orulı Vadisi'nde, coğrafi-stratejik yön den önemli bir alanda kurulan O ltu , uzun ve hadiselerle dolu b ir tarihe sahiptir. Yerleşme alanının savunmaya elverişli oluşu yüzünden, her devirde b irçok kavmin çarpışmasına sebep olm uştur. M.Ö. U rartuluların; daha sonraları Roma, Ceneviz, Kıpçaklı, Atabekler, Akkoyunlu ve Safaviler'in elinde kalan O ltu, Kanuni zamanın da Gürcüler'den alınarak Osmanlı topraklarına katılm ıştır. 1549 yılından itibaren Ç ıldır Eyale- ti'ne bağlı bir Liva olarak idare edilen şehir, 1877 Harbinden sonra 40 yıl Rus işgalinde kalmıştır. Bugün, Erzurum'a bağlı, 15.000 nüfuslu b ir ¡1- çem izdir.(i)
, Kale ile, önündeki ik i hamam(2) ve b ir küm-
oetten başka, Osmanlı öncesine ait mimari eseri kalmayan O ltu'nun en gösterişli yapısı, ARSLAN- PAŞA K Ü L L İY E S İ'd ir. Arslan Mehmet Pa- şa 'n ın p ) yaptırdığı bu eser, Oltu Çayı'nın güne yinde, ağaçlar arasında, güzel b ir manzara içinde bulunmaktadır. Külliye, camii, medrese, mektep, saray, han, hamam, çarşı ve değirmenden oluşu yordu. Bugün, sağlam olarak camii ile medrese ve hamamın b ir kısmı ayakta kalmış, diğer yapılar yıkılm ıştır.
Arslanpaşa Camii hakkında birkaç araştırma ve yayın yapıldığı halde, külliyenin sadece adından bahsedilmiş, san'at tarihi açısından üzerinde du- rulm am ıştır. A m a cım ız, gün g e ç tik ç e eriyip y o k olan kü lliy e üyelerinin yerleri He, a ya k ta k a
lan kısımlarının varlığını iddiasız bir çalışma ile duyurm aktır.
K Ü L LİY E Y A P IL A R I: 1 - C AM İ:
Diğer binalara göre, kıble yönüne dönük olarak yapılan cami, geniş b ir avlunun içinde yer alır. Doğusunda medresenin yatakhane hücreleri bulunan ^vlunun kuzeyinden Oltu Çayı akmakta dır. Güneyinde bulunan ve hamama kadar devam eden duvar yıkıldığından, yatakhanelerden baş lamak üzere minâre kaidesi hizasına kadar güney
(1 ) D a h a fa z la t a r i h i b ilg i iç in b k z . E v liy a Ç e le b i, S e y a h a tn a m e , 1 , s. J2 6 ; 1 1 , s. 5 7 7 - 5 7 8 ; I. H a k k ı K o n y a lI , A J t . E rz u ru m T a rih i, s. 5 1 9 - 5 2 0 ; F .M . K ır z ı - o ğ lu , K a rs T a rih i X, s. 5 2 1 - 5 2 7 ; O s m a n lI'la rın K a fk a s E lle ri'n i F e th i, s. 4 5 , 1 0 1 , 2 0 1 - 2 0 3 , 3 8 5 ; S. ö n a l, M illi M iica d ele'd e O ltu , s. 7 -1 6 .
( 2 ) O lt u K a le s i ö n ü n d e , h a lk a ra s ın d a R O M A H A M A M I o la r a k b ilin e n , b ir is i O lt u C a y ı'n d a n k a le y e su s a ğ la y a n s a rn ıç n it e liğ in d e , i k i h a m a m m e v c u t t u r . M im a r i ö z e l l ik l e r iy l e T ü r k e se ri o ld u k la r ı a n la ş ıla n b u y a p ı la r ü z e r in d e k i ç a lı ş m a la r ım ız d e v a m e t m e k t e d ir . (3 ) A rs la n M e h m e d P a şa , S icilli O s m a n i, C . 1 , s. 3 1 9 d a v e rile n b ilg iy e g ö re , Ç ı ld ı r A t a b e k le r in d e n S e fe r P a ş a 'n m o ğ lu d u r . K a rs M u h a f ız ı o la n b a b a s ın ın 1 0 6 8 de ( 1 6 5 0 ) ö lü m ü ü z e rin e , a m cası Ö m e r Paşa A h ıs k a V a lis i o lu n c a b u n a ra zı o lm a y a r a k k a rş ı ç jk r r iı ş , G ü rc ü N e b i is y a n jn a b u y ü z d e n k a t ı l m j ş t j r . A m c a s ı o ğ lu R ü s te m Paşa 1 0 7 3 ( 1 6 5 9 ) y ılın d a ö lü n c e , v e z ir lik r ü tb e s iy le K a rs M u h a f ız ı o lm u ş t u r . U z u n süre b u g ö re v d e k a la n A r s la n P aşa, ,1 0 9 1 ^ (1 6 8 0 ) y ılın d a rü ş v e t a lm a k la s u ç la n a ra k k a t l e d i l m i ş t i r . M . A d il ö z e r , T a rih te Ç ıld ır A ta b e ğ le ri ve T o ru n la r ı, E r z u r u m , 1 9 7 1 , s. 8 7 'd e a y n ı b ilg ile r i n a k l e t t ik t e n s o n ra , F .M . K ı r z ı o ğ lu 'n u n O l t u 'd a k i m e ş h u r c a m ii ve m e d re s e le ri y a p t ır a n k i ş in i n A rs la n Paşa o ld u ğ u n u , b a b a s ın ı da R ü s te m Paşa o la r a k g ö s t e r d iğ in i k a y d e d e r . A r s la n M e h m e d P a ş a 'n ın k ü lliy e ile i lg i li v a k fiy e s in d e " Y u s u f Paşa o ğ l u " o la r a k g e ç m e k t e d ir .
