektirdiğinden ilk uygulama alanı olarak seçilmesi durumunda öğrencinin özgüve-nini olumsuz yönde etkilediği ve öğrencideki önyargıları güçlendirerek olumsuz duygular uyandırdığı ifade edilmektedir (Sheffler 1998). Yine, öğrencilikte temel becerileri kazanmak amacıyla çıkılan ilk uygulama alanlarının hasta ve bağımlı yaşlıların olduğu alanlar olmasının yaşlıya karşı geliştirilen olumsuz tutumu artır-dığı, toplumsal alanlarda daha sağlıklı yaşlılarla yaşanan ilk deneyim ve kazanılan becerilerin ise olumlu tutumu artırdığı gözlenmiştir (Della-sega ve Curriero 1991). Ayrıca yaşlı bakımına ilişkin bilgi eksikliği ve uygun olmayan öğret-me etkinlikleri de yaşlılara karşı olumsuz tutumu güçlendirdiği gözlenmiştir. Bilgi sahibi olma ile olumlu tutum geliştirme arasında doğrusal ilişki bulunmuştur. Öğrenciler de eğitimleri sırasında daha fazla bilgi verilmesini istemektedirler (Spier 1992). Ancak bazı araş-tırmalarda da bakım evlerinde yaşanan ilk dene-yimin beceri kazanma ve olumlu tutum geliş-tirme de yararlı olduğu sonucu çıkmıştır (Fox ve Wold 1996). Dede ve ninesi ya da yaşlı bir akrabası ile yakın ilişki deneyimi olanların daha olumlu bir tutum gösterdikleri ve yaşlılarla çalışmayı daha fazla tercih ettikleri gözlenmiş-tir. Az sayıda da olsa aksini bildiren araştırma-lar vardır (Philipose ve ark. 1991).
Bu nedenlerle gerontoloji hemşireliği eğiti-minin en önemli temel hedeflerinden birisi yaşlılara karşı olumlu bir tutum geliştirmek olmuş ve eğitim programlarının başarısı da olumlu tutum kazanma ve çalışma alanı olarak tercih etme ile değerlendirilmiştir (Spier 1992, Sheffler 1998). Earthy’e (1993) göre öğrenci-lerin gerontoloji hemşireliği alanında çalışma kararını etkileyen 4 temel faktör vardır. Bunlar; yaşlı bireylere karşı içten bir ilgi duyma, yeterli düzeyde gerontoloji bilgisine sahip olma, iyi rol modelleri (eğitimci ve uygulayıcı) ile çalışma ve çeşitli alanlardaki yaşlılarla birlikte olma deneyimine sahip olmadır.
Gerontoloji eğitiminin içeriğinde geronto-loji bilgisi ve klinik deneyimin şekli ve ağırlığı
Ülke dışında yapılan çalışmalarda hemşire-lik eğitim programları içinde mezuniyet öncesi ve sonrası gerontolojik içeriğin çoğunlukla sınırlı olduğu ve bunun da yaşlıların yaşadığı sorunlar ve yetmezliklere odaklı olduğu belir-lenmiştir (Brower ve Yurchuck 1993, Werder-ber ve Kick 1990). Sağlığı korumaya ve geliştirmeye odaklı bir müfredat ve toplumsal alanlardan başlayan uygulamanın olumlu bakış açısını ve çalışma alanı olarak yaşlılarla ilgili bir alanı tercih etmeyi olumlu yönde etkilediği gözlenmiştir (Bullard ve ark.1996, Spier 1992). Bakım evleri ikincil uygulama alanı olarak seçildiğinde bilgi ve beceri kazandırmada daha etkili bulunmuştur (Sheffler 1998). Amerikan Geriatri Derneği (American Geriatric Society-AGS) eğitim komitesinin önerisi de, sağlığı koruma ve geliştirmeye ağırlık verilmesi ve hekimlerin birinci basamakta yaşlı sağlığını koruma ve geliştirme konusunda uygulama yapması şeklindedir (AGS Education Committe 1998).
O halde, eğitim programları düzenlenirken içeriğin sağlığı korumaya ve geliştirmeye odak-lı olması, uygulama alanları seçilirken önceliğin toplumsal alanlara verilmesi ve beceri kazan-dırmada hastaneler ve rehabilitasyon merkezleri bulunan huzurevleri gibi kurumsal alanların kullanılması uygun bir yaklaşım olacaktır.
