İşitsel Sözel Öğrenme Testi Performansına Demografik Değişkenlerin
Etkisi
Hamdi Korkman1, Elvin Doğutepe2, Sirel
Karakaş3
1 Yrd. Doç.Dr., Sağlık Bilimleri Üniversitesi Çocuk Gelişimi Bölümü, İstanbul 2 Yrd. Doç. Dr., Doğuş Üniversitesi Psikoloji Bölümü, İstanbul; Neurometrika Medikal Tıp Teknolojileri Ltd. Şti., Ankara
3 Prof. Dr., Doğuş Üniversitesi Psikoloji Bö-lümü, İstanbul; Neurometrika Medikal Tıp Teknolojileri Ltd. Şti., Ankara
Yazışma adresi: Hamdi Korkman, Sağlık
Bilimleri Üniversitesi Çocuk Gelişimi Bölümü, Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane, Selimiye Mah. Tıbbiye Cad. No:38 34668, Üsküdar/İstanbul/ Türkiye
Telefon: +90 216 346 36 38 Fax: +90 216 346 36 40 E-mail: hkorkma73@hotmail.com Geliş tarihi: 26 Ekim 2015 Kabul tarihi: 02 Mayıs 2016
ÖZET
Amaç: Bu araştırmada İşitsel Sözel Öğrenme Testi (Auditory Verbal Learning Test) Türk Formu’nun
psikometrik açıdan durumunun ortaya konması hedeflenmiştir. AVLT’nin normalizasyonu doğrultu-sunda yapılan araştırmanın ilk amacı; yaş ile eğitim ve cinsiyet demografik değişkenlerin AVLT’nin öğ-renme, hatırlama (serbest, tanıyarak) ve bozucu etkiyle ilgili puanlarına etkisini incelemektir. Bir diğer amaç, AVLT Türk Formu’nun geçerlik çalışmalarına katkıda bulunmaktır. Bu amaca yönelik olarak ça-lışmamızda, AVLT performansıyla akıcı zekanın ve ayrıca yaş ile bozucu etkilerin ilişkileri incelenmiştir.
Yöntem: Örneklem, 20-25 yaş aralığında 24 erken yetişkin ve 60-70 yaş aralığında 24 ileri yetişkin/
erken yaşlı katılımcı olmak üzere toplam 48 gönüllü üzerinde yürütülmüştür. Her yaş grubu için, eğiti-min ve cinsiyetin düzeylerindeki (sırasıyla 5-8 yıl, 9-11 yıl, 12 yıl ve üstü; erkek, kadın) katılımcı sayıları eşit tutulmuştur. Veriler İşitsel Sözel Öğrenme Testi (AVLT) ve Raven Standart Progresif Matrisler Testi (RSPM) ile kaydedilmiştir.
Bulgular: Çok yönlü varyans ve kovaryans (ortak değişken: akıcı zeka) analizleri, AVLT’de ölçülen
performansın sadece yaştan etkilendiğini ortaya koymuş; eğitim ve cinsiyetin AVLT puanlarını etkile-mediği gözlenmiştir. Yaşın geriye bozucu etkiyle ilişkili, ileriye bozucu etkiyle ilişkisiz olduğu bulun-muştur. AVLT puanları ile RSPM toplam puanı arasında düşük-orta düzeyde anlamlı korelasyonlar bulunmuştur. Geriye bozucu etki puanı ile her iki tür hatırlamanın puanları arasında da düşük-orta düzeyde anlamlı korelasyonlar bulunmuştur.
Tartışma: Çalışmamızda demografik değişkenlerin AVLT puanları üzerindeki etkisi ilgili alanyazınla
uyumlu olmuş, bu bulgular AVLT’nin Türk örneklemlerindeki geçerliğine işaret etmiştir. Alanyazında AVLT performansı ile bozucu etki türlerinin ilişkileri konusunda farklı bulgular olmakla beraber, her iki bozucu etki, çalışma belleğine indirgenmekte; ilgili beyin alanları da büyük ölçüde örtüşmektedir. Çalışmamızın bulguları AVLT puanları ile sadece geriye bozucu etkinin ilişkili olduğunu bulmuş, yaş etkisi de sadece bu bozucu için elde edilmiştir. Konunun, çalışmamızdaki gibi kontrollü ancak daha büyük örneklemlerde incelenmesi gerekmektedir.
Anahtar Sözcükler: İşitsel Sözel Öğrenme Testi, Normalizasyon, Geçerlik, Bozucu Etki ABSTRACT
Effects of Demographic Variables on the Auditory Verbal Learning Test Performance
Objective: The present study aimed to demonstrate the psychometric robustness of the Auditory
Ver-bal Learning Test (AVLT) on Turkish samples. In the context of the test’s normalization, the study first aimed to show the effect of the demographic variables (age, education and sex) on learning, recall (free recall, recognition) and interference scores of AVLT. The second aim was to contribute to the validity studies on AVLT. In this respect, the relations between AVLT performance and fluid intelligence and the relations between age and interference scores were studied.
Method: Sample consisted of a total of 48 healthy adult volunteers. There were 24 young adult
(20-25 years of age) and 24 elderly (60-70 years of age) participants in the sample. In each age group, participants were evenly distributed to levels of education and sex (5-8 years, 9-11 years, 12 years and above; male, female, respectively). Measurement tools were AVLT and Raven Standart Progresive Matrices (RSPM).
Results: According to analysis of variance and analysis of covariance (common variable: fluid
intelli-gence), AVLT scores were significantly affected by age. The effect of education and sex were not signi-ficant. Age had a significant effect on only retroactive interference. There were significant correlations (low to medium) between all AVLT scores and the RSPM score; and between all AVLT scores and ret-roactive interference score.
Discussion: The findings on the effect of demographic variables on AVLT performance were consistent
with the literature; this points to the validity of AVLT on Turkish samples. Literature findings about the effect of age on interference scores are inconsistent; however, both types of interferences are explai-ned as deficits of working memory and both types are represented in overlapping brain areas. In the present study, AVLT performance was related to only retroactive interference score and age affect was obtained for only retroactive interference. The effect of age on interference should be investigated in controlled studies that use appropriately larger samples.
GİRİŞ
İşitsel Sözel Öğrenme Testi (Auditory Verbal Learning Test: AVLT) Edouard Claparéde (1907) tarafından Fransızca olarak hazırlanmış,1 test önce Rey,2-4 daha sonra da Taylor5 ve Lezak6 tarafından genişle-tilmiştir. AVLT, sözel malzemeye ilişkin bilgi işlemleme süreçlerini, çok yönlü olarak ölçen bir nöropsikolojik testtir. Bu süreçler arasında sö-zel öğrenme, serbest hatırlamaya (free recall) dayanan kısa-süreli ve uzun-süreli bellek, bozucu etki, tanıyarak hatırlama (recognition) ve bu hatırlama türüne çeldiricilerin etkisi bulunmaktadır.7-9
AVLT çok sayıda batı ve doğu diline çevrilmiş olup1,10 alanyazında, test, sözel öğrenme ve belleğin en yaygın kullanılan ölçme aracı olarak kabul edilmektedir.11,12 Orijinal AVLT’nin geliştirilmesindeki ölçütler yüksek kullanım sıklığı, somutluk, anlamlılık ve yalınlık olmuştur13 AV-LT’nin Türkçe uyarlamasında14-17 bu karıştırıcı etkilerin çok aşamalı ön çalışmalarla ortadan kaldırılması hedeflenmiştir.18,19
AVLT Türk Formu için yetişkin ve çocuk, sağlıklı ve klinik örnek-lemlerde çok sayıda geçerlik çalışması yapılmıştır.14-17,20-29 Testin faktör yapısının araştırıldığı ve oluşturulan modelin test edildiği bir geçerlik çalışmasında, 20-69 yaş aralığındaki bireyler için norm değerlerine de ulaşılmıştır.30 Ancak bu çalışmanın temel amacı geçerliğin incelenmesi olduğundan, demografik değişkenlerin etkilerine sadece betimsel ola-rak değinilmiş; etkilerin grafiksel olaola-rak gösterilmesiyle yetinilmiştir. AVLT’nin Türk toplumuna kazandırılmasında yaş, eğitim ve cinsiyetin göz önünde bulundurulduğu bir normalizasyon araştırmasının bulun-maması, testin psikometrik yararlılığını olumsuz etkilemiştir.
Psikometrik araçların normalizasyonu çoğunlukla sadece yaşa göre yapılmaktadır.18,19 Zira yaş, bilişsel süreçlere göre değişen miktar-larda da olsa değişime yol açmakta, bu değişim de daha çok olumsuz yönde (belleğin zayıflaması, takıntıların artması, bilişsel ve davranışsal ketlemenin azalması gibi) olmaktadır.