94 ABDÜSSELAM ULUÇAM
ve batı yönlerinde yeni b ir duvar yapılm ıştır. Üs tü Kur'an Kursu olarak kullanılan medrese hüc relerini takip eden avlu duvarının kuzey ucu bugün serbest durumdadır. (Plan: 1-3). Camie, y ı k ık dershane hücresi ile minare kaidesi arasına açı lan ve kuzey-batıdaki avlu duvarında yer alan ik i kemerli kapıdan girilm ektedir. Son zamanlarda yıktırılan medrese hücresi üzerinden b ir de m erdi venli yo l
açılmıştır.(4)
Kuzey-batıdaki kapı kemeri üzerinde, nesihle taşa yazılmış ve kartuş içine alınmış beyitler halinde dcyt satırlık kitabe yer alır.(5) Kısmen bozulmuş bu Türkçe kitabede:
j JJ*l> Liü^üL-jT
|*;CLo (^j'u.1
j - V ^3? u -iM jr
¿¡jlî ^.£¿1
t-fljlA
^ ‘-•si ıS
<j)i jSj * j j y ş I İ l i j j l aJıU jjS îti ¿¡jijlî
yazılıdır (Resim: H).Sık ağaçlı avluda, çaya yakın b ir yerde helâ ve abdestlik ile, sütunlar üzerine oturan kubbeli bir şadırvan bulunmaktadır (Resim: 5). Sonradan yapılan bu yapılara b ir de Müftülük binası eklen m iştir. Camiin kıble tarafında kalan avlu, Arslan Paşa ve ailesine hazire olarak ayrılmışsa da, bugün kü mezarlar başkalarına a ittir. Bu kısımda b ir de Şehidlik yükselmektedir. Önceleri camie merdi venle çıkılırken, avlu zamanla dolduğundan bu merdiven ortadan kalkm ıştır.
Kitabelerine göre 1075 (1664) yılında tamam lanan cami, 13.40 x 13.40 m. ebadında, kare plân lı, trom plar üzerine oturan tek kubbeli b ir yapı- dır.(7> Tamamen kesme taştan yapılmış olup, üç gözlü son cemaat yeri ile b ir minâresi bulun maktadır. Son cemaat yeri, sekizgen kaideli, mukarnas başlıklı 4 granit sütun ve 5 sivri kemer üzerine oturan 3 kubbe ile örtülüdür. Orta kub benin altında bulunan taçkapı kısmı zemin sevi yesinde kaldığı halde, son cemaat yerinin diğer ik i kısmı sekilerle yüksekçe tu tu lm u ştu r (Resim: 6-7).
Cepheden 30 cm. dışarıya taşan taçkapıyı, ik i zincir m otifin in sınırladığı geniş b ir süs kuşağı çevirir. Bu geometrik süs kuşağı ile sütunce ara sında, kemer seviyesine kadar yükselen ikinci b ir kuşak yer alır. Ç itfe zincir m o tifli sütunceler- le, üzerine kıvrık dal ve stilize asma yaprağı işlen miş başlıklara oturan sivri kemer, yarım daire şeklindeki çifte saplarla birbirine bağlanan ve simetrik olarak tekrarlanan b itk i demetiyle süs
lenm iştir (Resim: 8). Kemerle dış kuşak arasında kalan üçgen boşluklar sade bırakılmış, sol taraf taki üçgene b ir vakfiye kitabesi yerleştirilm iştir. G irift b ir nesihle yazılan d ört satırlık Türkçe kitabede: ' . <LI Jmj ¿ J i u » y j, S İ jt -T
j*3J3
‘-&3ö-*jÎ3 '<^3
jt/î ¡j?*3 3*3^
3
j
4*3 _i
4jgl
(_£ jJ 4.4^L> 4jj cŞoŞ
yazılıdır (Resim:9)(8). (4 ) E s k id e n c a m ie , m e d re s e —y a ta k h a n e — h ü c re le rin in b it im i n d e b u lu n a n H A M A M K A P IS I ( ( ? v k ) ) ile b u g ü n k ü k u z e y - b a tı k a p ıs ın d a n g i r i l iy o r d u . 1 9 4 5 y ılı n d a , O lt u 'd a b u lu n a n P iy a d e A la y K o m u t a n ı ta r a fın d a n g ü n e y d e k i a v lu d u v a rı ile k e m e r li H a m a m k a p ıs ı y ık ı la r a k m a lz e m e s iy le g a z in o y a p ı lm ı ş t ı r . B u k o n u d a fa z la b ilg i i ç in b k z . Z . B a ş a r, T a r i h B o y u n c a Ç e ş itli H iz m e tle riy le C A M İL E R İM İZ , A n k a r a , 1 9 7 7 , s. 2 9 3 . age, a y n ı s a y fa d a k i O lt u M ü ftü lü ğ ü 'n ü n re s m i y a z ıs ın d a " B a b 'ü l H ü m a y e y n " , S. ö n a l , a .g .e ., s. 16 da ve y a y g ın o la r a k h a lk a ra s ın d a s ö y le n e n " B A B - Ü L H A M A M E Y N " c ü m le s in i ta ş ıy a n k it a b e n in b u k a p ı ü z e rin d e b u lu n d u ğ u ve A rs la n P a ş a 'n ın id a m ın a se be p o ld u ğ u ö n e s ü rü lü r. F a k a t, A rs la n P a ş a 'n ın ö ld ü r ü lm e s i, b ö y le b ir se be b e d a y a n m a d ığ ı g ib i, ç o c u k lu ğ u b u m a h a lle d e g e ç m iş ve b u m e d re s e de o k u m u ş o la n c a m i im a m ın ın y a z ı ş e k lin i d a h i h a t ır la y a r a k y a z d ığ ı g ib i, bu k ita b e n in • B A B - O L H A M A