I
I
T.C.
BALIKESiR 0NiVERSiTESi
SOSYAL BiLiMLER ENSTiTOSO
TARiH ANABiLiM DALI
TEMETIUAT DEFTERLERi'NE GORE
XIX. Y0ZYILIN
ORTALARINDA EDiNCiK'iN SOSYAL VE EKONOMiK DURUMU
( H. 1261/ M. 1845)
YUKSEK LiSANS TEZi
I~1l TEKMEN
BALIKESiR ONiVERSiTESi
SOSYAL BiLiMLER ENSTiTOSO
TARiH ANABiLiM DALI
TEMETIUAT DEFTERLERi'NE GORE XIX. YUZYILIN
ORTALARINDA EDiNCiK'iN SOSYAL VE EKONOMiK DURUMU
( H
.
1261/ M. 1845)
YUKSEK LiSANS TEZi
1~11
TEKMEN
Tez
Dam~mamDo<;. Dr. Ahmet KOLBA$1
~
t
r
fl
SOSYAL BiLiMLER ENSTiTOSO
TEZ ONAYI
Enstitumuzun Tarih Anabilim Dall' nda 201112517015 numarall l~rl TEKMEN' in hazrrladrgr " Temettuat Defterleri' ne Gore XIX. Yuzyrlrn Ortalarrnda Edincik' in Sosyal ve Ekonomik Durumu( H. 1261/ M. 1845)" konulu YOKSEK LiSANS tezi ile ilgili TEZ SAVUNMA SINAVI, Lisansustu Egitim Ogretim ve Srnav Yonetmeligi uyannca 03. 04. 2015 tarihinde yaprlmr~. sorulan sorulara alrnan cevaplar sonunda tezin onayrna
G¥-B+Rt::k
3
i/
OY <;OKLUGU ile karar verilmi~tir.Ba~k
~
·%#~~
t
nvanr..
l
mz
, Ad/1
·,~~~·;/;,
v<-'f?.=
...... ..
.
.
.
.
.
.
..
Oye
.\J,.;,
.
D..i~
·~
.lkl
f.l
mz
~
...
. .
Unvanr, Adr-Soyadr (Danr~man)
oy
lr/.~)
r.
.
.fee:.:«
..
lmza4.~
.
~>:-
....
Unvanr, Adr-SoyadrUye ... lmza ... .
Unvanr, Adr-Soyadr
Oye ... imza ... . Unvanr, Adr-Soyadr
Oye ... imza ... .
Unvanr, Adr-Soyadr
Osmanll Devleti'nde 1839'da Tanzimat Fermanr'ntn ilantndan sonra mali, iktisadi ve sosyal alanda pek c;ok geli~menin oldugu kabul edilmektedir. Bu geli~melerin, Osmanll Devleti ta~ra te~kilattnl nas1l etkiledigini anlamak ic;in, bu donemde ta~rada ekonomik ve sosyal hayattn nas1l i~lediginin anla~llmastntn ve ara~t~nlmastntn onemi oldukc;a bOyOktur. Tanzimat'tn getirdigi degi~im sOrecinin onemli bir OrOnO de Temettuat defterleridir.
Bu c;all~mada ana kaynak olarak Edincik Kazas1 Temettuat Defterleri'nden yararland1k. Ba~bakanllk Osmanll Ar~ivi Maliye- i Varidat Kalemi( ML. VRD. TMT) tasnifinde bulunan Edincik Temettuat Defterleri, tez c;all~mam1ztn kaynagtnl olu~turmaktad1r.
1844- 1845 y1ll Edincik Kazas1 Temettuat defterlerine gore, Tanzimat Donemi ic;ersisinde bolgenin sosyo- ekonomik durumuna 1~1k tutmaya c;all~t1k. Temettuat Defterleri'nin transkripsiyon degerlendirmesinden yola 91karak ula~1lan veriler sosyal ve iktisadi ac;1dan tek tek degerlendirilerek yorumlanm1~ ve bu yorumlara gore c;e~itli konularda tablolar olu~turulmu~tur.
Oncelikle c;all~mamdaki katk1lanndan dolay1, tez danr~man1m Doc;. Dr. Ahmet Kolba~1'na te~ekkOru bir bore; bilirim. Hic;bir zaman maddi- manevi destegini benden esirgemeyen anne ve babama bana olan inanc;lan ve desteklerinden dolay1 te~ekkOr ederim.
1~11 TEKMEN
I
I
TEMETTUAT DEFTERLERi'NE GORE XIX. YUZYILIN ORTALARINDA EDiNCiK'iN SOSYAL VE EKONOMiK DURUMU
(H. 1261/ M. 1845)
TEKMEN, l~tl
Yuksek Lisans, Tarih Anabilim Dah Tez Dam~mam: Doc;. Dr. Ahmet KOLBA~I
2015, 176 Sayfa
Tanzimat donemi ile birlikte Osmanll Devleti'nde yeni bir donem ba§lamt§ ve bu yeni donemde <;e§itli iyile§tirmelere ihtiya<; duyan mevcut kurumlann tekrar dOzenlenmesi amaglanmt§tJr. Bu amagla en bOryOk yenilikler ve dOzenlemeler mali alanda yaptlmt§, gelir kaynaklannm tespiti ve adaletli vergi dagtllmt amac1 gOdOimO§tOr. Yaptlan gall§malar neticesinde halkm sahip oldugu tom arazileri, hayvanlan, emlak1 ve gelir getiren mesleklerinin kaytt altma allnabilmesi i<;in temettuat saytmlan yaptlarak bunlann Temettuat Defterleri'ne kay1t edilmesi usuiO benimsenmi§tir.
Bu <;all§mada, HOdavendigar Sancagt'na bagll Edincik Kazas1 merkez ve koylerinin, XIX. yOzytl ortalanndaki sosyo- ekonomik ve demografik yap1s1 ele allnmt§tlr.
Kullamlan temel kaynak, Edincik Temettuat Defterleri olup, yaptlan inceleme sonucunda, o donemde Edincik Kazast'nm demografik yaptst, tanm ve hayvanctllk ile ilgili faaliyetleri ve bu faaliyetlerden elde edilen gelirler ile birlikte vergilerin tespit edilmesi amaglanmt§tJr.
l
meslekler, sulaleler ve odenen vergi miktarlan tespit edilmi~tir. Elde edilen verilere gore bu donemde Edincik Kazas1 daha c;ok tanm ve hayvancll1kla
ugra~an ve bunyesinde Gayr- i Muslim tebaanm da yer ald1g1 bir Osmanll kazas1d1r.
Osmanh'nm kuruldugu y1llarda bolgenin ve Rumeli topraklannm kara ve deniz yoluyla fethinde siyasi ac;1dan stratejik rol oynam1~t1r. Edincik Kazas1'nda, Karesi Beyligi'nden tersaneler mevcuttur. Edincik Kazas1, Gunumuzde Ballkesir iline bagll Band1rma llc;esi sm1rlannda yer almaktad1r. Gunumuzde on iki koyu bulunan Edincik'in Osmanll Donemi'nde yirmi adet koyu ve dokuz adet mahallesi mevcuttu. Bu donemde aynca be~ adet c;iftlik bulunmaktad1r.
Anahtar Kelimeler: Edincik Kazas1, Temettuat Defteri, Ziraat, Hayvanc1llk, Gelir Kaynaklan, Vergi, Ekonomi.
L
THE SOCIAL AND ECONOMIC SITUATION OF EDINCIK IN THE MIDST OF 19TH CENTURY IN REFERENCE TO THE TEMETTUAT RECORDS
(H. 1261/ M. 1845)
TEKMEN, 1~11
Master's Degree, History Department
Advisor, Associate Professor Ahmet KOLBASI 2015, 176 Pages
After Tanzimat Reform Era a new period started in Ottoman Empire and it was aimed to reaarange the existing foundations. For this purpose, the biggest innovations and regulations were made in financially and it was aimed to detect and have a fair tax distrubition. After the study, it was accepted to have Temettuat Records in order to keep registry of the properties, animals, estate and yielding jobs of the public.
In this study, the socio economical and demographic structure of both the center and the villages in Edincik Township bonded to Hudavendigar D1strict.
The basic resource used is Edincik Temettuat Registry and after the research it was aimed to detect ·the demographic structure of Edincik, agricultural and stockbreeding activities, the taxes and the income.
In this study, the population, agricultural estates, the number of animals and jobs, families in the Edincik Township were determined. According to the data acquired, Edincik was an Ottoman Township mostly dealing with agriculture and stockbreeding having non-Muslim in its structure.
Edincik Township, there were shipyards belonging to Karesi Beylic. Edincik
Township is in the Bandirma district which is in Balikesir now. Edincik having twelve villages now, used to have twenty villages and nine neighbourhood
during the Ottoman Period. There were also five farms at that time.
Key Words: Edincik Township, Temettuat Registry, Agriculture, Stockbreeding, Sources of Income, Tax, Economy.
ONSOZ ...