AVLT yaşın yanı sıra, zekâya da duyarlıdır.31-33 Yaşa bağlı olarak akışkan (fluid) zekâda bir azalma olduğu, alanyazında uzun süredir bilinmektedir.34-36 Bu doğrultuda, yaş ile AVLT performansı ilişkisi-ne benzer bir sonuç, yaş ile Raven Standart Progresif Matrisler Testi (RSPM)’ndeki akışkan zekâyı temsil eden toplam puan için de elde edilmiştir.37-44 Ancak RSPM süre puanı için çelişkili sonuçlar bulun-makta, yaş etkisinin gözlendiği bu çalışmaların yanında39 gözlenme-yen çalışmalara da rastlanabilmektedir.42,43,45,46
Yaşlanma, özelde, frontal bölgede ve bu bölgenin işlevselliğinde bozulma ve/veya azalma olarak kendini göstermektedir.47,48 Yönetici işlevleri (executive functions) kontrol eden frontal bölgenin işlevleri arasında zihinsel esneklik, bozucu etkiye karşı koyabilme, bilişsel ve davranışsal ketleme yapabilme bulunmaktadır.49 Yaşlanma ve frontal bölge işlevselliğindeki etkilenime koşut olarak meydana gelen bozucu etki kontrolü (interference control); daha önce öğrenilenlerin sonraki öğrenme sürecini olumsuz olarak etkilemesine (ileriye bozucu etki; proactive interference) veya sonraki öğrenmenin daha öncekileri olumsuz olarak etkilemesine (geriye bozucu etki; retroactive interfe-rence) yol açar.50 İlgili alanyazında, yaşın, bozucu etki kontrolü üzerin-deki olumsuz etkisi eskiden beri bilinmektedir.51-63 Bozucu etki kontro-lünde azalma, yaşla yakından ilişkili akıcı zekâ azalmasına da koşuttur. Bozucu etkinin akıcı zekâ ile yakından ilişkili olduğu, akıcı zekâ puanı yüksek kişilerin, düşük olanlara göre bozucu etkiden anlamlı düzeyde daha az etkilendikleri gözlenmiştir.64-66
Bu araştırmada, AVLT Türk Formu’nun psikometrik açıdan daha sağlam duruma getirilmesi hedeflenmiştir. AVLT’nin normalizasyonu doğrultusunda yapılan bu araştırmanın ilk amacı; yaşın yanısıra eğitim ve cinsiyet gibi demografik değişkenlerin AVLT’nin öğrenme, hatırla-ma ve ileriye ve geriye doğru bozucu puanlarına etkisini incelemektir. Bir diğer amaç, AVLT Türk Formu’nun geçerlik çalışmalarına katkıda
bulunmaktır. Bu amaca yönelik olarak çalışmamızda yaşın, AVLT’deki puanlara etkisi ve AVLT performansıyla akışkan zekânın ilişkisi ince-lenmektedir.
YÖNTEM Katılımcılar
Araştırma örneklemi 48 gönüllü katılımcıdan oluşmuştur. Yaş de-ğişkeni, 20-25 (n= 24) ve 60-70 yıl olmak üzere iki düzeyde ele alın-mıştır. Her yaş grubu için, eğitimin düzeylerindeki (5-8 yıl, 9-11 yıl, 12 yıl ve üstü) ve cinsiyetin düzeylerindeki katılımcı sayıları eşit tutulmuş-tur (Tablo 1).
Özbildirime göre katılımcılardan nöropsikiyatrik bozukluk veya psikolojik sorunu olanlar, bilişsel süreçleri etkileyen ilaç kullanan veya bunları uzunca bir süre kullandıktan sonra bırakmış olanlar örnekle-me dahil edilörnekle-memiştir. Bu ölçütler uyarınca 60-70 da yaş grubu “sağ-lıklı yaşlı” bireylerden oluşmuştur.
Araçlar
İşitsel Sözel Öğrenme Testi (Auditory Verbal Learning Test: AVLT). Orijinal AVLT5,13 serbest hatırlamanın ölçüldüğü 15’er kelime-lik A ve B listelerinden oluşmaktadır. C listesi yedekte tutulmakta, uy-gulamada bir sorun olduğunda kullanılmaktadır.
AVLT’nin Türkçe’ye uyarlama çalışmaları14-16, her biri birkaç aşamadan oluşan iki bölüm halinde yürütülmüştür. Uygulamalarda üniversite öğrencilerinden (toplam 167 kişi), bazı aşamalar için de dilbilim uzmanlarından yararlanılmıştır. İlk bölüm serbest hatırlama listelerinin oluşturulmasını içermiştir. (1) Orijinal AVLT’deki A, B ve C listelerindeki toplam 47 kelimenin uzmanlar grubu tarafından Türkçe karşılıkları belirlenmiştir. Üzerinde anlaşmaya varılamayan iki karşılı-ğın eklenmesiyle, ortaya 49 kelimelik bir liste çıkmıştır. (2) Bu 49 keli-me, katılımcılar tarafından kullanım sıklığı bakımından 5 düzeyli Likert tipi ölçek üzerinde değerlendirilmiştir. (3) Bu süreç içinde her kelime için eşanlamlı kelimeler belirlenmiş, bunların kullanım sıklığı da 5 dü-zeyli Likert ölçeği üzerinde değerlendirilmiştir. (4) Alfabenin her bir harfinin çağrıştırdığı ilk kelimeler belirlenmiş, bunlar için de sıklık de-ğerlendirmesi yapılmıştır. (5) Bu işlemler sonucunda elde edilen 1842 kelime için kullanım sıklık tablosu hazırlanmıştır. Üniversite öğrencile-rinin değerlendirmesinde en yüksek kullanım sıklığının gözlendiği 49 kelime belirlenmiştir. (6) Bu kelimeler, dilbilim uzmanları tarafından da sıklık açısından değerlendirilmiştir. (7) Hem üniversite öğrencileri hem de dilbilim uzmanlarının sıklık değerlendirmesinde en üstte yer alan 30 kelime AVLT’nin hatırlama listeleri (A ve B) için seçilmiştir. Kelimelerin hangi listede yer alacağı ve kelimelerin listedeki yerleri seçkisiz olarak belirlenmiştir. Bu işlemlerle, listelerin öğrenilebilirlik
Tablo 1. Katılımcıların Demografik Değişken Düzeylerine Göre Dağılımı
Yaş (Yıl) Eğitim Düzeyi (Yıl) Toplam
5-8 9-11 ≥12 20-25 Kadın 4 4 4 12 Erkek 4 4 4 12 Toplam 8 8 8 24 60-70 Kadın 4 4 4 12 Erkek 4 4 4 12 Toplam 8 8 8 24
açısından eşdeğerli hale getirilmesine çalışılmıştır. Listenin bütünü açısından bakıldığında, eşdeğerlik; sıralamadaki yer, uzunluk, liste-içi ve listeler-arası kullanım sıklığını içermiştir. A ve B listelerinde kulla-nılacak 30 kelimeyi izleyen 15 kelime, gerektiğinde kullanılmak üzere yedekte tutulan C listesini oluşturmuştur.
İkinci bölüm tanıyarak hatırlama listelerinin oluşturulmasını içer-miştir. Orijinal AVLT’deki tanıma listesi A ve B listelerindeki 30 hedef (doğru) kelime ile bunlara anlamsal, sessel ve hem anlamsal hem ses-sel bakımından benzeyen 20 çeldirici kelimeden oluşmaktadır. Türk-çe Tanıma Listesi de şu aşamalar içinde oluşturulmuştur: (1) A ve B listeleri için belirlenmiş olan kelimelerin her biri için, katılımcıların anlamsal, sessel ve her ikisi bakımından benzeyen kelimeleri yazma-ları istenmiştir. (2) Yazılan kelimelerden sıklık sıralamasında en üstte olan 4069 tanesi belirlenmiş; bu kelimelerden somut ve yalın olanlar seçilmiştir. (3) Bu işlemler sonucunda A ve B listelerindeki kelimelere anlamsal açıdan benzeyen 10 çeldirici, sessel açıdan benzeyen 6 çeldi-rici ve her iki bakımdan benzeyen 4 çeldiçeldi-rici, toplam 20 çeldiçeldi-rici kelime elde edilmiştir. Böylece, Tanıma Listesindeki toplam 50 kelime, A ve B listelerindeki 30 hedef kelime ile 20 çeldiriciden oluşmuştur. Tanıma Listesindeki kelimelerin sıralamadaki yerleri seçkisizleştirme tekniği kullanılarak belirlenmiştir.