M ( ( p l f i l ı_>L) ) o ld u ğ u d a h a d o ğ r u d u r . (5 ) I . H a k k ı K o n y a lI , a .g .e ., s. 5 2 0 ; Z . B a ş a r, a .g .e .,s. 2 9 0 da b u k ita b e n in d o ğ u y a a ç ıla n k a p ı ü z e rin d e o ld u ğ u y a z ı lm ı ş t ı r . (6 ) B u g ü n k ü T ü r k ç e İle : " A ll a h y o lu n d a m ü c a h id o la n A r s la n Paşa, A l la h 'ı n e v in i ne g üzel y e rd e y a p t ı . S a n k i e tr a fı M e ’va C e n n e t id ir . İ ç i n d e y a ln ız A lla h d ü ş ü n ü lü r. A k a n ç a y s a n k i K e v s e rd ir . G a y ıp H a t if '- d e n b ir t a r ih is te d im . T a r i h i n i d e d i: A L L A H 'I Z İ K R E D İ N İ Z . " K ita b e le r I . H . K o n y a lı'd a n a lı n m ı ş t ı r . (7 ) I .H . K o n y a lI , a .g .e ., s. 5 2 3 d e " m a b e d i, k ö ş e le r in d e n d ö r t k ü ç ü k y a r ım k u b b e İle b e s le n e n b ü y ü k b ir k u b b e ö r t e r . " d e r k e n , b e lk i t r o m p la r ı k a s d e d ly o rs a d a , Z . B a ş a r, a .g .e ., s. 2 9 0 d a , " K o n y a l ı ’n ın v e r d iğ i b u b ilg i ile L a la M u s ta fa Paşa C a m ii'n e b e n z e tiliş y a n l ı ş t ı r . Ç ü n k ü L a la M u s ta fa Paşa C a m ii'n d e k ö ş e le rd e 4 k ü ç ü k k u b b e ve t o n o z la r b u lu n d u ğ u h a ld e , b u ra d a h iç b ir ş e y y o k t u r .
OLTU'DA ARSLANPAŞA KÜLLİYESİ 95
Taçkapının aynalık kısmı boş bırakılmış, iki sıralı mukarnas frizinden sonra m eyilli kesme taşlarla çatılandırılm ıştır. Kemer içinde, giriş kapısı üstünde yer alan ikinci kitabe, avlu duvarın daki kitabenin aynısı olup, daha düzgün b ir sülüsle yazılmıştır (Resim: 10). Ancak bu kitabede açık olarak tarih yazılmamıştır.(9) Taçkapının üstünde, son cemaat yeri orta kubbesinin oturduğu cephe duvarındaki kemer içine yerleştirilm iş üçüncü b ir kitabe vardır. Manzum olarak sülüsle yazılmış bu 5 satırlık kitabede ise:
LStj yi—\
JU
¿¡ı ju ;_ r
y.
c (^*1- t
j lîj l <j j j j l î ^ J j j j _o L2JI ^£-03Ijy -
db^u i)
U j
. p*
i
*
jjl *£Î'y>
J j &
denilmektedir (Resim:-11).(io)Taçkapı süslemeleri sonradan -enine kuşak lar halinde kırmızı ve mavi renge boyanmıştır. Son cemaat yerinin sekili kısımlarında, burmalı sütun celi, mukarnas başlıklı ve 5 sıra mukar- naslı ik i mihrâb nişi bulunmaktadır. 5 köşeli mihrâb nişinin kemer kavsarasında simetrik olarak ( ) yazılıdır (Resim: 12).
Harimden açılan pencerelerin dış yüzü örgü m otifiyle çerçevelenmiştir. K ör kemer alınlıkların da ise, kabartma olarak Allah, Muhammed yazılı olup, aynı şekilde Arab harfleri yönünde, dıştan diğer duvarlarda bulunan pencere alınlıklarında Dört Halife'nin adı devam eder.
Ç ift kap.ıyla girilen harim kısmında, koçbaşı yastıklı 8 ahşap sütun ile, duvar tarafında 8 konsol üzerine oturan b ir m ahfil yer alır. Mahfile, pencere ve duvar içlerinden çıkılm aktadır.
Harim; alttan, doğu ve batı duvarlarında birer; kuzey-güney duvarlarında ikişer olm ak üzere 6 bü yük; ikinci sırada, kıble duvarı trom plarında ik i şer, kuzey tromplarında ve doğu-batı duvarların da birer, mihrâb üstünde b ir gülpencere olmak üzere 9 küçük pencere ile aydınlatılm ıştır. Ayrıca kubbe kasnağında 3 küçük pencere daha açılmış tır. İçten birinci sıra pencereleri düz hatıl, diğer leri yuvarlak kemerlerle sonuçlandırılmıştır. İkinci sıra pencerelerin doğu-batı duvarlarında yer alan ları sivri; kıble duyarındakiler yuvarlak kemerli o lup, hepsi alçı şebekeden yapılm ıştır. Mahfilden minâreye geçişi sağlayan ko rido r hizasındaki pen cere ise, merdiveni aydınlatmak amacı ile kemersiz ve şebekesiz olarak camdan yapılm ıştır. Kubbe
kasnağındaki pencereler de alçı şebekeden yapıl mış olup kaş kemerlidir. Kemer alınlıklarında, büyük pencerelerde olduğu gibi, son cemaat ye rinin sol tarafından başlamak üzere, Arab harfleri yönünde, kabartma olarak taş üzerine (yâ) nida sıyla başlayan Esma-ül Hüsnâ'dan
¿ ) b j Ij <¿>(¿4 j I j «qU.7.*4İj■ jlu l .. lı
yazılmıştır.! ı i )