11
1
OZET ... IV
ABSTRACT ... VI I<;INDEKILER ... IX TABLO LISTESI ... XIV KISAL TMALAR LiSTESi ... XV
1. GIRl$ ... 1 1 . 1 . Problem ... 1 1.2. Amag ... 1 1.3. Onem ... 1 1.4. SJnJrhhklar ... 2 1.5. Tan1mlar ... 2
2.1LGILi ALAN YAZIN ... 3
2.1. Kuramsal <;ergeve ... 3
2.2. llgili Ara~t1rmalar ... 22
3. YONTEM ... 26
3.1. Ara~t1rma Modeli ... 26
3.2. Bilgi Toplama Kaynaklan ... 26
3.3. Bilgilerin Toplanmas1 ve Degerlendirilmesi ... 26
4. BULGULAR VE YORUMLAR ... 28
4.1. Edincik Kazas1'mn Genel Durumu ... 28
4.1.1. Cografi Yap1 ... 28
4.1.2. Edincik'in Tarihgesi ... 28
4.2. Edincik Temettuat Defteri ... 30
4.3. Edincik'in Sosyal Durumu ... 32
4.3.1. Hane Reislerinin isimleri. ... 32
4.3.1.1. Hane Reisi Olarak Kaydedilen Kadm lsimleri. ... 39
4.3.2. Aile Adlan ... 39
4.3.3. Lakaplar ve Unvanlar ... .46
4.3.3.1. Lakaplar. ... 46
4.3.3.2. Unvanlar ... 51
4.6. Edincik'in NUfus Yap1s1 ... 58
4.7. Edincik'in Ekonomik Durumu ... 61
4.7.1. Tanm ... 61
4.7.1.1. Tanm Alanlann1n Genel DagJIJmJ ... 61
4.7.1.2. Tarlalann DagJIJml ... 62 4.7.1.3. BagcJIIk ... 63 4.7.1.4.lpek<;ilik ... 65 4.7.1.5. Zeytincilik ... 66 4.7.2. Gayr- 1 Menkuller. ... 68 4.7.3. Hayvancll1k ... 69 4.7.3.1. BUyUkba~ Hayvanc1llk ... 70 4.7.3.2. KU<;Ukba~ Hayvanc1llk ... 73
4.7.3.3. YUk ve Binek HayvancJIIQJ ... 75
4.7.4. Vergi ve Kazan<; DagJIJmJ ... 76
4.7.4.1. Edincik'te Kazan<; DagJhml ... 76
4.7.4.2. Edincik'te Vergi DagJhml ... 78
5. SONUC VE ONERiLER ... 81
5. 1. Sonu<; ... 81
5. 2. Onerliler ... 83
KA YNAKCA ... 84
EKLER ... 88
Ek 1. Memun Karyesi Giri~ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07744) ... 88
Ek 2. Memun Karyesi 2. ve 3. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07744) ... 89
Ek 3. Memun Karyesi 6. ve 7. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07744) ... 90
Ek 4. Ak<;ap~nar Karyesi Giri~ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07745) ... 91
Ek 5. Ak<;ap1nar Karyesi 2. ve 3. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07745) .... 92
Ek 6. Ak<;ap~nar Karyesi 10. ve 11. Sayfas1 (ML. VRD. TMT. d. 07745) ... 93
Ek 7. KUiefli Karyesi Giri~ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07746) ... 94
Ek 8. KUiefli Karyesi 2. ve 3. Sayfas1 (ML. VRD. TMT. d. 07746) ... 95
Ek 9. KUiefli Karyesi 4. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07746) ... 96
Ek 11. Debbaghane Mahallesi 2. ve 3. Sayfas1
(ML. VRD. TMT. d. 07747) ... 98
Ek 12. Debbaghane Mahallesi 10. ve 11. Sayfas1 (ML. VRD. TMT. d. 07747) ... 99
Ek 13. Kara Kad1 Mahallesi Giri§ Sayfas1 (ML. VRD. TMT. d. 07748) ... 100
Ek 14. Kara Kad1 Mahallesi 2. ve 3. Sayfas1 ( ML. VRD. TMT. d. 07748) ... 101
Ek 15. Kara Kad1 Mahallesi 12. ve 13. Sayfas1 (ML. VRD. TMT. d. 07748) ... 102
Ek 16. <;epni Karyesi Giri§ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07750) ... 103
Ek 17. <;epni Karyesi 2. ve 3. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07750) ... 104
Ek 18. <;epni Karyesi 4. ve 5. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07750) ... 105
Ek 19. Simavh Karyesi 6. ve 7. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07750) .... 106
Ek 20. Bezirci Karyesi Giri§ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07751) ... 107
Ek 21. Bezirci Karyesi 4. Sayfas1 ve <;ank Karyesi 5. Sayfas1 (ML. VRD. TMT. d. 07751) ... 108
Ek 22. <;ank Karyesi 6. ve 7. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07751) ... 109
Ek 23. Ergili Karyesi Giri§ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07753) ... 110
Ek 24. Ergili Karyesi 2.ve 3. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07753) ... 111
Ek 25. Ergili Karyesi 16. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07753) ... 112
Ek 27. Ayazma Mahallesi Giri§ Sayfas1 ( ML. VRD. TMT. d. 07755) ... 113
Ek 28. Ayazma Mahallesi 2. ve 3. Sayfas1 ( ML. VRD. TMT. d. 07755) ... 114
Ek 29. Ayazma Mahallesi 4. ve 5. Sayfas1 ( ML. VRD. TMT. d. 07755) ... 115
Ek 30. Yenice Mahallesi 2. ve 3. Sayfas1 ( ML. VRD. TMT. d. 07756) ... 116
Ek 31. Yenice Mahallesi 30. ve 31. Sayfas1 ( ML. VRD. TMT. d. 07756) ... 117
Ek 33. <;eltik9i Karyesi Giri~ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07757) ... 119 Ek 34. <;eltik9i Karyesi 2. ve 3. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07757) .... 120 Ek 35. <;eltik9i Karyesi 6. ve 7. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07757) .... 121 Ek 36. Beg Karyesi Giri~ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07758) ... 122 Ek 37. Beg Karyesi 4. Sayfas1 ve GUIIUk <;iftligi 4. Sayfas1
( ML. VRD. TMT. d. 07758) ... 123 Ek 38. Golyaka Karyesi 8. ve 9. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07758) ... 124 Ek 39. Hisar Mahallesi Giri~ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07759) ... 125 Ek 40. Hisar Mahallesi 2. ve 3. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07759) .... 126 Ek 41. Hisar Mahallesi 10. ve 11. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07759) 127 Ek 42. Dilbeki Karyesi Giri~ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07760) ... 128 Ek 43. Dilbeki Karyesi 8. ve 9. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07760) ... 129 Ek44. S1g1rc1 yiftligi 10. ve 11. Sayfas1( ML. VRO. TMT. d. 07760) .... 130 Ek 45. bmerli Karyesi Giri~ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07761) ... 131 Ek 46. bmerli Karyesi 2. ve 3. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07761) ... 132 Ek 47. bmerli Karyesi 4. ve 5. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07761) ... 133 Ek 48. Semiz ilyas Mahallesi Giri~ Sayfas1
( ML. VRD. TMT. d. 07764) ... 134 Ek 49. Semiz llyas Mahallesi 2. ve 3. Sayfas1
(ML. VRD. TMT. d. 07764) ... 135 Ek 50. Semiz ilyas Mahallesi 10. ve 11. Sayfas1
(ML. VRD. TMT. d. 07764) ... 136 Ek 51. KUnbed Mahallesi Giri~ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07765) ... 137 Ek 52. KUnbed Mahallesi 2. ve 3. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07765) 138 Ek 53. KUnbed Mahallesi 16. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07765) ... 139 Ek 55. Ziraath Karyesi Giri~ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07766) ... 140 Ek 56. Ziraath Karyesi 2. ve 3. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07766) ... 141 Ek 57. Ziraath Karyesi 4. ve 5. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07766) ... 142 Ek 58. Munamak Karyesi Giri~ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07767) ... 143 Ek 59. Munamak Karyesi 2. ve 3. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07767) 144 Ek 60. Munamak Karyesi 4. Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07767) ... 145 Ek 61. Hamamh Karyesi Giri~ Sayfas1( ML. VRD. TMT. d. 07768) ... 146
Ek 63. Hamamll Karyesi 10 ve 11. Sayfasr
( ML. VRD. TMT. d. 07768) ... 148 Ek 64. Hasrla Mahallesi 2. ve 3. Sayfasr( ML. VRD. TMT. d. 07770) ... 149 Ek 65. Emir Sultan Mahallesi Giri~ Sayfasr
(ML. VRD. TMT. d. 07771) ... 150 Ek 66. Emir Sultan Mahallesi 2. ve 3. Sayfasr
(ML. VRD. TMT. d. 07771) ... 151 Ek 67. Emir Sultan Mahallesi 10. ve 11. Sayfasr
(ML. VRD. TMT. d. 07771) ... 152 Ek 68. Soguklar Kebir ve Soguklar Sagrr Karyesi Giri~ Sayfasr
(ML. VRD. TMT. d. 07773) ... 153 Ek 69. Soguklar Kebir 6. Sayfasr ve Soguklar Sagrr Karyesi
6. ve 7. Sayfasr( ML. VRD. TMT. d. 07773) ... 154 Ek 70. Soguklar Sagrr Karyesi 8. Sayfasr( ML. VRD. TMT. d. 07773) .155 Ek 71. Sazh Dere Karyesi 1. Sayfasr( ML. VRD. TMT. d. 16073) ... 156 Ek 72. Hazarlr Karyesi 2. ve 3. Sayfasr( ML. VRD. TMT. d. 16073) ... 157 Ek 73. Sazh Dere Karyesi 4. ve 5. Sayfasr
( ML. VRD. TMT. d. 16073) ... 158 Ek 74. Sazll Dere Karyesi 6. ve 7. Sayfasr
( ML. VRD. TMT. d. 16073) ... 159 Ek 75. Hudavendigar Livasr Haritasr. ... 160
I
11I'
I l LI
Tablo 1. Edincik'te Kullamlan Erkek lsimleri ... 33
Tablo 2. Edincik'te Kullamlan Aile isimleri ve Kulamm Slkllklan ... .40
Tablo 3. Edincik'te Kullamlan Lakaplar ve Kullamm S1kllklan ... .47
Tablo 4. Edincik'te Kullamlan Unvanlar ve Kullamm S1kllklan ... 52
Tablo 5. Edincik'teki Meslekler ve Mevcudu ... 54
Tablo 6. Edincik Temettuat Defterine Gore 1845 Y1llnda Edincik'teki Yerle~im Yerleri ... 57
Tablo 7. Edincik'in 1845 Y1lmdaki Tahmini Nufusu ... 59
Tablo 8. Edincik'in Musluman ve Gayr- 1 Muslim Nufusu ... 60
Tablo 9. Edincik'teki Tarlalann Toplam1. ... 62
Tablo 10. Edincik'teki Baglann Toplam1 ... 64
Tablo 11. Edincik'teki Harir Bah9elerinin Toplam1 ... 65
Tablo 12. Edincik'te Zeytin Aga9lannm Dag1llm1 ... 67
Tablo 13. Edincik'teki Vergi MOkelleflerine Ait Gayr- 1 Menkuller ve Miktan ... 68
Tablo 14. Edincik'teki BUyOkba~ Hayvan Say1s1 ... 70
Tablo 15. Edincik'teki KU90kba~ Hayvan Say1s1 ... 73
Tablo 16. Edincik'teki YUk ve Binek Hayvan Say1s1 ... 75
Tablo 17. Kazancm Genet ve Hane Ba~ma Dag1llm1 ... 77
Tablo 18. Vergi Dag1llm1 ve Hane Ba~ma DO~en Vergi Miktar ... 79
KISAL TMALAR LiSTESi
BOA : Ba~bakanhk Osmanh Ar§ivi. c. : Cilt.
s. : Sayfa. S : Sayr.
Ag.e. : Ad1 gegen eser. Ag.m.: Adt gegen makale. Ag.t. : Adt gegen tez. TTK :Turk Tarih Kurumu. M. : Miladi.
H. : Hicri.
OTAM: Osmanh Tarihi Ara~t1rma ve Uygulama Merkezi
XV
1.1.Problem
XX. yuzy1lm ortalarmda Orner LOtti Barkan, sosyal ve iktisadi geli§meleri ele alan farkll ve yeni c;;all§malar yap1lmas1 gerektigine dikkat c;;ekerek tahrir defterlerini one 91karm1§t1r 1. 1940'11 y1llardaki bu geli§melerin ardmdan, Osmanll Devleti'nin yap1s1 ve kurumlannm ara§tlrllmasmda farkll ve yeni ar§iv kaynaklan, say1sal ve istatistiki bilgiler kullamlmaya ba§lanml§tlr. Bu yeni ar§iv kaynaklarmdan baz1lan tahrir defterleri, avanz ve cizye defterleri ile temettuat defterleridir. Bu defterler kullamlarak yap1lan c;;ah§malarm ortak amac1, Osmanh'nm sosyal ve iktisadi yap1smm aydmlat11mas1yd1. Bu ara§tlrmanm problemi, XIX. yuzyllda Hi.idavendigar Eyaleti'ne bagll bir kaza olan Edincik'in sosyal ve ekonomik durumunu aydmlatarak Osmanh Devleti'nin bu donemdeki tarihi bulgulannm gi.ini.imi.ize aktanlmasm1 amac;;layan bir kesit c;;ah§masl niteligindedir.