AVLT Türk formundaki toplam 8 serbest hatırlama alt testinin (A1-A5, B, A6, A7) her birinde 5’er puandan toplam 40 puan hesap-lamak mümkündür. Bu 5 puan doğru tepki (hedef) sayısı, yanlış tep-ki (yanlış alarm) sayısı, tekrarlanan kelime sayısı, tekrar durumu testi alan bireyce sorgulanan kelime sayısı ve tekrarlandığında düzeltilen kelime sayısıdır. Ancak uygulamadaki pratiklik adına, serbest hatırla-ma, sadece doğru (d) tepki sayısı kullanılmıştır.
AVLT Türk formundaki toplam 8 tanıyarak hatırlama alt testinin (A tanıma, B tanıma, A/anlamsal çeldirici, A/sessel çeldirici, sal çeldirici, B/sessel çeldirici, A/anlamsal+sessel çeldirici, B/anlam-sal+sessel çeldirici) her birinde 2’şer puandan (doğru tepki/hedef sayısı, yanlış tepki/yanlış alarm sayısı) toplam 16 puan hesaplamak mümkündür. Ancak AVLT’nin tanıyarak hatırlama alt testlerinde, yine uygulamadaki pratiklik adına, A ve B listeleri için toplam doğru tepki sayısı ve toplam yanlış tepki sayısı olmak üzere 2 puan hesaplanmıştır. Serbest hatırlamada doğru hatırlanan kelime sayısı bakımın-dan AVLT’de alınabilecek en yüksek puan 15; tanıyarak hatırlamada 30’dur. Tanıyarak hatırlamadaki çeldiricilerde alınabilecek en yüksek ve en düşük yanlış tepki (yanlış alarm) puanları sırasıyla, 20 ve 0’dır. AVLT’nin sağlıklı kişilerdeki uygulama süresi yaklaşık 20 dakikadır.
Raven Standart Progresif Matrisler Testi (Raven Standard Progressive Matrices: RSPM). Raven Standart Progresif Matrisler Testi (Raven Standard Progressive Matrices: RSPM) Raven, Court ve Raven tarafından ilk olarak 1938’de kullanıma sunulmuş, 1947 ve 1956 yıllarında testte bazı ufak değişiklikler yapılmıştır.67
Görsel-mekansal malzemeden oluşan RSPM’nin, alanyazında, sosyoekonomik düzeyden, duyusal ve motor yeteneklerden diğer test-lere göre daha az etkilenen, kültür-dengeli bir zekâ testi olduğu kabul edilmektedir.71,72,128,129 Ayrıca, alanyazında, RSPM’in Spearman’ın “g faktörü”nü ölçmede olduğu kadar,67-69 görsel-mekansal bilişe ilişkin “K faktörü”nü de ölçmede kullanılabileceği belirtilmektedir.67,70 Bu özel-likleriyle, RSPM’nin, akıcı zekânın en iyi yordayıcılarından biri oldu-ğu kabul edilmektedir.71-73 Kültür-dengeli ve dilden bağımsız olması, RSPM’nin farklı kültürlerde ve etnik gruplarda yaygın olarak kullanıl-masını sağlamıştır.74-76
RSPM 60 maddeden oluşmaktadır. Test, 5 set halinde düzenlen-miştir. İlk iki sette (A ve B), 8’er madde; diğerlerinde ise (C, D, E set-lerinde), 12’şer madde bulunmaktadır. Her maddede, bir kısmı eksik olan bir problem şekil ve bir tanesi bu eksik kısmı tamamlayan seçenek
şekiller vardır. Gerek maddeler gerek setler kolaydan zora doğru sıra-lanmaktadır. RSPM’de, toplam doğru puanı hesapsıra-lanmaktadır. Top-lam doğru puanının hesaplanmasında, şeklin eksik parçasının doğru olarak işaretlendiği her maddeye “1” puan verilmektedir. RSPM’in uy-gulama süresi yaklaşık 60 dakikadır.
RSPM’nin Türk toplumunda psikometrik sağlamlığı çok sayıda araştırma ile ortaya konmuştur. Bu bağlamda, testin toplam puan için test-tekrar test güvenirliği 0.79 (p< .001), süre puanları için hesapla-nan güvenirlik katsayısı 0.64 (p< .001) olmuştur. Testin sağlıklı ve kli-nik çocuk ve yetişkin örneklemlerde çok sayıda geçerlik çalışması da yapılmıştır.18,19,42,77-89
İşlem
Araştırmaya katılmak için başvuran bireylere standart Bilgi Top-lama Formu uygulanmıştır. DışTop-lama ölçütlerine uygun özelliklerdeki bireylere araştırma hakkında bilgi verilmiştir. Örneklemi oluşturmada kartopu yöntemi kullanılmıştır.
AVLT ve RSPM ardışık katılımcılara AB-BA dizilimi uyarınca, test uygulamaya elverişli ortamlarda, standart yönergeler uyarınca birey-sel olarak uygulanmıştır.18,19 AVLT sesli olarak sunulmuş, katılımcının kelimeleri hatırlaması ve istediği sıralama içinde sözel olarak tekrarla-ması istenmiştir. Test aşağıda belirtilen aşamalar içinde uygulanmış ve ilgili puanlar hesaplanmıştır:
(1) Öğrenme/ serbest hatırlama (SH): A listesi 5 kere art arda su-nulmuştur. Buna göre, ilk sunumu ifade eden A1, ilk tekrardaki me/hatırlamayı, son sunumu ifade eden A5 ise son tekrardaki öğren-me/hatırlamayı ifade etmektedir. Her sunumun ardından katılımcının kelimeleri tekrarlaması istenmiştir. Hesaplanan puanlar: A listesine ilişkin tekrarların her biri için doğru tepki sayısı (A1/d, A2/d, A3/d, A4/d, A5/d) ve A1-A5 için ortalama doğru tepki sayısı olmuştur.
(2) AVLT’yi diğer sözel öğrenme testlerinden ayıran özellik, bu testte bozucu etkilerin de hesaplanmasıdır.7,9,90-95
(2a) Öğrenme/serbest hatırlama, ileriye bozucu etki: B listesi sunulmuş, katılımcının listedeki kelimeleri tekrarlaması istenmiştir. Hesaplanan puan: B listesi için toplam doğru sayısı (B/d). A1-A5 tek-rarları sonrası B listesi uygulandığında, A listesine ilişkin önceki öğren-me/hatırlamalar şaşırtma (distraction) etkisi yaratır; yani A’ya ilişkin öğrenme/hatırlamalar B listesinin öğrenilmesi/hatırlanmasına ileriye bozucu etki yapar. İleriye bozucu etki puanı, A1’de hatırlanan doğru kelime sayısından B’de hatırlanan doğru kelime sayısı çıkarılarak he-saplanmıştır (A1/d - B/d).
(2b) Öğrenme/serbest hatırlama, geriye bozucu etki: Esasta, AVLT, geriye doğru bozucu etkiyi ölçmek üzere düzenlenmiş olup B listesi bu etkiyi oluşturmada kullanılmaktadır.6,7 Geriye bozucu etki yaratmak için, B listesindeki kelimelerin tekrarlanmasının ardından daha önceki A listesi kelimelerinin hatırlanıp tekrarlanması (A6) istenir. Uygulanan İşlem dizisi içinde, A listesinin yeniden hatırlanması, bir şaşırtma-son-rası hatırlama (postdistraction recall) niteliğindedir. Geriye bozucu etki puanı, A5’te hatırlanan doğru kelime sayısından A6’da hatırlanan doğru kelime sayısı çıkarılarak hesaplanmıştır (A5/d - A6/d).
(3) Gecikmeli hatırlama: A6’ya ilişkin uygulamadan yaklaşık 20 dakika sonra A listesinin tekrar hatırlanması (A7) ve tekrarlanması is-tenmiştir. Hesaplanan puan ise, A7 için hatırlanan toplam doğru tepki sayısıdır (A7/d).
(4) Tanıyarak hatırlama (TH): A ve B listelerindeki hedef kelimelerle çeldiricilerden oluşan Tanıma Listesi bir kağıt üze-rinde görsel olarak sunulmuş, katılımcının her bir kelimenin listelerde olup olmadığını, varsa hangi listede olduğunu değerlen-dirmesi istenmiştir. Bu aşamada hesaplanan puanlar, hedef kelime-leri tanımayı temsil eden toplam doğru tepki sayısı (A+B/d) ve çel-diricilere yanlış alarmı temsil eden yanlış tepki sayısı (ya) olmuştur.