Kare mekânı örten 13.40 m. çapındaki kubbe, köşelerde, taşkın-sivri kemerli 4 trom p üzerine oturtulm uştur. Kemerler duvarlarda da tekrarlanarak sekize tamamlanmıştır. Kemerlerin duvarlardan taşan kısımları dışında bütün yüzey kireçle sıvanm ıştır.(i2)
M ihrâb, kıble duvarına oyulmuş olup 5 köşelidir. Ç ifte zincir m o tifli sütuncelerle palmi ye yapraklı başlıklar üzerine oturan 9 sıralı m u karnas kavsarası ile taçlandırılmıştır. Etrafını çifte halat örgülü ik i şeridin sınırlandırdığı geniş bir geometrik süs kuşağı çevirir. İk i sıralı mukarnas friziyle sonuçlanan m ihrâb, tamamen taştan ya pılm ıştır (Resim: 1 5 ).(i3 )
(8 ) K o n y a lı 'n ı n o k u d u ğ u b u k ita b e d e , ö z e t o la r a k : " O l t u k a le s i a lt ı n d a k i a rk ta r a fın d a N u m a n B e y 'in v a k ıf b a h ç e le r in in n iç in v a k f e d ll d lğ l , v a k f ş a r tla r ı ve m ü te v e llis i b ilin m e d iğ i i ç in 2 0 sene s a h ip s iz k a ld ığ ın d a n a ğ a ç la rı ve d u v a r la r ı h a ra p o lm u ş t u r . P a d iş a h ın e m r i ve h â k im in h U k m ü ile v â k ı f ı n a k r a b a s ın d a n v a z iy e t s o r u lm u ş , o n la r d a b u b a h ç e le r i t e k r a r v a k f e t t i k l e r in i ve m ü te v e lllliğ in e e v lâ tla r ın a m e ş r u t o ld u ğ u n u t e y i t e d e re k b ir in c i v â k ı f ı n ve k e n d ile r in in r u h la r ı i ç in h e r se ne , h e r b a h ç e d e n A R S L A N P A Ş A C a m m ii’n d e y a k ı lm a k iiz e re d ö r d e r o k k a b a lm u m u a lın m a s ın ı ve y in e h e r sene K u r u - p e ş m e ve T u z la Ç e ş m e le r i'n in ta m ir i iç in o n a r k u r u ş v e r ilm e s in i s ö y le m iş le r d ir . B u , O l t u M ü ftü s ü M e h m e d E fe n d i ta r a fın d a n y a z ı l m ı ş t ı r . " , s. 5 2 2 . ş e k lin d e d ir . (9 ) S o n s a tır d a k i ( i j j i j l â ) J d a e b c e d 'le t a r ih d ü ş ü rü ld ü ğ ü n d e n , ( 1 0 5 7 ) t a r i h a y rıc a b e l i r t i l m e m iş t ir . B u k jt â b e , a v lu d u v a r ın d a k i k itâ b e d e n d a h a ö n c e y a z ı lm ı ş , ö b ü rü b u n d a n k o p y a e d i l m iş t ir . ( 1 0 ) B u g ü n k ü T ü r k ç e ile : " B u c a m l'in s a h ib i A R S L A N P A Ş A m a b e d in i h o ş b ir y e rd e y a p t ı . A lla h iç in g ü ze l ve y ü c e b ir b in a d ı r . T e m e li K â b e g ib i s a ğ la m d ı r . Ç z a n o k u n d u k ç a d u a i ç in b ü tü n m e le k le r ve h u r ile r t o p la n ı r la r . İ L A H İ , i ç in d e N a h l ve Sera s u re le ri o k u n d u k ç a , fe le k d u r d u k ç a b u da b a k i o ls u n . C a m id e n d o k u z k u t u p ç ık a r a k c a m iin in ş a t a r i h i İ ç in ş u n la r ı s ö y le d ile r . G ü z e l c a m id ir . A L L A H sa na h a y ı r la r Ih s a n e t s i n . " d e n i l m i ş t i r . ( 1 1 ) S o n c e m a a t y e r i o r ta k u b b e s i h iz a s ın a g e le n k a s n a k p e n c e re s in d e k i y a z ı, k u b b e n in e n g e lle m e s i y ü z ü n d e n o k u n a m a m ış tı r .
( 1 2 ) C a m ii ta n ıy a n la r ın v e r d iğ i b ilg iy e g ö re , 1 9 5 4 y ı l ı n d a n ö n c e k u b b e d e N u r S u re s i'n d e n â y e t le r y a z ılı o lu p , ka s n a ğ a k a d a r k a le m İş i s ü s le m e le r b u l u n u y o r d u , B u t a r i h t e y a p ıla n ta m ir d e b u n la r k a z ın a r a k ü z e ri k ir e ç le s ıv a n m ış tır . ( 1 3 ) S o n z a m a n la rın y a ğ lı b o y a m e ra k ı ve m o d a s ıy la b u m ih r â b da b o y a n m ış , a h ş a p g ö rü n ü m ü v e r ile r e k ç i r k in b ir h a le s o k u lm u ş t u r .
9 6 ABDÜSSELAM ULUÇAM
Minoer ahşap olup, mahalli bir üslupla işlen m iştir.
Güney doğu köşesinde, m ahfil hizasında bulu nan taş vaiz kürsüsüne, mahfil ve minârede olduğu gibi pencereden duvar içine açılan merdivenle çıkılm aktadır. Basit b ir dikdörtgen çerçeve ile süslenen vaiz kürsüsü, cephe korkuluk yüzeyi ile altlıktan meydana gelen üçgen b ir alandan ibaret t ir (Resim: 16). Minber başlangıcından itibaren mihrâb önü zemini diğer kısımlardan 20 cm. yüksek tu tu lm uştur.