1.2. Ama~
XIX. yuzy1l Osmanh ekonomisinin ipuc;;lann1 elde edebilmek i<;in imparatorluk topraklannm bi.iyi.ik k1smm1 olu§turan ki.ic;;i.ik yerle§im birimlerinin sosyal ve iktisadi hayatlm incelemek gerekmektedir. Bu anlamda ele alman bolgenin iktisadi §artlan degerlendirilerek genelleyici sonuc;;lara ula§ma imkam saglanabilecektir. Bu c;ah§mada amac;;, XIX. yuzy1lm ilk yansmda Edincik orneginde, bir sosyo- ekonomik tarih kaynag1 olan temettuat defterlerinin kapsammm vurgulanarak degerlendirilmesine ve bu dogrultuda
1845 y1h Edincik'i hakkmda bir kesit ortaya koymaya c;;all§maktlr.
1. 3. Onem
Bu ara§tlrma, Osmanh Devleti'nin XIX. yuzy1ldaki sosyal ve ekonomik durumunun tespitini, bir genel c;;erc;eve ve bu konuda yap1lan her c;;ah§mamn 1 Fatma Acun,(
1999), Osmanh Tarihi Ara!}tlrmalannm Geni!}leyen S1mrlan: Defteroloji, Turk KOitOrO lncelemeleri Dergisi, say1: 42, s. 319.
da bu ~er~evenin i~ini dolduracak kO~Ok par~alar oldugunu kabul edersek, bOyOk resmin olu~masmda kO~Okte elsa bir eksigi kapatmas1 a~1smdan onemlidir.
1. 4. Smtrhhklar
Bu ~ah~ma Edincik Kazas1'nm tamammm 1845 y1lmdaki sosyal ve
ekonomik durumunu ortaya koymaktad1r. XIX. yuzy1lm ortalarmda, ar~iv belgelerinden temettuat defterlerinin sundugu imkanlar ~er~evesinde, HOdavendigar Sancag1'na bagh Edincik Kazas1'nm iktisadi ve sosyal durumu
incelenmi~tir. Ancak defterdeki katip hatalan nedeniyle tam olarak dogru bir
bilgi i~ermese de o donem hakkmda tahmini bir bilgi ortaya koyulmaya ~ah~11m1~t1r.
1.5. Tammlar
Temettu': Kar etme, kazanma, kar, fayda2; fayda gorme3; faydaland1rmak, faydaland1nlmak, kar ettirmek, kar ettirilmek4.
Temettuat: Karlar, faydalar5.
Temettuat Vergisi: Herkesin kazancma gore devlete verdigi vergi anlammda kullan1lmaktad1r6.
Temettuat Defterleri: Osmanh Devleti'nde 1840 ve 1844- 45 y11farmda kaza, koy gibi yerle~im yerlerinde kap1 kap1 gezilerek mal, e~ya, hayvanat, OrOn ve gelir durumu say1mmm kaydedildigi Osmanh ar~ivine ait defterlerdir7.
2 Ferit Devellioglu, Osmanhca- TOrk<;e Ansiklopedik LOgat, Aydm Kitabevi, Ankara 1982, s.
1288; Mustafa Nihat Ozon, BOyOk Osmanhca- TOrk<;e SoziOk, lnk1lap ve Aka Kitabevleri,
lstanbul1973, s. 732.
3 $emseddin Sami, Kamus-1 TOrki, Enderun Kitabevi, lstanbul1989, s. 437.
4 Muallim Naci, Lugat-1 Naci, <;agn Yaymlan, lstanbul1987, s. 280. 5 Ferit Devellioglu, Osmanhca- TOrk<;e SoziOk, s. 1288
6 $emseddin Sami, Kamus-1 TOrkl, s. 437. 7 Ba~bakanhk
Devlet Ar~ivleri Genel MOdOriOgO, Ba~bakanhk Osmanh Ar~ivi Rehberi, Istanbul 2000, s. 254.
I
r
L
2. iLGiLi ALAN YAZIN
2.1. Kuramsal <;er~eve
Osmanh Devleti, yukselme doneminde sOrekli olarak fetihlerle toprak kazanarak yeni Olkeler ve insan topluluklanm siyasi SJnJrlan i9ine dahil etmi~tir. Siyasi sahadaki bu geli~meler devleti, sosyal, ekonomik ve idari alanlarda da dOzenleme yapmak durumunda b1rakm1~t1r. Ele ge9irilen bolgenin idari taksimi sagland1ktan sonra, bolgeden karakterine gore 9e~itli vergiler almm1~t1r. Ancak imparatorlugun tamammda ayn1 vergi dOzeni uygulanmam1~t1r. Fethedilen her bolgenin cografi ~artlan, 1rki ve kOitOrel ozellikleri ile sosyal ve ekonomik yap1s1 dikkate almarak ayn ayn dOzenlemeler yapmak yoluna gidilmi~tir. Aynca fethedilen bir Olkedeki ekonomik ve sosyal istikrarm bozulmas1 endi~esi de Osmanh idarecilerini faydac1 davranmaya ve her mahallin yukanda say1lan hususiyetlerini goz on One alarak bir vergi sistemi yerle~tirmeye sevk etmi~tir8.
Bu sebeple her vilayet ve sancak i9in vergi sisteminin esaslanm i9eren, mOkellefler arasmdaki ili~kileri dOzenleyen kanunnameler hazJrlanm1~t1r. Baz1 durumlarda aym sancak i9inde farkhhk arz eden durumlar da kanunnamelerde yer alm1~ ve aynnt1lan ile belirtilmi~tir9. Osmanh vergi dOzeni gelir beyanma bagh degil, tahakkuk yap1p vergi borcunu daha ba~tan yOkOmiOye bildirmek bi9imindedir10.
Vergi tahsisi ve adil bir vergi uygulamas1 tarih boyunca botOn devletler i9in onemli bir mesele olmu~tur. Nitekim vergide adil bir dOzen tesis etmek ve sistemli bir vergi uygulamas1 temin etmek kolay degildir. Osmanh Devleti, kurulu~undan itibaren onceki Turk devletlerinde de oldugu gibi, vergi kaynaklannJ tespit i9in "tahrir" usuiOnO benimsemi~tir. Her fethedilen Olkede kaynaklarm tespiti i9in tahrirler yap1lm1~ ve zaman i9indeki degi~me ve
8
Mehmet Ali Onal, Osmanh MOesseseleri Tarihi, FakOite Kitabevi, lsparta 2005, s. 148.
9 Orner LOtti Barkan, Osmanh lmparatorlugu'nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Zirai Esaslan(
Kanunlar I}, lstanbul1943, s. 57.
10 Mesut K090kkalay, Ali <;etinkaya, "Osmanh Vergi Sistemi ve Bir Vergi Tahsil Yontemi
I
t
geli~melere gore tahrirler yenilenmi~tir. Tahrir s1rasmda vergi kaynaklarmm gozden ka9mamas1 hususunda azami dikkat sarf edilmi~. 9e~itli sebeplerle vergilendirilemeyen kaynaklar s1k s1k yap1lan tefti~lerle vergi sistemine ahnmaya 9ah~1lm1~t1r11.
Tahrirlerin as1l amac1 vergi ve asker toplama i~lerini duzenlemektir. Osmanh Devleti'ndeki tahrirler de eski Turk- Islam devletlerinde hatta daha oncesinde Qin, Roma ve lran'da yap1lm1~ olan tahrirlerin geli~mi~ ve daha geni~ alanlarda uygulanm1~ ~ekilleridir12. Anadolu Sel9uklu Devleti'nin bir u9beyi olan Osmanhlarm tahrir uygulamas1 konusunda onlardan etkilendiklerine ~Ophe yoktur.
Devletin idari- mali te~kilatmm temeli olan tahrirlerin ne zaman ba~lad1g1 tam olarak bilinmemektedir; ancak yap1lan tetkikler tahrir uygulamasmm Osmanh Devleti'nin kurulu~una kadar uzand1gm1
gostermektedir. Tahrir defterlerinin uygulan1~1, I. Murat devrine kadar inmektedir; ancak a~ivlerdeki ilk ornekler, II. Murat devrine aittir. Fatih devrine ait 30- 40 kadar defter bulunmakla birlikte, defterlerin as1l yogun oldugu donem Kanuni devrinden itibarendir. Tahrirlerin hangi arahklarla yap1ld1gma dair tutarh gorO§Ier olmasa da, yap1lan ara~t1rmalar uygulamanm
sadece yeni fethedilen bolgede degil, Ill. Murat donemine kadar hemen her padi~ah zamanmda bir9ok defa yap1ld!Qim gostermi~tir13.
XVI. yuzy1hn son yirmi y1hna kadar duzenli arahklarla s1k s1k
yaptmlm1~ olan arazi tahrirleri, t1mar sisteminin s1hhat ve selametle uygulanmas1 olanagm1 haz1rlamaktayd114• Yap1lan bu tahrir 9ah~malarma gore t1mar dag1t1m1 yap1lm1~t1r. Sancak birimi esas almarak duzenlenmi~ olan tapu tahrirleri Osmanh iktisat tarihi a91smdan onemlidir. Tapu tahrir olarak da ge9en bu yaz1m i~lemleri ile Olkenin arazi durumu, gelir kaynaklan, uretimler,
ba~hca Orunler, y1lhk ortalamalar, kazan9 durumlan, vergi 9e~itleri,
11 ...
Mehmet Alt Unal, a.g. e., s. 148- 149.
12 ...
Mehmet Alt Unal, a.g.e., s. 139. 13
Omer Lotfi Barkan, HOdavendigar Livas1, s. 12-13. 14
vergilendirme sistemi, vergiden muaf olanlar, vak1flar, mUikler, demografik bilgiler ve uygulanan kanunlar hakkmda bilgi edinilebilmektedir.15
Osmanh Devleti zamanmda, §artlann icab1, vergilerin merkezi bir hazinede toplan1p, tekrar askeri, idari memurlara ve diger harcamalara dag1t1lmas1 zordu. Bundan dolay1 Osmanll Devleti'nde vergilerin topland1g1 yerde harcanmas1 esasma dayah timar sistemi benimsenmi§tir16. Miri topraklarm onemli bir boiUmU sava§larda yararhhg1 gorUien ki§ilere verilen zeamet ve t1marlard1r. Bu topraklara "dirfiJ(' ismi verilir17.
Osmanll devlet te§kilatmda timar sistemi, devletin kurulu§undan XVII. yUzy1la kadar askeri, idari te§kilat ve vergi dUzeni ile i<; ic;edir. Timar, devlete ait muayyen bir gelirin veya vergilerin belli yUkUmiUIUkler kar§IIIQ!nda bir §ahsa tahsis ve tevcih edilmesidir18. Tahsis ve tevcih edilen vergiler her zaman topraga ait olmaml§tlr. Ba§ vergileri, Pazar baclan ve iltizam kapsammdaki yerler de timan olu§turabilmektedir.