İstatistiksel Analiz
Veriler SPSS 17.0 istatistiksel paket programı kullanılarak analiz edilmiştir. Demografik değişkenlerin etkisi, 2x3x2 faktörlü (yaş: 20-25, 60-70; eğitim: 5-8 yıl, 9-11 yıl, 12 yıl ve üstü; cinsiyet: kadın, erkek) araştırma deseni uyarınca çok değişkenli varyans analizi (multivariate analysis of variance: MANOVA) tekniğiyle incelenmiştir. Ayını zaman-da demografik değişkenlerini, bir de, akıcı zekâ etkisinin istatistiksel olarak kontrol edildiği kovaryans analizi (multivariate analysis of co-variance: MANCOVA) ile de incelenmiştir. Bağımlı değişkenler, doğru tepki sayısı (d) ve yanlış tepki sayısı olmuştur. AVLT ve RSPM puanları arasındaki ilişkiler Pearson momentler çarpımı korelasyon tekniğiyle; RSPM toplam puanının AVLT puanlarından yordanabilirliği, aşamalı (teknik: geriye eleme) çoklu regresyon analiz ile incelenmiştir.
BULGULAR
Şekil 1. Yaşın AVLT’nin öğrenme, serbest hatırlama ve tanıma puanlarına etkisi.
Hatırlama (serbest ve tanıyarak) puanlarına ilişkin dağılım nor-malliği Kolmogorov-Smirnov Testi, varyansların homojenliği Levene Testi ile incelenmiştir. Analiz sonuçları, puan dağılımlarının normal olduğunu (p>0.05) ve varyansların homojen dağıldığını (p> 0.05) gös-termiştir.
Yaş (20-25, 60-70), eğitim (5-8, 9-11, 12 yıl ve üstü) ve cinsiye-tin AVLT’nin serbest hatırlama alt testleri için hesaplanan doğru tepki sayısı puanı (A5/d, B/d, A6/d, A7/d) ve tanıyarak hatırlama için hesap-lanan doğru tepki (hedef) ve yanlış tepki (yanlış alarm) puanlarına (sı-rasıyla, TH/d, TH/ya) etkisi 2x3x2 faktörlü MANOVA ile incelenmiştir.
Şekil 1’de 60-70 yaş grubu performansının 20-25 yaş gruba göre daha düşük olduğu görülmektedir. MANOVA sonuçları, yaşın, tüm hatırlama puanları üzerinde anlamlı etki yaptığını göstermiş (F5, 32= 17.429, p= 0.000, n2= 0.73), 60-70 yaş grubunun doğru tepki sayısı daha düşük (A1-A7, TH), yanlış tepki sayısı daha yüksek olmuştur. Cin-siyet etkisi ve cinCin-siyetin yer aldığı etkileşimler anlamlı bulunmamıştır. Şekil 2A ve B’deki grafikler, eğitimin hatırlama puanlarında ben-zeşik etki yaptığını göstermektedir. Bu doğrultuda, MANOVA sonuçla-rı eğitim temel etkisinin anlamlı olmadığını ortaya koymuştur. Yaş ile eğitim etkileşimi de anlamalı bulunmamış, bu bulgu, yaşın hatırlama puanları üzerindeki etkisinin, alınan eğitimden bağımsız olduğunu göstermiştir.
Hatırlama (serbest ve tanıyarak) puanları ile RSPM toplam pu-anına ilişkin veri dağılımının normalliği Kolmogorov-Smirnov Testi, varyansların homojenliği ise Levene Testi ile incelenmiştir. Analiz so-nuçları, puan dağılımlarının normal olduğunu (p>0.05) ve varyansla-rın homojen dağıldığını (p>0.05) göstermiştir. Yaş, eğitim ve cinsiyetin AVLT’nin öğrenme, serbest hatırlama alt testleri için hesaplanan doğru tepki sayısı puanları (A5/d, B/d, A6/d, A7/d) ve tanıyarak hatırlama
için hesaplanan doğru tepki ve yanlış tepki puanlarına (TH/d, TH/ ya) etkisi, RSPM toplam puanının ortak değişken olarak kullanıldığı 2x3x2 faktörlü MANCOVA ile incelenmiştir. MANCOVA sonuçları, yaşın, tüm puanlar üzerinde anlamlı etki yaptığını göstermiştir (F5, 31= 5.554, p= 0.001, n2= 0.47). Buna göre, RSPM’in ölçtüğü akıcı zekâ kontrol edildiğinde dahi yaşın, AVLT puanları üzerindeki etkisi anlam-lılığını korumaktadır. Eğitim ve cinsiyetin temel etkileriyle etkileşim
etkileri ise, yine, anlamsız bulunmuştur.
İleriye ve geriye bozucu etki puanlarına ilişkin dağılım normalliği Kolmogorov-Smirnov Testi, varyansların homojenliği Levene Testi ile incelenmiştir. Analiz sonuçları, dağılımların normallik ve homojenlik sayıltılarını karşılamadığını göstermiştir. Bu nedenle analizlerde pa-rametrik olmayan Mann-Whitney U Testi kullanılmış ancak, tekniğin faktörlü analize uygun olmaması nedeniyle, analizler, sadece yaş etkisi açısından incelenmiştir. Mann-Whitney U Testi, iki yaş grubunun ge-riye doğru bozucu etki puanları arasında anlamlı fark olduğunu (U = 39.000 p=0.001, z=-5.266, r=-0.76) ortaya koymuştur. İleriye bozucu etki puanları arasındaki farklar ise anlamlı bulunmamıştır.
Hatırlama puanlarına uygulanan analizlerle bir karşılaştırma ya-pabilmek için bozucu etki puanları, aynı zamanda parametrik MANO-VA tekniği ile de incelenmiştir. Analiz sonuçları, hatırlama puanlarında olduğu gibi, bozucu etki puanlarında da yaş etkisinin anlamlı olduğu-nu ortaya koymuş (model için: F2, 35= 25.422, p= 0.000, n2= 0.59) ve anlamlı etkinin geriye doğru bozucu etki puanından kaynaklandığı görülmüştür (puan için: F1, 36= 51.370, p= 0.000, n2= 0.59). Eğitim ve cinsiyetin temel etkileri ile etkileşim etkileri ise anlamlı bulunmamıştır. Şekil 2. Eğitimin AVLT’deki öğrenme, serbest hatırlama ve tanıma puanlarına etkisi. A: 20-25 yaş grubu, B: 60-70 yaş grubu.
Tablo 2’de RSPM ve AVLT puanları arasındaki Pearson moment-ler çarpımı korelasyon katsayıları sunulmaktadır. Tablo incelendiğin-de, serbest hatırlama ve tanıyarak hatırlama puanları ile RSPM puan-ları arasındaki korelasyonpuan-ların anlamlı olduğu görülmektedir. RSPM doğru sayısı puanı ile AVLT’nin öğrenme ve serbest hatırlama puanları (A5, B, A6, A7) arasındaki korelasyonlar, 0.580 ile 0.706; RSPM doğru sayısı puanı ile tanıyarak hatırlama puanları arasındaki korelasyonlar ise, +0.455 ve -0.454 olmuştur.
İleriye bozucu etki puanlarını içeren korelasyonların anlamsız olduğu görülmüştür. Geriye bozucu etki puanı ile serbest hatırlama puanları arasında -0.524 ile -0.818 arasında değişen anlamlı katsayılar bulunmuştur. Tanıyarak hatırlamanın, doğru tepki sayısı puanı ile ge-riye bozucu etki puanı arasında -0.780; tanıyarak hatırlamanın yanlış tepki puanı arasında -0.521 değerinde anlamlı korelasyon katsayıları elde edilmiştir. Bu bulgulara göre, geriye bozucu etki, her iki tür hatır-lamanın puanları ile de ilişkilidir.
İleri yaş grubunda, AVLT Puanlarından RSPM toplam puanının yordanabilirliği, aşamalı çoklu regresyon ana-lizi (uygulanan teknik: geriye eleme) ile incelenmiştir lo 3). İleri yaş grubunda (Tab-lo 3A), öğrenme ve hatırlama puanlarından üçü, RSPM toplam puanındaki varyan-sın %60’ını açıklamıştır. En yüksek yordama gücünü, geriye bozucu etkinin hesap-landığı A6 puanı sağlamıştır. Genç yaş grubunda (Tablo 3B) modelde sadece A7 pu-anı yer almış ve bunun açık-ladığı varyans %35 olmuştur.