Camiin kuzey-batı köşesinde yer alan minâre, dışarı taşkın b ir plânla, kesme taştan yapılm ıştır. Kare kaidesi 2 m. yükseklikten sonra pahlanarak sekizgene çevrilm iştir. Son cemaat yeri kubbe seviyesine kadar yükselen pabuçluk kısmı, kırmızı renkli taştan yapılm ıştır. Tekrar pahlanarak on- altıgene tamamlanan kısa geçiş ve iki silme kuşak tan sonra sarı renkli silindirik gövde yükselir. Halat örgülü ç ift silme ile geçilen şerefe altlığı, 5 sıra mukamaslı olup, korkuluk levhaları sade bırakılm ıştır. S ilind irik petek kısmı daha küçük çaplı olup, 16 köşeli taş b ir külahla sonuçlanır. Külâh üstündeki madeni alem kısa tutulm uştur (Resim: 18, 19). Minâreye, son cemaat yerine açılan sağ pencere içinden ve m ahfilin batı tara fındaki pencereden geçilen duvar iç i korudorun- dan çıkılır (Plân: 2).
Arslanpaşa Vakfiyesi'nin<i4) cami ile ilgili bölümünde, camie 2 imam, 1 hatip, 1 vaiz, 3 müezzin, 1 aşırhan, 2 farraş, 1 mimar ve 1 dülgerin tayin edildiği kayıtlıdır.
2 - MEDRESE:
Camiin doğu ve batısında yer alan, toplam hücre sayısı 25 olan medreseden! ı s > doğuda 15, batıda 3 hücre ayakta kalmış, b ir tanesi de mimari yapısını yitirmeden asıl şekliyle günü müze kadar gelebilm iştir (Plân: 3).
A - BATI MEDRESE HÜCRELERİ (DERSHANE):
Plân bakımından doğudakilerden daha büyük olup, 3 x 5 m. ebadında dır. 90 cm. kalınlığındaki duvarların, köşe, kemer ve çerçeveleri kesme taş; diğer kısımları kırma taştan yapılmış, üzeri beşik tonozla örtülmüştür (Resim: 2 1 0 ,2 1 ,2 2 ). Hücreler cami avlusuna açılmakta olup, kemerli dar bir kapı, avluya bakan ik i küçük pencere, kuzey -ara- duvarında konsollar üzerine oturan kaşkemerli birer ocak (Resim: 23), oyma iki ketap dolabıyla teşkilâtlandırılm ıştır. İçten ve dıştan kalın b ir sıvayla sıvanan hücrelerde herhangi b ir süsleme izine rastlanmamıştır. Bu sıra hücrelerin plân gelişimine göre, yıkılanlarla b irlikte 10 adet o l duğu ve dershane, müzakere odası olarak kulla nıldığı anlaşılm aktadır.(i6) Ayakta kalan 3 hüc reden ikisinin üstüne ikinci b ir kat ilâvesiyle
Kur'an Kursu haline g etirilm iştir. Ayakta kalan diğer tek hücre ise odun ve hurda deposu duru mundadır. Hücreler batı tarafa kapalı tutulm uştur.
B - DOĞU MEDRESE HÜCRELERİ (Y A T A K H A N E ):
Camiin doğusunda yer alan, Oltu Çayı'ndan Hamam Kapısı'na kadar uzanan medresenin bu bölümü, talebelerin yatakhanesi olarak yapılmış tır. Malzeme ve teknik bakımdan batı hücrelerinin aynısı olup, 270 x 270 cm. ebadında tutulm uştur. Giriş kapısının solunda, kuzey -ara- duvarında küçük b ir niş; ocak, doğudaki bahçeye bakan yu karı ve dışarıya doğru g ittikçe daralan pencere, hücrelerin başlıca teferruatıdır. Müftülük binasının arkasına b itiş ik hücrelerden l- ll. ve III.-IV . nün ara duvarları kaldırılarak ikişer ikişer b irle ştirilm iştir. Bugün depo olarak kullanılan hücrelerin üstüne, ön tarafta kolonlara oturan ikinci bir kat ilâve edilmiş, İmam-Hatip Lisesi olarak kullanılm akta dır (Resim: 24). Doğusuna, hücrelerin çoğunun
( 1 4 ) I . H . K o n y a lI , a .g .e ., s. 5 2 4 d e , ö z e t o la r a k v a k f iy e ile ilg i li " A n k a r a V a k ı f la r U m u m M ü d ü rlü ğ ü a r ş iv in d e 5 5 te s v iy e k u tu s u n d a 9 2 6 / 1 8 .5 n u m a ra d a k a y ı t lı a ra p ç a v a k fiy e s i v a r d ı r . V a k f iy e , 1 0 7 7 y ılı R e b i-ü l- e v v e lin in s o n la rın d a 4 . S u lta n M e h m e t'in h ü k ü m d a r lık y ılla r ı n d a m e r h u m S a d rıa z a m M e h m e t P a ş a 'n ın o ğ lu A h m e t P a ş a 'n ın v e z ir-i â z a m lığ ı z a m a n ın d a ta n z im ve te s c il e d i l m iş t ir . V a k fiy e d e A R S L A N - P A 5 A ( Ç ı l d ı r E y â le t i v a lis i M e h m e t A R S L A N P A Ş A ) ş e k lin d e a d la n d ı r ı lı y o r . B a b a s ın ın adı da Y u s u f P a ş a 'd ır. V a k fiy e d e M e h m e t A rs la n p a ş a 'n ın Ç ı ld ı r E y â le t in in O lt u K a s a b a s ın d a s u ru n d ış ın d a s a tın a ld ığ ı a rsa la ra te k m in a r e li b ir c a m i ile 2 5 o d a lı b ir m e d re s e , y o lc u la r iç in b ir han y a p t ır d ığ ı s ö y le n m e k te d ir . M e h m e t A rs la n p a ş a , C a m iin i, h a y ır ve ir fa n müesse- s e ie rin i y a p t ı r d ı k t a n s o n ra , b u n la ra g e lir o lm a k üzere v a k fe d e c e ğ i k ö y le r i , a k a rla rı ve m e z a rla rı v a k fe d