Diger taraftan timar sahibinin toprak Uzerindeki mUdahale hakk1, bu vergilerin emniyetli bir bi<;imde toplanabilmesi yetkisinden ibarettir. Timar sahibinin kendine tahsis edilmi§ vergi gelirini, hangi vergiler olarak kimlerden alacag1 "icmal defterleri"nde ayn ayn belirtilmi§tir. Bu defterler, hazine gelirlerinin miktan ve nerelerden geldigini gosteren ve defterdarlar tarafmdan denetimi yap1lan onemli kaynaklard1r19.
Verginin nas1l almacag1 tespit edildikten sonra en az onun kadar onemli diger bir konu da verginin devlet hazinesine ula§tmlmas1d1r. Bu yUzden Osmanh Devleti ac;tsmdan en uygun yol vergi toplama hakkmt dirlik sahiplerine ve vak1flara vermek olmu§tur. Vergi gelirinin yerinde ve belli hizmet sahiplerine havalesi Osmanh maliyesinin temelidir. Bu havale, devlete
15
Erhan Afyoncu," Osmanh Devleti'nde Tahrir Sistemi", OSMANLI, c: 6, Ankara 1999, s. 312.
16
Omer LOtfi Barkan, a.g.m., s. 286. 17
Yusuf Halayoglu, Osmanhlarda Devlet Te~kilatJ ve Sosyal Yap1, Ankara 1998, s. 92.
18 ..
Mehmet Ali Unal, a. g. e., s. 176.
19
Musa <;ad1rc1, Tanzimat Donemi'nde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yap1s1, TTK, Ankara 1997, s. 221.
ait belirli bir gelir kaynagmdan belirli bir meblag1 tahsil etme yetkisi verir. Bu gelir kaynag1 topraktan elde edilen mahsul vergisi veya koyiOntin ba~ vergisi olabilecegi gibi, bir limanda iltizama verilmi~ gtimrtik mukataas1 da olabilir. Mukataalar, hatta birc;ok zeamet ve timarlar, iltizama verilmi~ oldugundan, havale ve iltizam usulleri birbirinden ayrrlmaz bir mali sistem olarak
gortinmektedi~0.
Osmanlr Devleti'nde vergi: "Tekalif- i $er'iyye" ve "Rtisum- 1 Orfiye" ad1 altmda iki ~ekilde alrnmaktayd1. Bunlardan birincisi, daha onceki islam devletlerinden intikal eden ve dini ve dini inane; ve esaslara gore alrnan vergilerdir. Bu vergiler, §eriatm bir geregi olarak alrnd1klarr ic;in "Rtisum- 1 $er'iyye" de denilmektedir. <;iftc;i reayadan alrnan o~tir, c;ift resmi, agnam ve §ehirlerdeki ticari faaliyetlerden alrnan baclar bu ttir vergilerdir.
lkincisi ise: devletin ytirtitme ve uygulama gorevlerini yapmakta olanlara, hizmetleri kar~1lrg1 verilen ve miktarr kanunnamelerle belirlenen "Rtisum- 1 Orfiye" olarak adland1rrlan vergilerdir. Bu vergi tarz1 kanunnamelerle zaman ve ~artlara gore miktarr belirlenen bir vergidir. Ctirtim ve cinayet, arus, bennak, mticerret ve benzeri durumlarda alrnan vergilerdir.
Bu iki ttir verginin dl§rnda "Tekalif-i Divaniye", "Avarrz- 1 Divaniye" ad1 altrnda ba~lang1c;ta bir sefer ic;in gerekli gorOIOp alrnan, sonradan devamlr hale getirilen vergiden ba§ka, her y1l miktarr fermanlarla belirlenen vergi
c;e~itleri de vard1r. Bu vergi tiplerinin c;oklugu halk Ozerinde bOyuk infial ve bunalrmlar meydana getirmi~. istismarc1larrn bu durumdan istifadeye kalkl§malarr ise halk1 adeta isyan edecek hale sokmu§tur21. Bu durumda
vergi dOzeninde bir 1slahata gidilmesi zorunlu hale gelmi§tir.
Tanzimat Donemi'nin ilk evresinde ekonomik hayatta ba§layan c;okO§ devam etmi~tir. Uzun stiren sava§lar devleti olaganOstU harcamalar yapmak zorunda b1rakm1§tl. Ayrrca sava~1lan ulkelerle ticari ve ekonomik ili~kiler kesilmi~ti. Yenik dO~Uidugu ic;inde sava§ tazminatlarr odemek zorunda
20 Ay~e
Ozdemir, 10199 Numarall Temettuat Defterine Gore Ke9iborlu Kazasmm Sosyal ve Ekonomik Durumu( 1844-1845), Bas1lmam1~ YOksek Lisans Tezi, !sparta 2005, s. 3.
21 lsmet Demir, " Temettuat Defterlerinin Onemi ve Haz1rlam~ Sebepleri", Osmanh, c: 6, Ankara 1999, s. 315.
f'
kahnm1~t1. C>te yandan ig isyanlar ekonomik hayat1 olumsuz yonde
etkilemekteydi. Devlet, ard1 arkas1 kesilmeyen ayaklanmalan bastlrmak i9in
buyOk mali fedakarhklar yap1yordu. Sava~lar, ayaklanmalar ve ihtilallar
kar~1smda ancak savunma politikas1 izleyerek varhgm1 korumaya ve
sOrdOrmeye gah~an Osmanh yonetimi, bunun igin Avrupa'nm saglad1g1
geli~melere uygun duzenlemeler yapmak zorunda kalm1~t122.
Avrupa'da gOglenen yeni dOzen, Tanzimatg1 devlet adamlan ve
aydmlar igin yeni bir alternatif olarak duruyordu. Eskiyi canland1rma
gabalannm sonugsuz kalmas1 uzerine bat1hla~ma modeli ele almd1. Tanzimat
hareketi de bat1hla~ma hareketinin bOton Osmanh kurumlanna yay1lmas1 olarak degerlendirilebilir.
Mali alanda yap1lan duzenlemeler, Tanzimat reformlannm onemli bir
b610m0nu te~kil etmektedir. Nitekim gerekli olan da buydu. Maliye ba~tan
sona kadar Turk reformculannm en parlak umutlannm gamura buland1g1, en
zekice planlannm kirlenip batt1g1 bir umutsuzluk batakhg1 idi23•
Bu donemde devletin gelir ve giderlerinin kontrol altma ahnmas1 igin
maliyenin merkezile~tirilmesine yonelik dOzenlemeler yap1ld1. Merkezi bir
hazine olu~turulmas1, her toriO hazinenin merkezde toplanmas1 ve her tOriO
giderlerin hazineden kar~1lanmas1, vergi yOkumiOIOkleri, vergi muafiyetleri,
yeni vergi konulan ve tahsil ~ekillerinin olu~turulmas1, iltizam usuiOne son
verilmesi bu donemde yap1lan mali reformlann ba~hcaland1r24. Ashnda daha
II. Mahmut doneminde !sparta sancag1 dahil pek gok sancagm geliri
Mukataat Hazinesi'ne baglanm1~t1. Bu sancaklann bir k1sm1 1832 y1hnda
Mansure Hazinesi'ne baglanm1~, yoneticileri buradan atanm1~lard1~5.
$er'i ve orfi vergi aynm1, bu donem bOtgelerinde "dogrudan dogruya
ahnan tekalif', "bilvas1ta ahnan tekalif ve rOsumat" ~ekline donO~mO~, vergi
konulan onemli degi~imler gegirerek gelir ve emlak vergileri, damga resmi ve
22 ('
Musa yad1rc1, a.g.e., s. 179.
23
Bernard Lewis, Modern TOrkiye'nin Dogu~u. TTK Yaymlan, Ankara 2000, s. 110.
24
Abdullatif $ener, Tanzimat Donemi Osmanh Vergi Sistemi, lstanbul1990, s. 70.
25
ic;ki, toton, tuz gibi mallar Ozerine konulan ozel tOketim vergileri ortaya 91km1§t1r. lhtiyac; duyulan para, memleketin erkek nOfusuna gore taksim edilerek "tevzi defter/en~· dOzenlenmi§tir.
Kaza Meclisleri ile i§birligi ic;erisinde yap1lan c;all§malar sonucu ise kazalardan istenen vergi miktan da belirlenip vergi dOzeni i§levsel hale getirilmi§tir. Ancak belirlenen vergilerin tahsil edilebilmesi ic;in tahrir yap1lmas1 gerekmekteydi. Bunun ic;in de "Tahrir- i Emlak Nezareti" kurulmu§ ve ilk tahrirlere Bursa'da ba§lanml§tlr. Ancak tahrir c;ah§malanndan netice ahnamad1gmdan, tahrir i§i ertelenmi§tir26.
Osmanh Devleti'nin pek 90k i9 ve dl§ meselelerle ugra~t1 bu donemde, mali kaynaklann yetersiz olmas1 en onemli problemdi. Tanzi mat yonetimi, bu problemi Olke ic;i kaynaklan geli~tirerek ve idarenin mali etkinligini art1rarak 96zmeye ugra~1yordu27.
Maliye'nin dOzenlenmesi adma yap1lan en onemli reform, Maliye Nezareti'nin kurulmas1d1r. Nezaretin kurulmas1 dahilinde ilk olarak gelir- gider dengesinin saglanmas1 amac1yla c;ah§malar yap1ld1. Her mali y1lba~mda bOtc;e taslagmm gorO§Oimesine ve hazine hesaplannm dOzenlenmesine karar verildi. Maliye Nezareti'ne bagh Ziraat Meclisi 1261 'de once Ticaret Nezareti'ne baglanml§ ardmdan aynlml§ ve aym y1l kurulan Ziraat Nezareti'ne baglanml§tl. Bu kurum 1262'de Ticaret Nezareti ile birle§ti. Ticaret ve Ziraat Nezareti adm1 ald1. Ticaret kanunu haz1rhk c;ah~malanna ilk defa Ziraat Meclisi'nde ba§land128.
Tanzimat Fermam ile ongorOien ancak ba§anh bir netice elde edilemeyen bir reform da "Muhass1lhk Meclisleri"nin kurulmas1d1r. Bu konu Meclis- i Vala'da ele ahnml§, vergilerden halkm y1llardan beri ~ikayet<;i oldugu, yOrOriOkteki sistemin devlete de yarar saglamad1g1 goz onOnde 26
Ahmet AkgOndOz, Said OztOrk, Yozgat Temettuat Defteri, c: 1, Yimpa~ Yaymlan, Istanbul 2000, s. 23.
27
Tevfik GOran, "Tanzimat Donemi Osmanh Maliyesi", IOIF Mecmuas1 60. Y1l Czel Say1s1,
c: 49, Istanbul 1998, s. 79. 28 Co~kun
<;ak1r, 19. YOzy1lda Osmanh Ticareti ve Nizamnameleri, Bas1lmam1~ YOksek Lisans Tezi, lstanbul1990, s. 58.
bulundurularak, hazine gelirlerinin iltizamla29 multezimlere verilmesinden
vazge<;ilmesi karan altnm1~t1r.