TARTIŞMA
Çalışmamızda, AVLT’nin psikometrik açıdan daha güçlü hale ge-tirilmesi ve Türk toplumuna kazandırılması hedeflenmiştir. Bu doğrul-tuda AVLT’de ölçülen performansın sadece yaştan etkilendiği bulun-muş, eğitim ve cinsiyetin AVLT puanlarını etkilemediği görülmüştür. Yaşın geriye doğru bozucu etkiyle ilişkili, ileriye doğru bozucu etkiyle ise ilişkisiz olduğu görülmüştür. Serbest hatırlama, tanıyarak hatırla-ma, geriye bozucu etki puanları ile RSPM toplam puanı arasında dü-şük-orta düzeyde anlamlı korelasyonlar bulunmuş; özellikle ileri yaş grubunda, AVLT puanlarından akıcı zekânın %60 gibi yüksek bir oran-da yororan-danabildiği belirlenmiştir.
Çalışmamızda da gözlenen yaş etkisi genelgeçer bir bulgudur Yaş ilerledikçe, bozucu etkinin arttığı bilinmektedir.51-54,59 Ancak, sağlıklı yaşlı katılımcı grubu ile genç grup arasında oluşan bu fark, başlan-gıçta oluşmuş ve öğrenme tekrarları boyunca da korunmuştur (Şekil 1). Aynı konuda yapılan analitik çalışmaların bulgularıyla örtüşen bu bulgu96 bireyin bilişsel rezerv kapasitesi ile ilişkilendirilmiştir.97,98 AV-LT’deki A1-A5 tekrarlarının Weber yasasını temsil eden logaritmik eğri ile uyumlu olduğu bulunmuş ve bu bulgu, öğrenme tekrarlarının insan nörobilişsel işlemlemesini (örneğin sözel öğrenme) yansıttığı, bunun yaş ve diğer demografik etkenlerden bağımsız bir psikofiziksel olay ol-duğu yolunda yorumlanmıştır.1
AVLT listeleri somut, yalın, yüksek kullanım sıklığı olan, her ye-tişkinin günlük yaşamında ve yaşam etkinliklerinde sıkça kullandığı kelimelerden oluşmaktadır. Bu tür kelimelerle ölçülen öğrenme ve hatırlama performansında eğitim etkisinin bulunmaması doğaldır. Ça-lışmamızda AVLT puanlarında eğitim etkisi gözlenmemiş olup bu bul-gu bir kısım alanyazınla uyumludur.11,99 Buna karşın, eğitim düzeyinin AVLT performansı üzerinde olumlu etkisinin olduğunu gösteren ça-lışmalar95,100-102 da mevcuttur. Bir çalışmanın103 örneklemi okur-yazar olanları da içermiş, bu düzeydekilerle eğitim görmüş olanlar arasında anlamlı farkın beklenebilir olacağı düşünülmüştür.
Yaşın hem ileri hem de geriye bozucu etki artışına yol açtığı pek çok çalışmada gösterilmiştir. 52,55-63,90,93,104-109 Çalışmamızda kullanılan bozucu etki puanları parametrik bir test olan MANOVA’nın sayıltıla-rını karşılamadığından, analizlerde Mann-Whitney U Test kullanılmış, yaşın sadece geriye doğru bozucu etki üzerinde anlamlı etkisi olduğu bulunmuştur Bu bulgular, yaşın geriye doğru bozucu etki üzerinde anlamlı etkisinin olduğunu gösteren araştırmalarla105-109 ve yaşın ile-riye doğru bozucu etki üzerinde anlamlı etkisinin olmadığını gösteren Tablo 2. AVLT ve RSPM Puanları Arasındaki Korelasyon Katsayıları ve Anlamlılık Düzeyleri
A5/d B/d A6/d A7/d TH/d TH/ya Bozucu Etkiİleriye Bozucu Etki RAVENTGeriye A5/d 1 0.721*** 0.918*** 0.887*** 0.590*** -0.514*** 0.094 -0.524*** 0.688*** BO/d 1 0.787*** 0.832*** 0.711*** -0.538*** -0.090 -0.647*** 0.580*** A6/d 1 0.952*** 0.761*** -0.589*** 0.059 -0.818*** 0.688*** A7/d 1 0.741*** -0.646*** -0.026 -0.760*** 0.706*** TH/d 1 -0.538*** -0.035 -0.780*** 0.455*** TH/ya 1 0.010 0.521*** -0.454*** İleriye Bozucu Etki 1 0.011 0.075 Geriye Bozucu Etki 1 -0.483*** RAVENT 1 ***p<0.001
Tablo 3. Yaş gruplarında (60-70 ve 20-25) AVLT Puanlarının (A1, A5, A6, A7 Serbest Hatırlama Puanları ile Tanıyarak Hatırlama Doğru ve Yanlış Alarm Puanları) Yordayıcı Değişken, RSPM Toplam Puanının Yordanan Değişken Olarak Kullanıldığı Aşama Çoklu Regresyon Analizi Sonuçları. A: 60-70 yaş grubu Değişken Beta T P A1/d -0.46 -2.41 0.026 A6/d 1.23 5.21 0.000 TH/d -0.45 -2.41 0.026 R2: %60 B: 20-25 yaş grubu Değişken Beta T p A7/d 0.59 3.46 0.002 R2: %35
araştırmalarla90,91,93,99,110 uyumlu olmuştur. Bir önbulgu olarak bozucu etki puanları MANOVA ile test edildiğinde de, sadece yaşın temel etki-si anlamlı bulunmuş, anlamlı fark da sadece geriye doğru bozucu etki puanlarında gözlenmiştir.
Bozucu etkilerdeki seçici etkilenmenin nedenleri, nörobilim alanındaki çalışmalarla incelenmiştir. Beyindeki frontal loblar, bozucu etki kontrolünden, davranış ve bilişi ketleme işlevlerinden sorumlu-dur.65,111-115 Frontal loblar, beynin en geç gelişen ancak yaşlanmanın olumsuz etkilerinin en önce görüldüğü kısmıdır.116 Yaşlanmayla bir-likte frontal lob işlevlerinde bozulma oluşmakta, bu da bozucu etkiyi arttırmaktadır.117,118 Geriye doğru bozucu etkinin incelendiği bir mag-netoensefalografi (MEG) çalışmasında119 yaşlanmanın geriye bozucu etkiyi artırdığı, bu etkinin sol anterior ventral prefrontal kortekse yani (Brodmann Alanı (BA) 10, 44, 45 ve 47’ye lokalize olduğu görülmüş-tür. Çalışmada geriye bozucu etkinin çalışma belleği bozukluğu olarak açıklanabileceği öne sürülmüştür.
Bozucu etki konusunda yapılan nörobilim çalışmalarının daha büyük bölümü ileriye bozucu etki üzerinde olmuştur. Bu etkinin in-celendiği fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (FMRG) ça-lışmalarında, ilgili beyin alanları ventrolateral prefrontal korteks ve genelde sol anterior prefrontal korteks (BA 10, 44, 45, 47)64,120 olarak belirlenmiştir. Bir diğer grup çalışmada121-124 ileriye doğru bozucu etki-nin azalması işlevinden BA 45’in yanı sıra, sol inferior frontal girüsün de sorumlu olduğu öne sürülmüştür. Söz konusu çalışmalarda, beyin hasarlarının çalışma belleğini olumsuz olarak etkilediği, bunun sonu-cu olarak ileriye doğru bozusonu-cu etkinin arttığı öne sürülmüştür.125-127
Görüldüğü gibi, gerek geriye gerekse ileriye bozucu etkideki beyin alanları, büyük ölçüde örtüşmekte ve her iki bozukluk da çalışma bel-leği üzerinden açıklanmaktadır. Bilişsel psikolojide iki ayrı olay olarak ele alınan ileriye ve geriye bozucu etkinin aynı bilişsel süreç ile açık-lanması, nörobilimin bu konuda henüz tatmin edici bir sonuca ulaşa-madığına işaret etmektedir. Bu nedenle, çalışmamızdaki bulguların nörobilimsel yorumu yapılamamıştır.
Bu araştırma, kısıtlı bir örneklem üzerinde yapılabilmiştir. Bunun nedeni, özellikle 60-70 yaş grubunda, 9 yıl ve üzeri eğitim almış sağ-lıklı yaşlı katılımcı bulmadaki zorluk olmuştur. Erişilebilen sağsağ-lıklı yaşlı katılımcı sayısı, katılımcıların faktörlü araştırma deseninin koşullarına dengeli olarak dağılması bakımından, 20-25 yaş grubundaki katılımcı sayısının da düşük düzeyde olmasına yol açmıştır.
AVLT’deki bozucu etki ile yaş arasındaki ilişkiyi araştıran çalışma-lar incelendiğinde, sağlıklı yaşlı katılımcıçalışma-larla yapılan çalışmaçalışma-ların az-lığı dikkati çekmektedir. Ülkemiz örneklemlerinde de bu konu tatmin edici bir kapsamda incelenmemiştir. Bu bağlamda, gelecekteki araş-tırmaların özellikle bilişsel nörobilim kapsamında yapılması ve aynı zamanda bu araştırmalarda öncelikli olarak nöropsikolojik testlerin kullanılması gerekmektedir.