e c e ğ i h a k k ı n d a P a d iş a h ın m ü s a a d e s in i is te m iş ve a rz u s u is a f e d ild iğ i iç in v a k fın ı y a p t ı r m ı ş t ı r . P aşa n ın v a k fın ı k ıy a m e te k a d a r y a ş a tm a k üzere v a k f e t t i ğ i g e lir le r ş u n la r d ır : M a m e rv a n L iv a s ı'n ın İd K ö y ü ’ n d e k i ç a y ır ve t a r l a la rla S ü m ü rd ü n , S e n c ire t ve H as K ö y le r d e k i t a r l a la r ve ç i f t l i k l e r O lt u 'd a c a m i m e y d a n ın d a k i a rsa, c a m iin a lt t a r a f ı n d a k i ta ş d e ğ ir m e n , P a ş a n ın e v in in y a n ı n d a k i h a m a m , v â k ı f ı n e v in e g id e n y o lla r ı n i k i ta r a f ı n d a k i d ü k k â n la r , b u d ü k k â n la r ı n a rk a s ın d a c a m ie m u tta s ıl b a h ç e ve b u b a h ç e n in i t t is a lin d e k i e v le r, v a k f iç in e v le r y a p m a y a m ü s a it. H a n y e r i d e n e n a rs a . O lt u 'n u n H u z u r K ö y ü 'n d e k i ü z ü m b a ğ ı, O ltu K a le s i'n in d ış ın d a k i b a h ç e ve e v . . k a y ı t l ı d ı r . ( 1 5 ) A rs la n p a ş a V a k f iy e s i'n d e ve İ . K o n y a lı , a .g .e .,. s. 5 2 4 ’de 2 5 h ü c re li o ld u ğ u k a y d e d ilir k e n , S. ö n a l, a .g .e ., s. 1 3 ’de 4 0 o d a lı o ld u ğ u y a z ı lm ı ş t ı r . ( 1 6 ) B u m e d re s e d e o k u y a n O l t u ’ lu la r , ş im d i K u r 'a n K u r s u 'n u n a ltın d a k a la n i k i h ü c re n in k i le r ve m u t f a k o la r a k k u lla n ı ld ı ğ ı n ı b e l i r t m i ş le r d ir . B u h ü c re le r, b ir m ü d d e t s ö y le n ild iğ i ş e k ild e k u lla n ıls a b ile , m u t f a k o la ra k y a p ı lm a m ı ş t ı r . M a y ıs /1 9 8 1 t a r i h i n d e y a p t ığ ım ı z a r a ş tır m a d a , M ü ftü lü k b in a s ın ın a r k a sın d a sadece te m e l y ığ ın tı s ı k a lm ış o la n " F e tv a h a - n e 'n i n " ç a y a b a k a n k ıs m ın d a o c a k y e r le r i ve k a n a lla ra r a s tla n m ış t ır . B u k ıs m ın , a y r ı b ir y a p ı o lm a y ıp , d a ğ u m e d re s e h ü c r e le r in in d e v a m ı h a lin d e m u t f a k o la r a k y a p ı ld ı ğ ı a n la ş ılm a k ta d ı r . B u g ü n , a ra d u v a rla rı k a ld ır ı la r a k ik iş e r i k iş e r b ir l e ş t i r il e n 4 h ü c re , ¡m a m * H a t ip L ise si ta le b e le r in in m u tfa ğ ı o la r a k k u ll a n ı l m a k ta d ır .
OLTU'DA ARSLANPAŞA KÜLLİYESİ 97
pencereleri kapatılarak gecekondu niteliğinde evler yamanmıştır.
3 - HAMAM:
Külliye'nin doğusunda yer alan Arslanpaşa Hamamı, 1962 yılına kadar faal b ir durumdayken, Vakıflar Bölge Müdürlüğü ye tkilileri ve Belediye Başkanlığınca arsa olarak şahıslara satılması üzerine( 1 7 ) zamanla yıkılm ış, bugün etrafı bina
larla çevrili soyunma bölümünden başka b ir şey kalmamıştır. (Plân: 1, 4; Resim: 25). 6.40 x 6.40 m. ebadında kare b ir plânı olan soyunma kısmı, duvarların yarısından itibaren başlayan pandantiflere oturan bir kubbe ile örtülüdür. Kuzeyinde bulunan bir kapıyla girilen mekân, kubbede açılan sekizgen b ir fenerle aydınlatılm ış tır. Sıcaklık kısmına geçilen doğu duvarında ikinci b ir kapısı mevcuttur.
4 - H AN :
Medrese hücrelerinden itibaren başlayan ve doğuya uzanan geniş bahçe ve vakıf arazisi üzerin de, çayın kenarında b ir HAN bulunmakta idi. Burası da son zamanlarda yıkılm ış, geriye temel yığıntıları kalm ıştır. Bir kısmı üzerine Beledi- ye'nin mezbaha yaptırdığı araziye hâlâ HAN- ÖNÜ, H ANYERİ denmektedir.
5 - S A R A Y -M E K T E P ve D Ü K K Â N LA R : Camiin kıble tarafındaki avlu duvarından başlayıp, hamama kadar devam eden ve kemerli ç ifte kapı ile geçilen, 5 3 0 m. genişliğinde bir koridor teşkil eden yüksek avlu duvarının iki tarafında dükkânlar sıralanıyordu. Arslan Mehmed Paşa'nın sarayı ile yanındaki mektebe de bu y o l dan gidiliyordu. Cami-medrese tarafındaki duvarın 18 m. si ile, duvara yaslanan kemer ayak izleri halen ayaktadır. Hamamın batısında, camiin gü neyinde yer alan sarayla, mektep ve dükkânların temel seviyesinde veya sonradan yamanan evlerin duvarı niteliğinde izleri kalmıştır.
6 - DEĞİRMEN:
Külliyenin vakıfları arasında bulunan değir men, bugünkü helâların batısında, yani yapılan dükkânların altında O ltu Çayı üzerinde bulunu yordu. Zamanla terk edilen değirmenin izleri ve taşları 1980 yılında çıkarılm ış, taşlar bu dükkân ların temelinde kullanılm ıştır.