Vergi reformunun uygulanmasma merkeze yakm eyaletlerden
ba~land1. "Muhass11t- 1 Emval" ad1 ile sancaklara dogrudan hukumetge
atanan ki~iler gonderilmeye ba~land1. Bunlann yanlarma bir mal, bir nufus ve emlak katibi verildigi gibi her sancak merkezinde vergilerin saptamp dag1t1m1 ve diger i~lerin goru~GIUp kararla~t1nlmas1 amac1 ile "Muhass1lltk Meclisleri"
olu~turuldu30.
Meclis- i Vala tarafmdan 25 Ocak 1840'ta haz1rlanan bir nizamname ile muhass1llann atanma ve <;ah~ma ~artlan belirlendi.
23 Ocak 1840 tarihinde "Muhassilinin Yedlerine Ita Olunan Talimat- 1 Seniyye" ad1yla yirmi maddelik bir talimatname yaymlanm1~ ve muhass1llara
dag1t1lm1~t1. Bu talimatnamenin once ilk sekiz maddesi haz1rlanm1~, ardmdan
yedi maddelik bir ek duzenlenmi~. sonradan bir ilave daha yap1larak be~ maddelik bir metin muhass1llara gonderilmi~tir. Dokuz maddelik bir nizamname de meclislerin <;alt~ma duzeni ve usulleriyle ilgili olarak yap1lm1~t1r. Buna gore uyeler haks1zhk yapmamak ve devletin <;1karlann1 korumak uzere yemin edecekler, konu~malar dikkatle dinlenecek, ilkelere aykm davrananlar ceza yasasma gore cezaland1nlacaklard1r31.
<;1kanlan Talimat-1 Seniyye'nin dorduncu bendinde muhass1llar nezaretinde olmak uzere verilen bu emir geregince, muhass1llann diger
i~lerinin yanmda bunlan bizzat yapmalarmm mumkun olmayacag1
du~unulerek her kazaya oranm ileri gelenlerinden, meclisge segilecek birinin
ba~kanhgmda olmak uzere bir katip tayiniyle say1mlarm yap1lmas1 bildirilmi~ti. Ancak haz1rlanan defterlerin muhass1l tarafmdan kontroiU ile kimsenin mal ve mulku ile kazancmm eksik gosterilmemesine dikkat edilmesi, emir ve
suiistimalde bulunanlann ceza kanunu hukumlerine gore cezaland1nlacag1 ifade edilmi~ti32.
29 Aynnt1h bilgi i9in bkz. Co~kun <;ak1r, Tanzimat Donemi Osmanh Maliyesi, s. 42. 30
Musa <;ad1rc1, a.g.e., s. 209.
31 Talimatnamenin tam metni i9in bkz. Co~kun <;ak1r, a.g.e., s. 42- 45. 32
Muhass1llar ellerine verilen talimat1 gittikleri yerlerde bUton memleket ileri gelenleri onUnde okuyup, anlamm1 a<,;:~klayacak ve bundan sonra her
yerde kurulan Muhass1lllk Meclisi Uyeleri ile birlikte memleketin durumuna
gore verginin tespit, tevzi ve pe~in tahsilini yapacak, gerekli masraflar bu
meblagdan yap1lacak, artam hazineye gonderilecekti33.
Muhass1llar, yonetmelik geregince yanlanna verilen katiplerle birlikte
mal ve emlak say1mma 1840 y1ll ba~lanndan itibaren ba~lad1lar. Muhass1llara
yard1mc1 olmak amac1yla sancak merkezlerinde "Meclis- i Muhassilin" veya Memleket Meclisleri kurulmu~tur. Ancak bilgisizlik, ula~1m sorunlan, y1llard1r
hazineye vergi odememi~ olanlann <,;:Ikard@ huzursuzluklar yUzUnden istenilen olumlu sonu<,;: almamam1~t1r34.
Ba~anll alan muhass1llarm odUI, rUtbe ve unvanlarla taltif edilmelerine ve ba~anll olmalan i<,;:in bUyUk gayretlere ragmen pek <_;:ok muhass1ldan
memnun kallnmam1~t1r. Onlarm denetiminde emlak ve temettU tahriri yap1lmakla birlikte hakkaniyet gozetilmemi~. vergi tayininde adalet saglanamam1~t1r35.
1840- 1841 ylllanna ait hazine gelirlerinde <_;:ok bUyUk bir azalma
gorUidU. BUtun <_;:abalara kar§m kar ve zarar ~oyle dursun, ka<,;: kuru§ hasllat oldugunun bile ortaya <,;:1kanlmas1 mUmkUn olmad1. Muhass1llar birbirinden
bag1ms1z olarak <_;:all~t1klan i<,;:in, toplanan vergilerin bir arada merkeze gonderilmesi de <_;:ok zaman allyordu.
Ba~ans1zllgm bir nedeni de muhass1lllk gorevine atanan kimselerin,
eski mUitezimlerle yakm ili§kileri olanlar arasmdan se<_;:ilmi~ olmalan idi.
<;1karlarmm zedelenecegini anlayan derebeyi ailelerle, vergi uygulamasm1 anlamayan baz1 kimselerin direnmeleri ve vergi vermek istememeleri
uygulamay1 zedeledi. Aynca uygulamaya son verilmesinde o~Ur gelirlerinin
33
llber Ortayll, Tanzimat Devrinde Osmanll Mahalli ldareleri( 1840-1880), TTK Yaymlan,
Ankara 2000, s. 33. 34
Musa Qad1rc1, a.g.e., s. 209.
35
du~meye ba~lamast da etkili olmu~tur36• Diger taraftan geleneksel olarak vergi toplamada gorevlilerin stk stk yapttklan yolsuzluklar muhasstllar arasmda da gorulmekteydi. Bu tor davrant~lan gosterenler gorevden almsa
da durumda herhangi bir iyile~me gozlenmedi.
Bu sebeplerle vergi tahsil i~inde muhasstlhk denemesi ktsa surecek ve
bir sure sonra 1842 y1l1 ba~lannda son verilecektir. Ancak tahrirle ilgili
meclislerin, maliye ve mulkiye memurlannm gorevleri devam edecektir.
Bundan sonra Meclis- i Muhassilin'in ad1 "Memleket Meclisi" olarak
degi~tirildi. Eyaletlerde yeni bir duzenleme ile "MO~irlik Nizamt" getirildi. Bu
duzenlemede valilerin bagh olduklan sancaklara hukmetmesi saglanarak eski
usule donuldu. Valilerin maliyetlerinde bir defterdar37, her sancaga birer
kaymakam ve kazalara halkm i9inden se9ilen ve yetenekli ve namuslu birer
mud Or tayin edildi. iltizam usuiOne tekrar donuldu38.
Tanzimat Donemi'nin eyalet meclisleri, merkeziyet9ilik ve yerel halkm
yonetime kattlmast gibi ztt nitelikleri ta~tyan ikilemli bir deneyimdi. Ku~kusuz
bu deneyimin ba~an ile ba~ladJQJnl soylemek g09tOr.
Tanzimat Fermam'nm ilanmdan sonra ele ahnan konulardan biri de
vergi reformu idi. Bu suretle devlet gelirlerinin kontrol altmda tutulmasJ, vergi
konusundaki aksakiJklarm giderilmesi, vergi mukelleflerinin tespit edilmesi ve
bOt9e dengesinin olu~turulmas1 amac1yla Olke kapsammda say1mlar
yapJimJ~tJr. Bunun i9in 12 Ocak 1840 tarihinde MuhassJIIar Nezareti'ne bir
talimatname gonderilmi~, her yerde ahalinin ismi, ~ohreti, araziler, hayvanlan
tuccar ve esnafm ise yJihk gelirleri vs. bilgilerinin kaydedildigi defterler
tutulmas1 emredilmi~tir39.
Aynca muhass1l olmayan kaza ve kasabalarda be~ ki~iden mtirekkep
k090k meclisler te~kil olunacakt1r. Bu emirde k090k meclislerin kimlerden
36 Mesut KOt;Okkalay, Ali <;etinkaya, a.g.m., s. 887.
37
Muhass1lhk Meclisleri' nin ilga edilmesiyle valilere gOvenlik gorevlerine ek olarak mali ~onetim sorumlulugu da verildi. Aynnt1h bilgi ic;in bkz. llber ortayh, a.g.e., s. 43.
6 Ahmet AkgOndOz, Said OztOrk, a.g.e., s. 27.
39 Mustafa Serin, "Osmanh Ar§ivinde Bulunan Temettuat Defterleri", Ba§bakanhk Milli Ar§iv $urasl 20- 21 Nisan 1998, Ankara 1998, s. 718.
olu~acagt ac;tklanmamt~. sadece "icabma gore tertibi" tavsiye olunmu~tur.
Sonradan yaptlan nizamnameye gore o yerin kadtst, zabit- i memleket( mahalli jandarma amiri), muhasstl vekili ve mahallin ileri gelenlerinden iki ki~i
bu meclisin Oyesi olacaklardt40.
Daha 1839 tarihinde yaymlanan bir Talimat- 1 Seniyye ile "ahaliden
herkesin emlak ve arazi ve hayvanatma ve esnaf ve toccar ktsmmm senelik kazanc;lanna birer ktymet takdir olunmak Ozere binde hesabtyla "temettO vergisi" ahnmast esast getirilmi~tir41• Tanzimat Fermant ile her koy ve mahalle Ozerine yalntz bir adla vergi konulmu~ ve bu vergiye "koyce tahsili mutad olan vergi" denilmi~tir. Muhasstl- 1 Emval unvanh maliye memurlart,
mal- mOik saytmt yaparak herkesin gelirine gore ytlda belirli oranda tek bir vergi vermeleri ic;in gorevlendirilmi~tir42. Boylece Osmanh Devleti'nde yeni bir vergi dOzeni ortaya <;tkmt~ oldu.
TemettO vergisi herkesten kazancma uygun olarak altnan bir vergidir. TOccar ve esnafm ytlhk kazanc;lan tahmin ve takdir edildikten sonra ba~langtc;ta yOzde 0<; oran mda ahnmt~, 1878'de yOzde dorde <;tkartlmt~ttr43. Boylece beyana dayanmamakla birlikte tahrire gore all nan bir gelir vergisine
gec;ilmi~ oluyordu. Henoz botOn gelir unsurlannt kapsamamakla birlikte gelir vergisi alanmda mOtevazt bir adtm attlmt~; Tanzimat ile ba~layan odeme gOcOne yonelen vergileme ilkesi, yeni dOzenlemelerle biraz dahla geli~mi~tir44•
Ashnda temettO vergisinin esasmt, II. Mahmut doneminde konulan "ihtisab resmi" te~kil eder. Bu vergi "~eriye- i dekakin" ve "yev miye-i dekakmiye-in" adtyla toccar ve esnaftan ve c;e~itli adlarla botOn mamullerden ahntrdt.