KAYNAKLAR
1. Poreh A, Sultan A, Levin J. The Rey Auditory Verbal Learning Test: normative data for the Arabic-speaking population and analysis of the differential influence of demographic variables. Psychol Neurosci 2012; 5(1): 57-61.
2. Rey A. L’examen psychologique dans les cas d’encéphalopathie trauma-tique. Arch Psychologie 1941: 28, 286–340.
3. Rey A. L’Exanem Clinique en Psychologie. Paris: Pr. Universitaires de Fran-ce, 1964.
4. Rey A. L’examen Clinique en Psychologie (2nd ed). Paris: Presses Universi-taires de France, 1970.
5. Taylor EM. The appraisal of children with cerebral deficits. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1959.
6. Lezak MD. Neuropsychological assessment (2nd Edition). Newyork: Ox-ford University Pres, 1983.
7. Lezak MD., Howieson, D.B. ve Loring, D. W. Neuropsychological assess-ment (4th ed.). New York: Oxford University Pres, 2004.
8. Lüders HO. Epilepsy Surgery. New York: Raven Press, 1992: 337-347.
9. Moritz S, Heeren D, Andresen B, Krausz M. An analysis of the specifity and the syndromal correlates of verbal memory impairments in schizophrenia. Psychi-atry Res 2001; 101(1): 23-31.
10. Boake C. Edouard Claparède and the origin of the auditory verbal learnin-gtest. J Clin Exp Neuropsychol 2000; 22: 286-292.
11. Mitrushina M, Boone KB, Rzani J, D’Elia LF. Handbook of normative data for neuropsychological assessment 2nd edition. New York: Oxford University Press, 2005.
12. Strauss E, Sherman EMS, Spreen O. A compendium of neuropsychological tests: Administration, norms, and commentary (3rd. ed.). New York: Oxford Univer-sity Press, 2006.
13. Rey A. L’examenclinique en psychologie [The psychological examination]. Paris: Presses Universitaires de France, 1958.
14. Genç Açıkgöz D. Bellek ve Dikkat Fonksiyonlarını Ölçen Nöropsikolojik Testlerin Görgül ve İstatistiksel Yollardan Değerlendirilmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 1995.
15. Genç Açıkgöz D, Karakaş S. AVLT’nin Türk Diline Uyarlanmasına İlişkin Bir Çalışma. IX. Ulusal Psikoloji Kongresi, Ankara, Türk Psikologlar Derneği 1996a: 591-596.
16. Genç Açıkgöz D, Karakaş S. Bellek ve dikkat fonksiyonlarını ölçen nöropsi-kolojik testlerin faktör yapısı. IX. Ulusal Psikoloji Kongresi (İstanbul), Türk Psikolog-lar Derneği, Boğaziçi Üniversitesi Psikoloji Bölümü 1996b.
17. Genç Açıkgöz D, Karakaş S, Topçu M. Epileptic discharges during sleep: Can neuropsychological processes be useful in differentiating the different synd-romes. 13th World Congress of Psychophysiology, The Olympics of the Brain. Int J Psychophysiol 2006; 61(3): 342.
18. Karakaş S, Erdoğan Bakar E, Doğutepe Dinçer E. BİLNOT Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik Testlerin Yetişkinler için Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları BİLNOT Yetişkin Cilt I. Konya: Eğitim Yayınevi, 2013a.
19. Karakaş S, Erdoğan Bakar E, Doğutepe Dinçer E. BİLNOT Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik Testlerin Yetişkinler için Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları BİLNOT Yetişkin-Ekler Cilt II. Konya: Eğitim Yayınevi, 2013b.
20. Keighobadi M. Şizofreninin Negatif ve Pozitif Belirtili Alt Gruplarındaki Bellek Profili. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2008.
21. Okuyaz Ç. Rolandik epilepsili çocuklarda nöropsikolojik ve davranışsal bulgular. Yayınlanmamış Tıpta Uzmanlık Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara, 2003.
22. Okuyaz Ç, Soysal Ş, Aydın K, Gücüyener K, Karakaş S. Rolandik epilepsili çocuklarda nöropsikolojik ve davranışsal bulgular. V. Ulusal Nöroloji Kongresi, Adana, Mayıs 2003.
23. Torun Yazıhan N. Apneye İlişkin Parametrelerin ve Apnenin Oluştuğu Uyku Evresinin Bilişsel Süreçlere Etkisi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacette-pe Üniversitesi, Ankara, 2003.
24. Torun Yazıhan N, Aydın H, Karakaş S. Apneye ilişkin parametrelerin ve apnenin oluştuğu uyku evresinin bilişsel süreçlere etkisi (s. 104- 105). İstanbul, XIII. Ulusal Psikoloji Kongresi, Eylül 2004a.
25. Torun Yazıhan N, Aydın H, Karakaş S. Neuropsychological profile in levels of obstructive sleep apnea. 12th World Congress of Psychophysiology (IOP). Int J Psychophysiol, September 2004b; 54(1- 2): 168-169.
26. Torun Yazıhan N, Aydın H, Karakaş S. Neuropsychological profile in levels of obstructive sleep apnea syndrome. Sleep Biol Rythms 2007; 5(2): 85-94.
27. Turgut S. Özgül Öğrenme Güçlüğü’nde nöropsikolojik profil. Yayınlanma-mış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2008.
28. Uysal U. Multipl sklerozda bilişsel fonksiyon bozukluğunun nöropsiko-lojik ve nörofizyonöropsiko-lojik korelatları. Yayınlanmamış Tıpta Uzmanlık Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir, 2005.
29. Uysal U, İdiman F, İdiman E, Özakbaş S, Karakaş S, Bruce J. Contingent ne-gative variation is associated with cognitive dysfunction and secondary progressive disease course in multiple sclerosis. J Clin Neurol 2014; 10(4): 296-303.
30. Can H, Doğutepe E, Torun Yazıhan N, Korkman H, Erdoğan Bakar E. İşitsel Sözel Öğrenme Testi Yapı Geçerliği Türk Psikiyatri Dergisi (baskıda).
31. Query WT and Berger RA. AVLT memory scores as a function of age amonggeneral medical, neurologic and alcoholic patients. J Clin Psychol 1980; 36: 1009-1012.
32. Query WT, Megran J. Age-related norms for AVLT in a male patient popu-lation. J Clin Psychol 1983; 39: 136-138.
33. Wiens AN, McMinn MR, Crossen JR. Rey Auditory-Verbal Learning Test: Development of norms for healthy young adults. Clin Neuropsychologist 1988; 2: 67-87.
34. Cattell RB. Abilities: Their structure, growth, and action. Boston: Houghton Mifflin, Cronbach, L. J., & Furby, L., 1971.
35. Horn JL. Organization of data on life-span development of human abili-ties. In L. R. Goulet & P. B. Baltes (Eds.). Life-span developmental psychology: Rese-arch and Theory, New \brk: Academic Press, 1970: 423-466.
36. Horn JL. The aging of human abilities. In B. B. Wolman (Ed.), Handbook of developmental psychology. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Kliegl, R., & Baltes, P. B. (in press), 1982: 847-870.
37. Babcock RL. Analysis of adult differences on the Raven’s Advanced Prog-ressive Matrices Test. Psychol Aging 1994; 9(2): 303-314.
38. Baltes PB, Dittmann-Kohli F, Kliegl R. Reserve capacity of the elderly in aging-sensitive tests of fluid intelligence: Replication and extension first published in: Psychol Aging 1986; 1: 172-177.
39. Chen YJ, Ho MY, Chen KJ, Hsu CF, Ryu SJ. Estimation of premorbid gene-ral fluid intelligence using traditional Chinese reading performance in Taiwanese samples. Psychiatry Clin Neurosci 2009; 63(4): 500 – 507.
40. Colonia-Willner R. Practical intelligence at work: Relationship between aging and cognitive efficiency among managers in a bank environment. Psychol Aging 1998; 13(1): 45-57.
41. Esposito G, Kirkby BS, Van Horn JD, Ellmore TM, Berman KF. Context-de-pendent, neural system-specific neurophysiological concomitants of ageing: Map-ping PET correlates during cognitive activation. Brain 1999; 122(5): 963-979.
42. Karakaş S. BİLNOT Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik testler için araştırma ve geliştirme çalışmaları (1. Baskı), Ankara: Dizayn Ofset, 2004.