I I - K Ü L L İY E ’NİN SAN 'AT T A R İH İN D E K İ Y E R İ:
Arslan Mehmed Paşa'nın yaptırdığı Oltu Külliyesi, Doğu Anadolu Bölgesinde, halkın, dînî, sosyal ve kültürel ihtiyacına cevap verebilecek nitelikte b ir yapı topluluğu olması bakımından önemli b ir eserdir. Bu bölgede, Arslanpaşa K ü lli yesi ile, Arslan Paşa'nın torunu İshak Paşa tara fından Doğubeyazıt'ta yaptırılan külliyeden başka, Osmanlı dönemine ait birarada yapı topluluğu göremiyoruz.! 1 8) Bu yüzden, Ç ıldır Atabekleri
neslinin bu tür kuruluşlara önem verdiğini vur gulamak yerinde olacaktır.!19)
Külliye'nin en sağlam üyesi olan cami, Osman lI Mimârisinde çok sayıda kullanılan kare mekân- lı, tek kubbeli ve 3 gözlü son cemaat yerine sahip plân tip in in güzel b ir örneğidir. Tamamen kesme taş malzemenin kullanıldığı cami, m im âri yönden dengeli ve ölçülü bir yapıya sahiptir. Buna karşı lık süslemede, geometrik m otifler dışında pek başarılı olunamamıştır. Mihrâb ve son cemaat yerinde bulunan m ihrâbiyelerin mukarnasları, çağdaş diğer yapılardaki kadar klâsik olmayıp basit b ir üslûpla ele alınmıştır.
En önemli özelliği, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde camilerde olduğu gibi, m ahfil, vaiz kürsüsü ve minâreye duvar içinden açılan merdivenle çıkılmasıdır. Arslanpaşa Ca- mii'nden önce yapılan Erzurum Gürcükapı Camii (1608) ile, daha sonra yapılan Erzurum'daki Kurşunlu (1701), Pervizoğlu (1716), Dervişağa (1717), Bakırcı (1720), Narmanlı (1738), İbrahim Paşa (1748) ve Cennetzade (1785) Camilerinde olduğu gibi minâreye son cemaat yerinde bulunan pencere içinden ve mahfilden çıkılm aktadır.(2 0) Vaiz kürsüsünde ise, Erzurum Lala Mustafa Pa şa (1576), Caferiye (1645) ile Gaziantep Ahmed Çelebi (1673) Camilerindeki gibi kıble duvarının sol köşesindeki pencere içinden yol açılmıştır. Gaziantep Ahmed Çelebi Camii'ndeki vaiz kürsüsü aynı şekilde balkon biçim inde taştan yapılmış olup, köşeye değil, mihrâbın soluna alınmıştır.
Erzurum Lala Mustafa Paşa Camii'nde, dış duvarlarda pencere alınlıklarına yerleştirilen çini panolardaki Besmele, Kelime-i Tevhid gibi kitâbe- lere karşılık, burada, A llah, Muhammed ve D ört Halife'nin adları kırmızı tuğla üzerine kabartma olarak yazılmıştır. Daha sonra yapılan Bardız Camii'nde (1748) ise, D ört Halife'nin adları kıble duvarının dışında, iki taş üzerine işlenerek dış cephedeki yazı süsleme örneği devam e ttiril m iştir. Arslanpaşa Camii'nin kubbe kasnağına açılan pencere alınlıklarındaki Esmâ-ül Hüsna yazıları, başka yerde pek kullanılmayan özel bir süsleme olarak kalm ıştır. Aslında bu yazıların süslemeden çok, dînî bir duygu ile işlendiğini belirtm ek gerekir. ( 1 7 ) B k z . Z . B a ş a r, a .g .e ., s. 2 9 3 . ( 1 8 ) B ö lg e d e , O s m a n lı D ö n e m in d e n ö n c e y a p ılm ış T e rc a n 'd a M a m a H a tu n K ü lliy e s i b u lu n m a k t a d ı r . O lc a y t o 'n u n , M a h m u d G a z a n H a n 'ın E r z u r u m 'd a y a p t ı r d ı k la r ı k ü liiy e te rd e n h iç b i r iz k a lm a m ı ş t ı r . (1 9 ) İs h a k Paşa iç in b k z ., M .A . ö z d e n , a .g .e ., s. 9 0 -9 1 .-( 2 0 ) K a r ş ıla ş t ır m a i ç in b k z . R . H ü s e y in Ü n a l, E r z u r u m İ l i d a h ilin d e k i İs lâ m î D e v ir A n ı t la r ı ü z e r in d e b ir in c e le m e , E d . F a k . A r a ş tır m a D e r. 6 , s . 6 3 - 7 9 ; ş e k il: 6 - 1 4 .
\m ) ü s s [ ı a\i uı u c\m Karahanlı'ların Mugak Attârî Camii (12. \ .
ile, Özkcnt - Nasır bin Ali Türbesi'nin (101-*,. cephe süslemesinde; Büyıık Selçııklular'ın Harı«,
kan Kümbeti (1069) ile R ikn i Şerifinde (111^
Anadolu'da Divriği Sıtıe Melik Kümbeti'ııde (1195); Erzurum Ulu Camii (1179) ile Konya Taş Mescid'in (1215) mihrâblarında görülen, Türk sanatında sevilerek kullanılan kesişen sekiz genler ve dörtlü düğüm süsleme motifi Arslanpaşa Camii'nin mihrabında da kullanılmış, son yıllarda yapılan Oltu Köşk Camii'ne de örnek olmuştur.