Temettuat vergisi, onceleri yalntzca MOsiOman tebaadan ahntyordu. Bu yOzden MOsiOman halk vergi vermemek ic;in ozellikle Dersaadet'te bOyOk ticarethanelerini ve i~yerlerini ecnebilere devretmeye ba~lamt~. bu durum 40
Halillnalc1k, Osmanh lmparatorlugu'nda Toplum ve Ekonomi, lstanbul1996, s. 364. 41 Abdurrahman Vefik Saym, a.g.e., s. 441-442.
42
Musa c;ad1rc1, a.g.e., s. 340. 43
Musa c;ad1rc1, a.g.e., s. 346.
44
Abdullatif $ener, Tanzimat Donemi Vergi Reformlan, 150. Y1hnda Tanzimat, Ankara 1992, s. 261.
hazineyi bOyOk zarara ugratmca, yeni bir dOzenleme ile temettuat vergisinin
lranltlar ve Yunanltlar hari9 bOtOn Osmanh tebaasm1 kapsad1g1
a91klanm1~tJr45•
Abdurrahman Vefik, Tekalif- i Kavaidi'de bu konunun onemini
~oyle belirtmi~tir: "Memalik- i Osmaniye'de ecanibin ikametine mOsaade
olunmadtgt zamanlarda temetto vergisinin strf Osmanltlar a aidiyeti tabi'dir. Fakat tebaa- i ecnebiwenin ikamet ve ticaretine mOsaade o/unduktan sonra bi'/- umun Avrupa memleketlerinde cari o/an kavaide tevfikan onlannda Osmanltlar gibi temettil vergisine tabiiyetleri muhakkak ve mukteza- y1 adalettir. Bir memlekette kendi tacirinden vergi altp da ecnebi tacirden vergi almamak demek kendi ticaretini ve bi'n- netice mevcudiyet- i iktisadiwesini ezmek bitirmek demektir'>'~6.
Temettuat tahririnin yap1lmasmdaki esas ama9 ise halkm imkanlannm ne derecede oldugunu bilmek ve buna gore adil oi90ier i9erisinde vergi tarh
etmek ve bu vergilerle devlet gelirlerini art1rmak, harcamalann finansmamm
saglamakt147. XV. ve XVI. yOzyJI tahrir defterlerinden 91kanlan bilgilerden 90k
daha fazlasm1 bu defterlerde bulmak mOmkOndOr. Aym tarihlerde hazJrlanmJ~
olan nOtus defterleri kadar mOhim degillerse de, i9erikleri itibariyle 90k daha
aynnt11t bilgiler ihtiva ettiklerinden onemli sonu9lara ula~mak mOmkOndur.
Tanzimat doneminde, onceleri degi~ik adlarla alman vergilerin yerine tek bir
verginin konulmas1 i9in, hane reislerinin gelirlerini tespit maksad1yla yapllan
temettO say1mlan XIX. yOzyJI ortalan Osmanh sosyal- iktisadi tarihi i9in
onemli bilgiler i9ermektedir48.
Temettuat defterleri sayesinde bir bolgenin demografik ve etnik yapJsJ,
ferd dOzeyinde menkul ve gayrimenkul kaynaklan, ferdin y1lltk kazancJ,
i~letmelerin bOyOkiOgO, toplam ve ayrmt1h vergi yOkO, i~goco, ki~ilerin meslegi, yeti~en zirai OrOnler ve beslenen hayvanlar, ticari ve smai kurumlar hakkmda bilgi edinmek mOmkOndOr. Bu ozellikleri ile Temettuat defterleri
Osmanh ta~ra sosyal ve iktisadi yap1sma ait istatistiksel veriler i9ermektedir.
45
Mustafa Serin, a.g.m., s. 721. 46
Abdurrahman Vefik Saym, a.g.e., s. 456.
47
Ahmet AkgOndOz, Said Oztork, a.g.e., s. 27. 48
MObahat S. KOtOkoglu, "Osmanh Sosyal ve lktisadi Tarihi Kaynaklanndan Temetto
Bu defterler ilgili bolgenin sosyal ve ekonomik durumunu ayrmttlanyla a~tklamamtzt saglamaktadtr. Neticede temettuat kayttlannm ara~tlrmactlara "sosyal tarih kaynagt" ve "iktisat tarihi kaynagt" olarak fayda sagladtgtnt soyleyebiliriz.
Temettuat defterleri, iktisadi tarihin oldugu kadar sosyal tarihin aydmlattlmasmda da onemli kaynaklardtr. Ancak defterlerin genelde ekonomik verileri ele almmaktadtr. Kayttlarda; ~ehir, kaza, kasaba, nahiye, koy, mezra, ~iftlik gibi butun yerle~im birimlerinde ya~ayan tebaanm emlak, arazi ve hayvanlarmm yaztlmasmdan ba~ka, hane reislerinin isim ve
~ohretleri, unvanlan, lakaplan, meslekleri, resmi gorevleri ve etnik yaptlan
gibi bOtun aynnttlarm verilmi~ olmast sosyal tarih a~tsmdan da onemli bir kaynak olarak degerlendirilmelidir49.
Defterlerde, oncelikle haneler hakkmda bilgi bulunmast nOfus yaptsmm analizine imkan saglar. Defterlerde hane esash yaztm sistemi kullantlmakla birlikte sadece hane reisleri yaztlmt~ttr. Oyle ki hi~ vergi vermeyen hane reisleri de yaztma dahildir. Hane saytst bize ni.ifus yogunlugu ve durumu hakkmda degerlendirme yapma imkant saglamaktadtr.
Defterlerde, aile reislerinin isimleri kaytthdtr. lsimler tahrir defterlerinde "Ahmed Veled- i Hamza" gibi yazthrken, temettut defterlerinde ise "Fayzullah oglu Salih" orneginde oldugu gibi "oglu kelimesi tercih edilmi~tir. <;ogu kez hane sahibi babasmm adtyla ifade edilirken bazen de babasmm lakabt ve aile adtyla yaztlmt~ttr50• Alt alta yaztlan iki karde~ ise baba isimleriyle ayn ayn yaztlabildigi gibi, sonraki hanedeki karde~ "karmda~t" veya "biraderi" tabiriyle de ifade edilebilmektedir.
Aile adlanmn vari!QJ, akrabahk ili~kilerinin tespitinde olanak saglamaktadtr. Bu tespiti a~tk~a belirtilmedik~e; ancak lakap ve aile isimlerine bakarak yapabiliriz. Ancak, "Kara, Koca, KO~Ok, Uzun, Hact, Hoca,
49
$evket Buton, Temettuat Defterleri'ne Gore Burdur'un Sosyal ve Ekonomik Yap1s1, Bas1lmam1§ Yuksek Lisans Tezi, !sparta 2001, s. 11.
Molla" gibi stfatlar, her zaman ve her yerde rastlanan isimler oldugundan bu
stfatlarla yaztlan hane reislerinin akraballk bagmt tespit etmek zordur.
Dolaytstyla bunlarm bir aile adt olarak mt kullantldtgt, yoksa sadece o ~ahsa
ait bir stfat mt oldugunun tespiti pek mumkOn gorunmediginden
degerlendirmeye dahil edilemez. Bu tarz c;all~malarda guvenilir sonuc;lara
ula~mak ic;in mahallinde ara~t1rma yapmaya ihtiyac; vardtr51.
Diger taraftan farkll mahallelerde olsalar bile aynt aile admt
kullananlann akraba olduklanna ~Ophe yoktur. Dolaytstyla farkll koydeki
ailelerin aile olmalan muhtemeldir. Bu durum, kaza ic;inde goc;lerin oldugunu
gostermektedir. Goc;ler, ailenin ekonomik nedenlerle yer degi~tirmesi ile
olabildigi gibi evlilik sebebiyle de olabilmektedir. Temettuat defterlerinde
goc;lerin nerelere yaptldtgma zaman zaman deginilmi~tir. Yine hane
reislerinin isimleri, ~ahsm dt~ gorono~o. fiziksel ozellikleri ve karakteri ile ilgili
bilgi sahibi olmamtzt saglayabilir. Hac1 stfatma sahip olanlarm ise, dinin
farizalannt yerine getirmelerinin yanmda, bu farizay1 yerine getirebilecek
maddi guzlerinin de bulundugu bir gerc;ektir52.
Temettuat defterleri sadece aile adlarmm degil, yorede kullantlan
~ahts adlannm tespiti baktmmdan da onemli bir kaynakttr. Bunlar daha c;ok
Suleyman, Ismail, Ahmed, Mustafa, Hz. Muhammed ile onun neslinden gelen
Hz. Ali ve ogullan Hasan ve HOseyin gibi isimlerdir. $ahts adlarmda toruna
dedenin ismi verilmesi gOnOmOzde oldugu gibi o donemde de yaygm bir
gelenek olmakla birlikte, goze c;arpan bir ozellik de baba- ogul aynt adt
ta~tyan ki~ilerin varhgtdtr. Babast dogumdan once olmO~ bir c;ocuga
babasmm adt verilirken, babast sag da olsa aynt adt ta~tyan baba- ogullar
vardtr53.
Temettuat defterlerinin sosyal tarih ac;tsmdan onemli noktalarmdan biri
de hane reislerinin mesleklerinin kaydedilmi~ olmastdtr. Meslek bilgilerine
gore incelenmi~ temettuat defterleri gostermektedir ki; kuc;Ok yerle~im
51 MObahat S. KOtOkoglu, a.g.m., s. 400.
52
MObahat S. KOtOkoglu, a.g.m., s. 402.
I
birimlerinde ziraat ve hayvancthk yaygmken, daha buyuk yerlerde k090k
sanayi kollan ve esnafhk yaygmdtr. Mesleklerin yaztlmt~ olmast, bir mahalle ya da koyde hangi zanaatm ne 6I90de geli~tigini tespit etmemize imkan sagladtgt gibi gelirin meslekler arasmdaki dagthmtm da ortaya koymaktadtr54.
Aynca vergiden muaf olanlan ya da saghk durumu nedeniyle 9ah~amaz
durumda olanlan da kayttlardan anlayabilme imkam vardtr.
Sosyal tarih kapsammda ele almabilecek diger husus, yer adlandtr. Yer adlan zirai faaliyetler ya da yerle~im biriminin ozellikleri ile ilgili bilgi vermektedir. Bu yonuyle temettuat defterleri cografya- ozellikle be~eri cografya- i9inde onemli bir kaynakttr55.
Bu defterlerde sosyal ama9h tesisler( medrese, mektep, cami, vb.) hakkmda bilgilere yer verilmemi~tir. Ancak egitim ve din hizmetler yuroten gorevliler hakktnda degerlendirmeler yaptlabilir. Ozellikle egitim ve din hizmetleri yOrutenlerin kamu gorevlisi hOviyetinde oldugu ve baztlarmm vergiden muaf olduklannt soyleyebiliriz.
Temettuat defterlerinin toplam toprak miktan, ekili ve nadasa btraktlan alanlarm toplam miktan, Oretime aynlan topraklarm tahlili, OrOn 9e~idine gore toprak miktan, bu OrOnlerden saglanan hastlat toplamt ve donOm ba~ma verimliligi, tanm i~letmelerinin bOyOklugO, hayvancthgm koy ve kent
ekonomisindeki yeri, kent ekonomilerinde onemli yeri clan smal, ticari ve hizmet i~ kollan konularmda aydmlattct bilgi verdigi gorulmektedir56.