43. Karakaş S, Eski R, Başar E. Türk Kültürü için standardizasyonu yapılmış nöropsikolojik testler topluluğu: BİLNOT Bataryası. 32. Ulusal Nöroloji Kongresi. Askeri Müze Kültür Sitesi, Harbiye/İstanbul, 1996.
44. Shenkin SD, Deary IJ, Starr JM. Birth parameters and cognitive ability in older age: A follow-up study of people born 1921–1926. Gerontology 2009; 55: 92-98.
45. Karakaş S, Başar E. Nöropsikolojik değerlendirme araçlarının standar-dizasyonu nöropsikolojik ölçümlerin elektrofizyolojik ölçümlerle ilişkileri. TÜBİ-TAK-TBAG. Proje No: TÜBİTAK-TBAG, 1993; 17-2.
46. Karakaş S, Başar E. Nöropsikolojik testlerin Türk örneklemi üzerinde değişik yaş ve eğitim düzeylerine göre standardizasyonu. İkinci Sosyal Psikiyatri Sempozyumu. Kriz Dergisi Özel Sayısı 1995; 3(1-2): 177-184.
47. Anderton BH. Ageing of the brain. Mech Ageing Dev 2002; 123(7): 811-817.
48. Peters R. Ageing and the brain. Postgrad Med J 2006; 82(964): 84-88. 49. Karakaş S. Zekâ, ülkemizdeki durum, işlevsel ve yapısal unsurlar. Türkiye Zekâ Vakfı Yaratıcı Zekâ ve Eğitim Sempozyumu Bildirileri, Ankara, M.E.B Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı 2000: 22-30.
50. Wohldmann EL, Healy, AF, Bourne Jr, L.E. A mental practice superiority effect: Less retroactive interference and more transfer than physical practice. J Exp Psychol 2008; 34: 823-833.
51. Burke DM, Light LL. Memory and aging: The role of retrieval processes. Psychol Bull 1981; 90: 513-546.
52. Chelune GJ, Ivnik R, Smith G. Application of reliable change metods for identifying abnormal rates of cognive decline in Demantia. Alzheimer Dement 2006; 2(S1): 374.
53. Craik FIM. Age differences in human memory. In J. E.Birren & K. W Schaie (Eds.), Handbook of the psychology of aging, New York: Van Nostrand Reinhold, 1977: 384-420.
54. Craik EIM, Jennings JM. Human memory. In F. I. M. Craik and T. A. Salt-house (Eds.). The handbook of aging and cognition, Hillsdale, N. J: Erlbaum, 1992: 51-110.
55. Emery L, Hale S, Myerson J. Age differences in proactive interference, working memory, and reasoning. Psychol Aging 2008; 23: 634-645.
56. Hartman M. Aging and interference: Evidence from indirect memory tests. Pschol Aging 1995; 10(4): 659-669.
57. Hoyer WJ, Rebok GW, Sved SM. Irrelevant information and problem solving. J Gerontol 1979; 34: 553-560.
58. Kane MJ, Hasher L, Stoltzfus ER, Zacks RT, Connelly SL. Inhibitory attentio-nal mechanisms and aging. Psychol Aging 1994; 9(1): 103-112.
59. Light LL. Memory and aging: Four hypotheses in search of data. Ann Rev Psychol 1991; 42: 333-376.
60. Plude DJ, Hoyer WJ. Attention and performance: Identifying and localizing age deficits. In. N. Charness (Ed.). Aging and human performance. New York: Wiley, 1985: 47-99.
61. Smith AD. Aging and interference with memory. J Gerontol 1975; 30(3): 319-325.
62. Stoltzfus ER, Hasher L, Zacks RT, Ulivi MS, Goldstein D. Investigations of inhibition and interference in younger and older adults. J Gerontol 1993; 48(4): 179-188.
63. West R, Gordon BC. Effects of increased response dominance and contex-tual disintegration on the Stroop interference effect in older adults. Psychol Aging 1998; 13(2): 206-217.
64. Burgess GC, Braver TS. Neural mechanisms of interference control in working memory: Effects of interference expectancy and fluid intelligence, PLoS ONE 2010; 5(9): e12861.
65. Gray JR, Chabris CF, Braver TS. Neural mechanisms of general fluid intelli-gence. Nature Neurosci 2003; 6: 316-322.
66. Jonides J, Nee DE. Brain mechanisms of proactive interference in working memory. Neuroscience 2006; 139(1): 181-193.
67. Raven JC, Court JH, Raven J. Manual For Raven’s Progressive Matrices and Vocabulary Scales (section 3). Oxford: Oxford Psychologist Press, 1992.
68. Anastasia A. Psychological Testing (6th ed.). New York: Macmillan Publ, 1988.
69. Owen K. The suitability of Raven’s Progressive Matrices for various groups in South Africa. Pers Individ Dif 1992; 13(2): 149-159.
70. Khalek AM. Egyptian results on the standard progressive matrices for
hispanik and nonhispanik seventh-grade students. Pers Individ Dif 1988; 9(1): 193-195.
71. Burke HR. Raven’s Progressive Matrices (1938): More on norms, reliability and validity. J Clin Psychol 1985; 41(2): 231-233.
72. Lezak MD. Neuropsychological assessment (3th Edition). New York: Oxford University Pres, 1995.
73. Verguts T, De Boeck PD. The induction of solution rules in Raven’s Prog-ressive Matrices Test. Eur J Cogn Psychol 2002; 14 (4): 521–547.
74. O’Leary MU, Rush KM, Guastello SJ. Estimating age-stratified WAIS-R IQ from scores on the Raven Standart Progressive Matrices. J Clin Psychol 1991; 47(2): 277-284.
75. Powers S, Barkan JH. Concurrent validity of the Standard Progressive Matrices for hispanic and non-hispanic seventh grade students. Pychol School 1986; 23: 333-336.
76. Raven JC. The Raven Progressive Matrices: A review of national norming studies and socioeconomic variation within the United States. J Educ Measur 1989; 26(1): 1-16.
77. Karakaş S, Doğutepe Dinçer E. BİLNOT Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik Testlerin Çocuklar için Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları: BİLNOT-Çocuk Cilt I. Ankara: Nobel Tıp Kitabevleri, 2011a.
78. Karakaş S, Doğutepe Dinçer E. BİLNOT Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik Testlerin Çocuklar için Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları: BİLNOT-Çocuk Ekler Cilt II. Ankara: Nobel Tıp Kitabevleri, 2011b.
79. Erdoğan Bakar E, Soysal AŞ, Kiriş N, Şahin A, Karakaş S. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunun değerlendirilmesinde Wechsler Çocuklar İçin Zeka Ölçeği Geliştirilmiş Formunun Yeri. Klinik Psikiyatri Dergisi 2005; 8(1): 5-17.
80. Ildız G. Primer Generalize Epilepsilerde bilişsel işlevlerin nöropsikolojik testlerle değerlendirilmesi. Yayınlanmamış Tıpta Uzmanlık Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 1998.
81. Karakaş S. BİLNOT Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik Testler İçin Araştır-ma ve Geliştirme ÇalışAraştır-maları (2. baskı). Ankara: EryılAraştır-maz Offset Matbaacılık Gaze-tecilik, 2006.
82. Karakaş S, Kafadar H, Erzengin U, Irak M, Kaya G, Güney C. The effect of aging on cognitive processes. Abstracts of A Joint Meeting of International Psy-chogeriatric Association and Turkish Society of PsyPsy-chogeriatrics, İstanbul 1998.
83. Karakaş S, Kafadar H, Irak M, Kaya G, Bekçi B. Yaş ve eğitimin bilişsel süreçlere etkisi. XI. Ulusal Psikoloji Kongresi, İzmir 2000.
84. Kiriş N. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunda Zekanın 117 Wechs-ler Zeka Testi ve Raven Standart Progresif MatrisWechs-ler Testi ile Analizi. Psikoloji Bölü-mü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2002.
85. Kiriş N, Karakaş S. Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğunun (DEHB) zekâ testlerinden ve ilgili diğer nöropsikolojik araçlardan yordanabilirliği. Klinik Psikiyatri Dergisi 2005; 7(3): 139-152.
86. Kurt M. Sağ Serebral Hemisferin Bilişsel Işlevlerine Duyarlı Nöropsikolojik Testlerin Faktör Yapısının Incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Hacette-pe Üniversitesi, Ankara, 1998.
87. Kurt M, Karakaş S. Sağ serebral hemisferin bilişsel işlevlerine duyarlı üç nöropsikolojik testin özellikleri ve aralarındaki ilişkiler. 3P Dergisi 2000; 8: 251-265.