Kaideden gövdeye, köşelerin pahlanmasıyla geçilen minarenin yapısı ve görünüşü, daha çok Güııey-dogu Anadolu Bölgesi özelliği taşımakta dır. Niğde Alâeddin Camii (1223) minaresinin alt kısmı, Arslanpaşa Camii'nin minaresini hatır latırsa da, Maraş Elbistan Ulu Camii minaresi daha çok benzerlik gösterir. Camiin iki tarafına sıralanan medrese hücreleri, Anadolu'daki diğer medrese binaları gibi bir bütünlük göstermeyip, basit ölçüde ele alınmıştır. Cami etrafına sıralanış, şekil olarak Fatih ve Kanuni'nin medreselerine benzerse de, onlar kadar gösterişli ve iddialı değildir.
Bugün, yalnız soyunma kısmı ayakta duran hamamın, yıkılan diğer kısımlarıyla birlikte, taş-tuğla malzeme ile pandaııtifli-kubbeli Osmaıı- lı hamamlarının doğuda bir temsilcisi olduğu muhakkaktır. Aıslan Mehmed Paşa'nın sarayı hakkında bir şey bilmiyorsak da, geniş bir alanda
» î E S İ M ı l A rs la n p a ş a C am ii'nni «jUtİi'm.-|Orunuşu.
• »rulon taş-tuğla kalıntılarından, torunu Ish.ık i' ışa'ya ilham verecek bir sarayın varlığını ortaya koyuyor.
BİBLİYOĞRAI YA
AKAL, Nafize: Erzurum'un Çevresindeki 1 ürk Eserleri, (İ.Ü. Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bolümü, Basılmamış lisans tezi), İstanbul,
1970.
BAŞAR, Zeki: Tarih Boyunca Çeşitli Hizmetle riyle CAMİLERİMİZ, Ankara, 1977, s. 290- 296.
Evliya Çelebi: Seyahatname, İstanbul, 19 7 (>
(Uçdal Neş.), C. 1, s. 126; c. 11, s. 577-578. HAŞİMOGLU, Mecit: "O ltu'nun Kurtuluşu." Tarih Yolunda Erzurum, Sayı: 5-6, Er/.urum,
1960, s. 24-25.
KIRZIOĞLU, M. Fahrettin: Kars Tarihi-I, İstan bul, 1953, s. 262-263, 521-527; OsmanlI'la rın Kafkas Elleri'ni Fethi, Ankara, I976, s. 45, 101,201-203,232-234.
KONYALI, İ. Hakkı: Abideleri ve Kitabeleriyle Erzurum Tarihi, İstanbul, 1960, s. 5 17-524. ONAL, Sami: Milli Mücadele'de Oltu, Ankara,
1968.
ÖZER, M. Adil: Tarihte Çıldır Atabeğleıi ve To runları, Erzurum, 197 I , s. 87-8S, 90-94. ÜNAI H Hüseyin: 'T r/u ıtım İli Dahilindeki İsla
mi Anıtlar Üzerine Bir İnceleme", L .A .l . Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Sayı:6, Erzurum, 1974, s. 83-84.
O L T U ' D A A R Ş L A NP A Ş A K Ü L L İ YF.Sİ
R E S İ M : - i .i ' l li ı av lu rJu. ırı
g u i ‘‘ y g ir iş kapısı
RESİ M : 4
K u z e y - Datı g ir iş Kapısı ü s t ü n d e k i kİ ta be.
RESİM : 6 r ı ' i i n i n so n c e m a a t y e r i
•<r Sİ M : ö Ş a d lı v.in
O L T U ’D A A R S L A N P A Ş A K Ü L L İ Y F . S İ 101 R E S İM : 9 T a ç k a p ı k e m e r ü ç g e n in d e b u lu n a n v a k fiy e k ita b esi. R E S İM : l 0 T a ç k a p ı k e m e ri iç in d e k i k ita b e . K E S İM : 11 S on c e m a a t y e r i, o r ta k u b b e k e m e ri iç in d e k i k it a b e .
10. A B D Ü S S F L A M I J L U Ç A M J
a
> ■ R E S İM : 12 Son c e m a a t y e r i m ih r a b iy e le r in d e n b ir is i. RESİM : 13 Son cemaat yerine açılan kuzey penceresiO L T U ' D A A R S L A N P A Ş A K Ü L L İ Y E S İ 103
RESİM : 15 M ih r a b d a n d e ta y .
ftESİM 1 / C jm ı'in içten görünüşü RESİM 1') Minare «jıdesı ■ detay
104 A B D Ü S S F L A M U L U Ç A M
RESİM: 20
Batı medrese hücrelerinin bugunku şekli.
RESİM: 22 Hücrenin minareden görünüşü.
RESİM : 25
Hamamdan ayakta kalan kısım.
RESİM : 21 Ayakta kalan orijinal medrese hüçresi (Dershane)
RESİM : 23 Medrese ocaklarından b iris i. RESİM : 24 Doğu medrese hücrelerinin bugunkü görünüşü (minareden)
O L T U ’D A A R S L A N P A Î J . A K Ü L L İ Y f Sİ 105
RESİM : 27 Camii avlusunda bu lu narı mezarlar ve şe hidlik.
•<ESİ M : 28 amin ir* iuney - batıdan ı mmuşu.
106 A B D Ü S S i I AM U I . l ' Ç AM Ç İZ İM : 1 Arslanpasa Külliyesi v a /iye t krokisi. Ç İZ İM : 4 A rs la n p a s a H a m a m ı'n d a n k a la n k ıs m ın p lâ n ı. ARSLANRkŞA KÜLLİYESİ
O L T U . 1981
A . U L U Ç A MERZURUM / OLTU A. UlUÇAM M İN AREVE M A H F İ L D E N G İ R İ Ş
ARSLANFAŞA CAMİ
Çİ Zİ M :2 Arslanpaşa Camii p lâ n ı. Ç i Zİ M : 3 Arslanpaşa Camii ve Medresesi plânı.ARSlANHkSA KUUIYESI O L T U 'D A A R S L A N P A Ş A K Ü L L İY E S İ