Kayttlarda, ~ahtslarm gelirleri ayrmttlanyla verilmi~tir. Dolaytstyla bu defterler, ~ahtslarm ekonomik faaliyetleri, gelirleri, servetleri ve sosyal statOieri hakkmda yaptlacak ara~ttrmalar i9in zengin veriler sunmaktadtr.
Temettuat defterlerinde, hane reislerinin bag, bah9e, bostan gibi gayr-1 menkullerinin ayrmttlt bir bi9imde dokOmleri yaptlmt~ttr. Defterlerde ekili
54 MObahat S. KotOkoglu, a.g.m., s. 403.
55
Ahmet AkgOndOz, Said OztOrk, Darende Temettuat Defterleri, Istanbul 2002, s. 30.
56
tarlalar "mezru tarla" clarak gosterilmi~tir. Kiraya verilen tarlalar ile c sene
bc~ b1rak1lanlar aynca yaz1lm1~t1r. Ekili tarlalar hem bc~ b1rak1lanlara hem
kiraya verilenlere nazaran daha fazlad1r. Sadece "mezru tarla" ad1yla ifade edilen alanlar hububat ekili tarlalard1r. Hububat dl~tnda bOyOk 9apta ekim yap1lan diger mahsullere ait tarlalar aynca yaz1lm1~, kiraya verilen tarlalar i9in de kira bedeli belirtilmi~tir. Her ~ahstn neler ektigi, ne kadar mahsul ald1g1 ve verecegi o~Or defterlerde kay1th clmakla birlikte bu k1s1mdaki rakamlarm ve ag1rltk- bedel dengesinin hesaplanmas1yla mahsul fiyatlan elde edilebilmektedir. Mezru tarladan scnra bag, bah9e ve bcstanlara yer verilmi~tir.
Temettuat defterlerindeki bu bilgiler, ziraat alanlan hakkmda fikir verdigi gibi tcpraklarm bOyOkiOklerine gore sm1fland1rma yap1lmasma da
imkan vermektedir. Osman It ziraat istatistiklerinde 10 dono me kadar clan
zirai i~letmeler k090k, 10- 15 don Om arasmdakiler crta, 50 donUmden fazla
clanlar bOyOk i~letme kabul edilmi~tir57. Klasik donem tanm ekcncmisinin temel Oretici tipi clan 9ift9i hanesine dayah k090k Oreticiligin XIX. yuzy1lda ald1g1 ~ekiller ve bolgesel farkhhklann a91klanmasmda temettuat tahrirleri,
hane dOzeyinde yap1lacak tetkiklerde geni~ bir alan ara§tlrmasma imkan sunabilecek durumdadtr. Yine bu veriler sayesinde XIX. yuzy1lda tanm arazilerinin tasarruf bic;imleri kcnusu da aydmlat1labilir58.
Diger taraftan sahip clunan gayr- 1 menkuller de temettuat kay1tlarma ahnm1~t1r. Ancak bu tahrirlerde ~ahstn cturdugu ev, i~lettigi dOkkan, nakit paras1, ev e~yalan, vb. say1m dl§l tutulmu~tur. Hic;bir malt mOikO clmayanlar yaz1hrken "temettuata dair bir nesnesi yck", sadece evi clanlar ic;in ise
"evinden ba~ka emlaki yck" tabirleri kullantlm1~t1r. DUkkan, kahvehane, degirmen gibi diger gayr- 1 menkullere sahip clanlarm, gayr- 1 menkullerinin say1lan ve kira bedelleri kaydedilmi~tir. $ahsm sahip cldugu emlakin hisseli clmas1 halinde kiminle mO~tereken sahip cldugu da yaz1lm1~t1r.
57
Tevfik GOran, Osmanh Tanm Ekonomisi, lstanbul1998, s. 242.
58
I
~
T emettuat defterlerinde kaydedilen iktisadi kayttlardan biri de havyanlardtr. Boylece bir koy ve kasabada en c;ak hangi hayvanlarm beslenip
yeti~tirildigi ve saglanan kazancm tespiti mumkun almaktadtr. <;e~itli meslek
sahipleri evlerinde manda, inek ve bolgeden bolgeye degi~mek Ozere kayun
ve kec;i beslemektedir. Defterlerde, bu hayvanlardan elde edilen hastlat
kaydedilmi~tir. Bunlann dt~mda vergi d1~1 alan kattr, merkep, at ve okuz gibi hayvanlar da deftere "ba~" alarak yaztlmt~ttr59.
Bu saytmlarda ekanamik patansiyelin tam tespit edilmesi gibi bir amac; guduldugu ic;in vergi d1~1 patansiyeller de defterlere kaydedilmi§tir. Vergi dt§t patansiyelin ilki hayvanlardtr ki, ornegin aduncularm kattrlan, e§ekleri vergi
dt~tdtr; fakat bunlar §erh edilerek defterlere yaztlmt§lardtr. Binek hayvant alarak kullantlan e§ek, kattr, at gibi hayvanlar ve koylunun okuzu ve s@n da
vergi d1~1 alduklan halde defterlere yaztlmt§lardtr. Kat1r ve e§ek ile
nakliyatc;tllk yap1llp da kar elde edilince tahmini kar vergiye dahil edilmi~tir. Benzer §ekilde okuz c;ift surmek Ozere ba~kasma kiraya verilmi§se, anun kiraya verdigi okuzden vergi allnmt~ttr. lkinci tOr patansiyel ise ktrac;, surulmeyen tarlalardtr. Bunlar donumleriyle birlikte ve ktstr inekler de "ba~" alarak yaztlmt~ttr60.
Temettuat saytmlanna gore duzenlenmek istenen yeni vergi sisteminin en onemli ozelligi, vergi yukumlulugunun ~ahts planmda degerlendirilmesidir. Bu amac;la defterlerde vergi mukellefinin ad1, vergiye esas alan gelir kaynagt, kaynagm ytlllk geliri ve bu gelire gore tarh edilen ytlltk vergi ve o~Or miktan verilmektedir. Bu esnada o~Or vergisine tabi Orunler, hmta, ~air, bag, bahc;e, bastan ve an kavant alarak ayn ayn belirtilmi~tir. Temettuat defterlerinde taplam vergi yuku ve taplam hastlat ic;erisinde vergi yukunun pay1, vergilerin dagtllmt, ~ehir- koy, MusiOman- gayr- i Muslim kesimler arasmda vergi dagtllmt bilgilerinin yarumlanmastyla iktisadi sanuc;lara ula~mak mumkundur.
59
MObahat Kotukoglu, a.g.m., s. 409- 411.
60 Ay~e
Bu ~ekilde btitOn yaz1mlar bittikten sonra buradan almacak vergi ve toplam temettti miktan yaz1lm1~t1r61• Eger bir ~ahsm tek bir i~ten geliri varsa o
yaz1lm1~, hem ticaret hem de ba~ka gelirleri varsa "ticareti saire temettuat1" olarak yaz1lm1~t1r. Ya da ~ahsm meslegine gore temettti isimleri
kaydedilmi~tir.
Sonu9 olarak: temettuat defterleri Osmanh sosyal ve iktisadi tarihin in daha iyi anla~1lmas1 yontindeki 9ah~malara imkan saglamaktad1r. Bu defterler klasik donemde tutulmu~ tahrir defterlerine gore daha modern bir tasanmla kapsamll olarak haz1rlanm1~t1r. XIX. yuzy1l ortalannda, ait oldugu bolgeye ili~kin sosyal ve ekonomik bilgileri yans1tacak bir kapasite ve muhteva zenginligine sahip ozgtin kaynaklard1r.
Osmanll Devleti'nin kurulu~undan, Tanzimat'a kadar olan donemde elde edilen topraklar arazi ve ntifusu ile birlikte yaz1lm1~t1r. Ama as1l ama9, toprak Ortinlerinden gelir almak oldugundan bu yaz1mlarda ntifusla ilgili bilgilere yer verilmemi~tir. XIX. yuzy1l ba~lannda biri ntifus tahrirleri, digeri de temettuat tahrirleri olmak Ozere iki ayn yaz1m planlanm1~ ve uygulanm1~t1r. Tapu tahrir geleneginin bir devam1 olarak bu gelir defterleri aym zamanda birer ntifus defteri gibi de dti~Ontilmti~tOr. Bu defterlerde timar tevcih kay1tlanm hat1rlat1r bi9imde insanlarm tarifleri de yap1lm1~t1r. XIX. yuzy1l ntifus defterlerinde aile reisinin portresi( uzun boylu, kara sakallu, a91k allnlu, ~a~1 gozlti, ... ) 9izilmektedir. Temettuat nizamnamelerinde bu tammlamalann yaz1m s1rasmda yap1lmas1 istenmi~tir. Kimi yerlerde bu istek dikkate alln1rken, kimi yerlerde de hi9bir ~ekilde yerine getirilmemi~tir62. Yukanda da a91klad1g1m1z Ozere, Tanzimat'm ilanmdan bir y1l once tahrir konusunda 9all~malar yap1lm1~ ve bunlar Tanzimat uygulamalanna onctiltik etmi~tir. Meclis- i Vala tarafmdan muhass1llarm gorev ve sorumluluklanna ili~kin 25 Ocak 1840 tarihli bir Talimat- 1 Seniyye dtizenlenmi~ ve burada muhass1llann
tahriri nas1l yapacag1 anlat1lm1~t1r63.
61
Mustafa Serin, a.g.m., s. 726.
62
Nuri Ad1yeke, "Temettuat Say1mlan ve Bu Say1mlan DOzenleyen Nizamname Ornekleri", OTAM, S: 11, Ankara 2000, s. 769-771.
63
Said OztOrk, "Turkiye'de Temettuat <;ah~malan", Turkiye Ara~t1rmalan LiteratOr Dergisi, c:
Tanzimat'a kadar halktan degi~ik adlarla alrnan vergilerin yerine getirilen temettu vergisinin kaydedildigi defterlere "Temettuat Defteri" ad1 verilmi§tir. Bu defterler XIX. yuzy1l ortalannda Osmanlr Devleti'nin i~inde bulundugu iktisadi, sosyal ve ticari hayat1 ortaya koymaktadJr. Bu defterlerde Tapu Tahrir defterlerindeki bilgilerden daha fazlasm1 bulmak mumkundOr64.