88. Parlakgöz N, Yenice E, Alevcan AM, Kafadar H, Karakaş S. Kardiyopulmo-ner perfüzyonda hafif, orta ve derin hipoterminin postoperatif nöropsikolojik deği-şiklikler üzerine etkisinin karşılaştırılması. 5. Ulusal Göğüs Kalp ve Damar Cerrahisi Kongre Kitabı, Belek, Antalya, 1998.
89. Şahin A. Bir grup üniversite öğrencisinde nöropsikolojik testlerle zeka testi arasındaki ilişkilerin incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi (Klinik Psikolo-ji), Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 1996.
90. Geffen G, Moar KJ, O’Hanlon AP, Clark CR, Geffen LB. Performance mea-sures of 16 to 86-years-old males and females on the Auditory Verbal Learning Test. Clin Neuropsychol 1990; 4: 45-63.
91. Malloy-Diniz LF, Lasmar VAP, Gazinelli Ld SR, Fuentes D, Salgado JV. The Rey Auditory-Verbal Learning Test: Applicability for the Brazilian elderly population. Rev Bras Psiquiatr 2007; 29(4): 324-329.
92. Vakil E, Blachstein H. A supplementary measure in the Rey AVLT for asses-sing incidental learning of temporal order. J Clin Psychol 1994: 50(2): 240–245.
93. Vakil E, Blachstein H. Rey AVLT: Developmental norms for adults and the sensitivity of different memory measures to age. Clin Neuropsychologist 1997; 11(4): 356-369.
94. Vakil E, Blachstein H, Sheinman M. Rey AVLT: Developmental norms for children and the sensitivity of different memory measures to age. Child Neuropsy-chol 1998; 4(3): 161-177.
95. van der Elst W, van Boxtel MP, van Breukelen GJ, Jolles J. Rey’s Verbal Lear-ning Test: Normative data for 1855 healthy participants aged 24-81 years and the influence of age, sex, education, and mode of presentation. J Int Neuropsychologic Soc 2005; 11(3): 290-302.
96. Poreh A. Analysis of mean learning of normal subjects on the Rey Audi-tory Verbal Learning Test. Psychol Asses2005; 17: 191-199.
97. Stern Y. What is cognitive reserve? Theory and research application of the reserve concept. Journal of the International Neuropsychol Soc 2002; 8: 448-460.
98. Stern Y. The concept of cognitive reserve: A catalyst for research. J Clin Exp Neuropsychol 2003; 25: 589-593.
99. Bolla-Wilson K, Blecker ML. Influence of verbal intelligence, sex, age, andeducation on the Rey Auditory Verbal Learning Test. Dev Neuropsychol 1986; 2(3): 203-211.
100. Uchiyama CL, D’Elia LF, Dellinger AM, Becker JT, Selnes OA, Welsch JE, Chen BB, Satz P, Van Gorp W, Miller EN. Alternate forms of the auditory-verbal learning test: Issues of test comparability, longitudinal reliability, and moderating demographic variables. Arch Clin Neuropsychol 1995; 10: 133–145.
101. Lannoo E, Vingerhoets G. Flemish normative data on common neurops-ychological tests: Influence of age, education, and sex. Psychologica Belgica 1997; 37: 141–155.
102. Magalhães SS, Hamdan AC. The Rey Auditory Verbal Learning Test: normative data for the Brazilian population and analysis of the influence of demog-raphic variables. Psychol Neurosci 2010: 3,1: 85 – 91.
103. Manly JJ, Schupf N, Tang MX, Stern Y. Cognitive decline and literacy among ethnically diverse elders. J Geriatr Psychiatry Neurol 2005; 18: 213-217.
104. Bleecker ML, Bolla-Wilson K, Agnew J, Meyers DA. Age-related sex diffe-rences in verbal memory. J Clin Psychol 1988; 44(3): 403–411.
105. Ivnik RJ, Malec JF, Tangalos EG, Petersen RC. The Auditory Verbal Lear-ning Test (AVLT): Norms for ages 55 years and older. Psychol Asses 1990; 2: 304-312.
106. Ivnik RJ, Malec JF, Smith GE, Tangalos EG, Petersen RC, Kokmen E, Kur-land LT. Mayo’s older Americans normative studies: Update AVLT norms for ages 56 to 97. Clin Neuropsychologist 1992; 6: 83-104.
107. Mitrushina M, Satz P, Chervinsky A, D’Elia L. Performance of four age groups of normal elderly on the Rey Auditory-Verbal Learning Test. J Clin Psychol 1991; 47(3): 351-357.
108. Savage RM, Gouvier DW. Rey Auditory-Verbal Lerning Test: The effects of age and gender and norms for delayed recall and story recognition trials. Arch Clin Neuropsychol 1992; 7(5): 407-414.
109. Smith GE, Malec JF, Ivnic RJ. Validity of the construct of nonverbal me-mory: a factor-analytic study in a normal elderly sample. J Clin Exp Neuropsychol 1992; 14(2): 211-21.
110. Davis HP, Small SA, Stern Y, Mayeux R, Feldstein SN, Keller FR. Acqui-sition, recall, and forgetting of verbal information in long-term memory by young, middle-aged, and elderly individuals. Cortex 2003; 39: 1063-1091.
111. Miyake A, Friedman NP, Emerson MJ, Witzki AH, Howerter A, Wager TD. The unity and diversity of executive functions and their contributions to complex ‘frontal lobe’ tasks: A latent variable analysis. Cogn Psychol 2000; 41: 49-100.
112. Whitney P, Arnett PA, Driver A, Budd D. Measuring central executive functioning: What’s in a reading span? Brain Cogn 2001; 45(1): 1-14.
113. Engle RW. Working memory capacity as executive attention. Curr Direct Psychol Sci 2002; 11: 19-23.
114. Engle RW. Working memory capacity and inhibition. Paper Presented at the 2005 Meeting for the Place of Inhibitory Process in Cognition, Arlington, TX, 2005.
115. Bunting M. Proactive interference and item similarity in working me-mory. J Exp Psychol 2006; 32: 183-196.
116. Dempster FN. The rise and fall of the inhibitory mechanism: toward a unified theory of cognitive development and aging. Dev Rev 1992; 12: 45–75.
117. Eslinger PJ, Grattan LM. Altered serial position learning after frontal lobe lesion. Neuropsychologia 1994; 32: 729-739.
118. West RL. An application of prefrontal cortex function theory to cognitive aging. Psychol Bull 1996; 120(2): 272-292.
119. Solesio E, Laura Lorenzo-López L, Campo P, LópezFrutos JM, RuizVargas JM, Maestú F. Retroactive interference in normal aging: A magnetoencephalograp-hy study. Neurosci Lett 2009; 456: 85–88.
120. Nee DE, Jonides J, Berman MG. Neural mechanisms of proactive interfe-rencere solution. NeuroImage 2007; 38 (4): 740–51.
121. Jonides J, Smith EE, Marshuetz C, Koeppe RA. Inhibition in verbal wor-king memory revealed by brain activation. Proc Nat Acad Sci 1998; 95: 8410-8413.
122. Mecklinger A, Weber K, Gunter TC, Engle RW. Dissociable brain mecha-nisms for inhibitory control: effects of interference content and working memory capacity. Cogn Brain Res 2003; 18: 28–38.
123. Nelson JK, Rauter-Lorenz PA, Sylvester CY C, Jonides J, Smith EE. Dissoci-able neural mechanisms underlying response-based and familiarity–based conflict in working memory. USA: Proc Natl Acad Sci 2003; 100: 1171-1175.
124. Postle BR, Brush LN, Nick AM. Prefrontal cortex and the mediation of proactive interference in working memory. Cogn Affect Behav Neurosci 2004; 4(4): 600-608.
125. Jonides J, Nee DE. Brain mechanisms of proactive interference in working memory. Neuroscience 2006; 139(1): 181–193.
126. Thompson-Schill SL, Jonides J, Marshuetz C, Smith EE, D’Esposito M, Kan IP, Knight RT, Swick D. Effects of frontal lobe damage on interference effects in working memory. Cogn Affect Behav Neurosci 2002; 2: 109–120.
127. Jonides J, Marshuetz C, Smith EE, Reuter-Lorenz PA, Koeppe RA, Hartley A. Age differences in behavior and PET activation reveal differences in interference resolution in verbal working memory. J Cogn Neurosci 2000; 12: 188–196.
128. Carpenter PA, Just MA, Shell P. What one intelligence test measures: A theoretical account of the processing in the Raven Progressive Matrices Test. Psy-chol Rev 1990; 97: 404-431.
129. Chalip L, Stigler JW. The development of achievement and ability among Chinese children: A new contribution to an old controversy. J Educ Res 1986; 79(5): 302-307.