Eğitim kurumu ve eğitimcilerin tutumu ve hazırlık düzeyi
Ülkemizdeki hemşire eğitimcilerin geronto-loji eğitimi ve bu alanda çalışma yapma konu-sundaki düşünce ve tutumları konusunda bilgi-miz bulunmamaktadır. Ülke dışındaki çalışma-larda; eğitim kurumu ve eğitimcilerin geronto-loji eğitimi konusundaki bilgileri, tutumları ve rol modeli oluşları önemli olduğu ve olumlu tutumlarının öğrencinin tutumunu da olumlu yönde etkileyebildiği bildirilmektedir (Philipose ve ark. 1991). Çalışmalarda, eğitimcilerde olumsuz tutum, öğrenci ve uygulama alanındaki hemşirelere göre daha az olmakla birlikte yaşlılarla ilgili bir alanda çalışma yapmaya karşı önemli oranda isteksizlik görülmüş (Felsen 1993, Philipose ve ark. 1991), eğitim-ciler bilgi ve beceri konusunda da genel olarak yetersiz bulunmuştur (Brower ve Yurchuck 1993). Gerontoloji hemşireliği alanındaki araş-tırmaların da diğer hemşirelik alanlarına oranla yetersiz olduğu gözlenmiş ve diğer meslek
43
gurupları ile ortak araştırma çalışmalarına gereksinim olduğu vurgulanmıştır (Philipose ve ark. 1991).
GERONTOLOJİ HEMŞİRELİĞİ KONUSUNDA SONUÇ VE ÖNERİLER
* Yaşlıların sorunlarındaki çeşitlilik, karmaşık-lık ve kronikleşme eğilimi kapsamlı bakım vermek için yeterli donanıma sahip hemşire-lerin hazırlanmasını zorunlu kılmaktadır.
* Bilgi ve beceri kazandırmada ve olumlu tutum geliştirmede gerontolojik içeriğin niteliği, kullanılan eğitim yöntemleri ve klinik deneyi-min hangi alanlarda yapıldığı önemlidir. * Teorik içerik ve uygulama, açık fiziksel sorun ve gereksinimlerden ziyade yaşlının bireysel yetilerini ve yaşam kalitesini arttırmaya yönelik olmalıdır.
* Gerontoloji hemşireliği eğitiminin uygulama-larında başlangıçta ve ağırlıklı olarak sağlıklı yaşlıların bulunduğu alanlar seçilmelidir. * Ülkemizde hemşirelik eğitimi içinde geron-tolojik içeriğin ağırlığı ve şekli araştırılmalı ve mevcut bilgi birikimi değerlendirilmelidir. * Ülkemizdeki hemşire ve diğer sağlık çalışan-larının yaşlılara karşı tutumları araştırılmalıdır. * Ülkemizdeki hemşire eğitimciler ve diğer sağlık eğitimcilerinin gerontoloji eğitimi konu-sundaki bilgi ve tutumları incelenmelidir.
* Hemşirelik yüksekokulu yöneticileri ve eğitimciler gerontoloji hemşireliği eğitimini zenginleştirme yönünde müfredat değişikliğine teşvik edilmelidir.
* Mezuniyet sonrasında gerontoloji eğitimine diğer alanlara verildiği kadar önem verilmelidir. * Diğer disiplinler ve meslek gurupları ile ortak araştırma çabalarının olması gerekir. Araştırma ekibinin sağlık ve sosyal hizmet alanlarındaki devlet görevlileri, uygulama alanında çalışanlar ve yaşlıları içermesi gerekir.
KAYNAKLAR
AGS Education Committe (1998) Guidelines for
fellowship training in geriatrics, J Am Geriatr Soc, 46(11):14732.
Brower HT, Yurchuck ER (1993) Teaching
geron-tological nursing in southern states, Nurs Health Care, 14(4):198-205.
Bullard J, Fleischer A, Garrison J, Krissak R, Pikna LA, Smalwood S, Snider S, Suggs PK (1996)
Geriatric nursing education: using an innovative educational approach, J Nurs Staff Develop, 12(5):268-271.
Dellasega C, Curriero F (1991) The effects of
institutional and community experiences on nursing students’ intentions toward work with elderly, J Nurs Educ, 30(9):405-410.
Durmuş B (1992) Yaşlı hasta bakımında
karşıla-şılan hemşirelik sorunlarının incelenmesi, Sağlıklı Yaşlanma Sempozyumu Kitabı, Kasım 1992, Ankara, H.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu.
Earthy A (1993) A survey of gerontological
cur-ricula in Canada, J Gerontol Nurs, 19(12):7-14.
Felsen L (1993) Gerontologic nursing: can we make
it the first career choice? Geriatr Nurs,14(3):152-155.
Fox SD, Wold JE (1996) Baccalaurete student
gerontological nursing experiences: raising cons-ciousness levels and affecting attitudes, J Nurs Educ, 35(8):348-355.
Ingham R, Fielding P (1985) A review of the
nursing literature on attitudes toward old people, Int J Nurs Stud, 22(3):171-181.
Philipose V, Tate J, Jacops S (1991) Review of
nursing literature - Evolution of gerontological education in nursing, Nurs Health Care, 12(10):524-530.
Sheffler SJ (1998) Clinical placement and
corre-lates affecting student attitudes toward elderly, J Nurs Educ, 37(5):216-218.
Spier B (1992) Teaching metodologies to promote
positive attitudes toward the elderly, Nurs Health Care, 13(10):520-524.
Staab AS, Hodges LG (1996) Essentials of
Gerontological Nursing, Philedelphia, Lippincott.
Werderber DN, Kick E (1990) Gerontological
curriculum in schools of nursing, J Nurs Educ, 29(8):355-361.