Temettuat defterleri sancaklara gore dOzenlenmi~. alt idari birim olarak kaza ve nahiyeler almml§tlr. Once mahalle mahalle kazalar, sonra koy ve mezralar yaz1lm1§t1r. Maliye Nezareti Varidat Kalemi defterlerinden olan
Temettuat defterlerinin s1mflama ve katalog i~lemleri yap1hrken, o tarihteki idari taksimat esas ahnml§tlr. Her eyalet de kendi i~inde alfabetik olarak kazalara aynlm1~t1r. Alfabetik tasniften sonra defterlere s1ra numaras1 verilerek ozetleri kataloga i~lenmi~tir. Aym yerle§im bolgelerine ait defterlerin ash ve suretleri tek numarada toplanml§ ve kendi i~inde "a", "b", "c" ... Harfleri ile gosterilmi§tir. Ar§iv'de defterler dokuz adet katalogda bulunmaktad1r. Her katalogun ba~mda, katalogda ad1 ge~en kazalarm bir
Jistesi vard1r65. Temettu defterlerinde, ~ehirlerle birden fazla mahalleden olu§an koylerde genellikle her mahalle i~in bir defter dOzenlenmi~tir. Defterler 1 b'den ba~latllm1~, sayfanm tepesinde s1ras1yla eyalet- sancak- kaza adlan
kaydedildikten sonra defter bir §ehir veya kasabaya aitse ~ehir veya
kasabanm, ardmdan mahallenin ad1 yaz1lm1~t1r. Mesela: mahallesi olmayan kO~Ok koylerde koyun ad1 "Aydm Eyaleti mOihakatmdan Mente§e Sancag1 kazalarmdan Tavas Kazas1 kuralarmdan Avdan karyesinde mukim ahalinin emlak ve arazi ve temettuatlanm mObeyyin defterdir" ~eklinde yaz1lm1§; birka~ mahalleden meydana gelen koylerde ise koy ad1 ile birlikte mahallenin
de ad1 kaydedilmi~tir. MusiOmanlann yanmda Gayr- 1 Muslim nufusun da
bulundugu yerlerde her ikisi i~in ayn ayn defterler tutulmu~tur. Sadece MusiOman Mahallesi olanlarda bu durum belirtilmemi~ olup Gayr- i Muslim nOfusun da bulundugu yerlerde MOsiOmanlar yaz1hrken "... Karyesinde mukim ehl- i Islam' m temettuatm1 mObeyyin defterdir" §eklinde ba§hk
64 Mustafa Serin, a.g.m., s. 721.
65
konulmu~tur. Gayr- i MOslimler yaz1hrken de defterin onlara ait oldugu ezellikle belirtilmi~tir66.
Temettuat defterleri, Ba~bakanhk Osmanh Ar~ivi'nde Kamil Kepeci ve Maliyeden MOdevver Defterler tasnift i9erisinde yer almaktad1r. Bu defterler 1988 y1hnda ayn olarak tasnif edilmi~ ve 17.747 tanesi ara~t1rmaya a91lm1~t1r67•
Bunlara Maliyeden MOdevver ve Kepeci Tasnifi'nde yer alan defterleri de ekledigimizde bu say• artmaktad1r68. Defterlerin bOyOk k1sm1
1260- 1261( 1844- 1845) tarihinde yap1lan say1mlara aittir69• ~ok az say1da
olmakla beraber, 1256( 1840)'da yap1lan ilk tahrirlere ait defterler de vard1r70.
Defterlerin, Ba~bakanhk Osmanh Ar~ivi'ndeki kodu "ML. VRD. TMT"dir. Yapllan bu tasnif 9ah~malannm sonucunda, baz1 yerle~im yerlerinin defterlerinin eksik oldugu anla~1lm1~t1r71.
1256( 1840) senesi vergisinin tevzii, Meclis- i Muhass1lm tarafmdan
ger9ekle~tirilmi~tir. Defterler meclise geldik9e ilgili ki~iler kaza ve keylerdeki halkm "ruz- h1z1r" ve "ruz- 1 kas1m" aylarmda iki taksitte edeyecekleri vergi miktan belirlenmi~ ve defterlere kaydedilmi~tir. Muhass1llann yanlanna alarak istanbul'a getOrdOkleri bu defterler, merkezde hazine tarafmdan incelenerek Bab- 1 Ali'ye verilmi~tir. Meclis- i Vala tarafmdan tasdik edildikten sonra da
padi~ahm iradesi almarak hangi seneden itibaren muteber olacag1, ba~ta
eyaletin vali ve defterdarlan olmak Ozere bOtOn key ve kazanm ileri gelenlerine hitaben, emr- i aliler yaz1hp genderilmi~tir. 1256'dan sonraki senelerde ise verginin tevzii i~lemi kom~uca, keyce, mahallece dag1t1lmak Ozere key ve mahalle meclislerine b1rakllm1~t1r72.
Temettuat say1mlan mahalli idareciler tarafmdan yap1ld1gmdan,
1256'daki say1mlardan muhass1llar sorumlu olup, bu tarihteki bir temettuat defterinde muhass1lhk, mUfti, mal ve emlak katipleri ve meclis azalannm
66
MObahat Kutokoglu, a.g.m., s. 397.
67 Mustafa Serin, a.g.m., s. 721. 68 Said OztOrk, a.g.m., s. 287. 69 Mustafa Serin, a.g.m., s. 721. 70 MObahat KOtOkoglu, a.g.m., s. 396. 71 Mustafa Serin, a.g.m., s. 724. 72
ismet Demir, "Temettuat Defterlerinin Onemi ve Haz1rlam~ Sebepleri", OSMANLI, c: 6,
mOhOrleri, diger bir defterde ise, tasdik ibaresi altmda naibin mOhrO
bulunmaktad1r. 1261'deki sistemde degi~iklik yap1ld1gmdan MOsiOmanlarm
yaz1lmas1 muhtar- 1 ewel ve sanilerle, koy imamlan; Gayr- i MOslimlerin yaz1lmas1, varsa kocaba~1lar ile papazlarm sorumlulugu altmda yap1lm1~ olup, defter sonlannda bunlarm mOhOrleri vard1r. Ancak bOtOn defterlerin sonunda mOhOr bulmak mOmkOn degildir. Baz1lannda "bende" yaz1hp b1rakllm1~t1r. Bu da defterlerin hepsinin orijinal olmad1gmm, baz1larmm bOyOk
ihtimalle merkezde 91kanlm1~ suretler oldugunun gostergesidir73.
2. 2. ilgili Ara§tlrmalar
TOrkiye'de temettuat defterleri Ozerine yap1lan 9ah~malar 1985 y1hnda Tevfik GOran ile ba~lamakta ise de ashnda bu 9ah~malar yanm as1r onceden temelleri at1lm1~, Osmanh tarihi ara~t1rmalannm bir alt disiplini olarak bilinen "defteroloji"nin geli~imiyle bugOnkO halini alm1~t1r74• 1940 y1hnda istanbul Oniversitesi lktisat FakOitesi Mecmuas1'nda yaymlanan "TOrkiye'de lmparatorluk Devirleri'nin BOyOk NOtus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus
lstatistik Defterleri" adh makalesinde Omer LOtti Barkan, tahrir defterlerini
tamtarak, dikkati bu defterler Ozerine 9ekmi~tir. 1940'1an takip eden yakla~:1k 70 y1lda bu defterler, Osmanh sosyal ve iktisadi yap1smm anla~1lmasmda 90k onemli bir yere sahip olmu~lard1r.
Fernand Braudel'in 1949 y1hnda Akdeniz dOnyas1yla alakah kitab1 "Akdeniz ve Akdeniz DOnyas1"n1 yaymlamasmm ardmdan dOnyada tarih bilimiyle alakah degi~imler ya~anm1~t1r75• Cmer LOtti Barkan'la ba~layan "TOrkiye'de Osmanh tarihine bak1~"m degi~meye ba~lamas1 da bu geli§melerden sonra olmu§tur. Boylece TOrkiye'de Osmanh Devleti'nin moesseselerinin ve yap1smm ara~t1nlmasmda ar~iv kaynaklannm, say1sal ve istatistiki bilgilerin daha 90k kullamldiQI, kronolojik ve siyasi tarihten ziyade
sosyal ve iktisadi tarihe verilen onemin artt1g1 bir tarih anlay1~1n1n olu~tugu bir
73
MObahat KOtokoglu, a.g.m., s. 398.
74
Fatma Acun, (1999), Osmanh Tarihi Ara!it1rmalannm Geni!ileyen S1mrlan: Defteroloji, Turk
KOitorO lncelemeleri Dergisi, s. 319. 75
doneme girilmi~tir76• Daha sonraki donemlerde bir9ok tarih9i Osmanll tarihi ile alakall 9ah~malannda hem Orner LOtfi Barkan'tn dikkat 9ektigi tahrir defterlerini hem de avanz ve notus defterleri gibi koleksiyonlan srkllkla kullanmr~lard1r.
Osmanll sosyal ve iktisadi tarihi a91smdan 90k buyuk bir oneme haiz olan temettuat defterlerini ilk olarak aynnt11l bir ~ekilde kullanan isim ise istanbul Oniversitesi ogretim Oyelerinden Tevfik GOran olmu~tur. Ba~bakanllk Osmanll Ar~ivi'ndeki temettuat defterleri henOz kataloglanmadan, Kamil Kepeci tasnifinde bulunan az say1daki defterle baz1 9all~malar yaparak, TOrkiye'de temettuat 9all~malanm ba~latm1~ ve boylelikle bu zengin hazineye de dikkat 9ekmi~tir. Tevfik GOran'm temettuat defterlerini kulland1g1 ilk eseri "19. YOzy1l Ortalannda Odemi~ Kasabas1'nm Sosyo- Ekonomik Ozellikleri" 1985 senesinde istanbul iktisat FakOitesi Mecmuas1 Orner LOtfi Barkan'a Armagan ozel sayrsmda yaymlanmr~trr77.
1998 yrlmda Ba~bakanllk Osmanll Ar~ivi'ndeki defterlerin kataloglanarak ara~tmnac1lara sunulmasmm ardmdan, MObahat KOtokoglu Denizli'nin Tavas kazasma ait defterler Ozerine bir vah~ma yapmr~t1r. Bunun temettuat sayrmlannm yaprldrgr bolgelerin defterlerinin tOmOnun incelenmesiyle, XIX. yuzy1l ortalannda Osmanll lmparatorlugu'nun sosyal ve iktisadi tarihinin pek 90k a91dan aydmlanacagr dO~Oncesiyle KOtOkoglu, bir seri 9ah~ma ba~latmak isteyip Arzu Terzi Tozduman'a Aydm GOzelhisar temettuat defterleriyle bir tez yaptlnr78• Tevfik GOran'm iki ogrencisi ise
Cezayir- i Bahr-1 Sefid ve Silistre eyaletleri temettuat defterlerinin bir k1smryla yOksek lisans tezlerini hazrrlamr~lardrr. Bu iki ogrenci "19. Yuzyllda Bahr- 1 Sefid Eyaletine bagll <;an Kazasl'nm Sosyo- Ekonomik Yaprsr" adll teziyle Ercan $ar ve "19. YOzyrlda Silistre Eyaleti'ne Bagh Mangalya Kazas1'nm Sosyal ve Ekonomik Yap1s1" isimli teziyle Kubilay islamoglu'dur.
MObahat KOtukoglu'nun bir buton olarak Ozerinde 9ah~mayr du~OndOgO Ege bolgesine ait defterlerin eksik olmas1 ve ozellikler Ozerinde 76
Fatma Acun, a.g.m., s. 320. 77
MObahat KotUkoglu, a.g.m, s. 396.
78
Arzu Tozduman, Aydm ve GUzelhisar'm Sosyal ve lktisadi Durumu( 1844-1845),
